لە 1960ەكانەوە، جیهان سێ شەپۆلی گەورەی سەربەخۆیی بەخۆیەوە بینیوە. لە 1957 بۆ 1964 نزیكەی 25 دەوڵەت لە هەناوی ئەفریقاوە هاتنە دەرەوە. زۆری نەبرد، ئەفریقا لەناوەوە هێندەی تر داوەشا، كەوتیشە نێو ململانێی سۆڤێت و ئەمەریكا و پاشان چاینا، تا كار گەیشتە ئەوەی خەڵك نەیاندەزانی چۆن لە دیكتاتۆرە هاوزمانەكانیان ڕزگاریان ببێت.
لە شەپۆلی دووەمدا، لە نێوان 1981 و 1997دا، نزیكەی 30 دەوڵەت لە یەكێتیی سۆڤێتی جاران دروست بون. بەكوێ گەیشتن؟ بەشێك لە دەوڵەتەكان، لەوانە ترازنیستریا، دانیان پێدا نەنرا. تا ئەمڕۆش ئەم دەوڵەتانە شوێنی قاچاخچێتین و پاسپۆرتیشیان نییە سەفەر بكەن و كەوتونەتە بەر ڕەحمەتی ڕوسیا.
شەپۆلی سێیەم لە 2000ەوە دەستی پێكردوە، بەڵام تەنیا 5 دەوڵەت سەربەخۆییان وەرگرتوەو خاو دەڕوات. دەزانی بۆ؟
هەندێك لە نەتەوەكان لەو ڕاستییە تێگەیشتون كاتێك دەوڵەتت هەبێت و كەس پیرۆزباییت لێ نەكات، دەبێت بە شیوەن، با ماوەیەكیش شایی بكەیت، بۆیە چیتر بە شێوازی ئاژاوەنانەوە ئەو سەركەشییە ناكەن.
لە گۆشەنیگای دەوڵەتانی جیهانەوە، پرسیاری سەرەكیی ئەوەیە چی ڕودەدات ئەگەر ئەستێرە(دەوڵەتێكیتر) بەرەو كۆمەڵەیەك بكشێت كە نزیكەی 200 ئەستێرە (دەوڵەت)ی هەیە؟ خۆ تۆ ناتوانیت بەس بیر لە بەرژەوەندیی خۆت بكەیتەوە، نەیزەكەكەی تۆ دەكێشێت بەواندا و یەك دونیا كێشە دروستدەكات.
لەم بارەیەوە:
پرۆفیسۆر نای (Nye) دەڵێت، سەربەخۆیی نەتەوەیەك وەك یاری دۆمینە(دۆمینۆ)یە، ئەم نەتەوە پاڵ بەوەی ترەوە دەنێت، هەموی بەدوای یەكتردا دەكەون. یانی ئەمەریكاو ئەوروپا دەبێت بە دەوڵەتانی سۆڤێتی جاران، كەتەلۆنیا لە ئیسپانیا، ئاچێ لە ئەندەنوسیا، فلاندەرەكانی بەلجیكا، بیافرای نایجیریا و كویبیكی كەندا، هتد..، بڵێن:"پیرۆزە، ئێوەش بون بە خاوەنی دەوڵەت."
پڕۆفیسۆر نایاڵ فیرگەسن دەڵێت: بۆی هەیە خەرجیی بەرگریی زیادبكات، شەڕی لێدەكەوێتەوە. پڕۆفیسۆر Volker Perthes دەڵێت: مەترسیی لەسەر دراوسێ دروستدەكات: دروستبونی دەوڵەتی سوننە، ورورژاندنی كوردەكانی ناوچەكانی تر، هتد..
پڕۆفیسۆر ڕیچارد هاس دەڵێت: زیادبونی ژمارەی دەوڵەت پڕۆسەی بڕیاردان زۆر سەخت دەكات، بۆ نمونە لە شوێنێكی وەك یەكێتیی ئەوروپادا، چەندین دەوڵەتی فاشیلیش لەسەر ئەم زەوییەن، ئایا بەس نییە؟ پڕۆفیسۆر Alberto Alesina دەڵێت، تەنیا كاتێك نەتەوەیەك دەتوانێت جیاببێتەوە كە دەستی بە بازاڕی تر بگات. بەبێ تێكەڵبون لەگەڵ ئابوریی جیهانیی، تۆ دەوڵەتت بۆچییە؟ بۆ شیوەنكردن؟
خۆ من دەزانم پڕۆفیسۆر بێرنارد-هینریش دەڵێت: دەوڵەتی كوردستان ڕوناكییەكە بەسەر گردێكەوە. بەڕای من، دەوڵەتی كوردستان سنور بۆ دیكتاتۆرەكانی ناوچەكەش دادەنێت، بەڵام ئەمە كاتێك ڕاستە كە لایكەم لە ئاستی نێودەوڵەتییدا دانیپێدابنرێت و عێراقیش ڕازیی بكرێت. بۆ ئێمە قسەكەی مێژوناسی ئابوریی دۆگڵاس نۆرس گرنگترە:"دەوڵەت پێشمەرجی گەشەسەندنە. بەڵام دەشێت تاڵانكاریش بێت".
ئایا ئینسانی عێراقیی قوربانیی چیترە جگە لە دەوڵەتی تاڵانكار؟ لەم دۆخەدا، دەوڵەتی كوردستانیش بەهەمان ڕێچكەدا دەڕواتەوە، بەناوی ئەوەی تورك و عەرەب و فارس دوژمنمانن یەك دەوڵەتی پۆلیسیی زیاتری لێدەرناچێت، سەرباری ئەوەی سەركردایەتی و هێزەكانی كوردی باشور لاوازن‌و شەڕیان پێناكرێت و لە ئاستی پڕۆژەیەكی وەهادا نین.
پرسی دەوڵەتی كوردستان بە كەفوكوڵ و ژاوەژاو ناچێتەپێش، خۆگیڤكردنەوە و فشەفش و ئاژاوەنانەوە بەسە، بیر لەوە بكەنەوە پەیوەندییەكی باشتر و متمانەپێكراو لەگەڵ عێراق بینا بكەین و لای خۆمانەوە هێندە كێشە نەنێینەوە.