سبەی ١١ نۆڤەمبەر، سەد ساڵ بەسەر كۆتایی جەنگی جیهانی یەكەمدا تێدەپەڕێت. جەنگێك كە زیانێكی گیانیی و ماڵی گەورەی بە بەشێكی گەورەی دونیا گەیاند. لەناو ئەوروپا و لە دەرەوەی ئەوروپادا. لەو ناوچەیەی ئێمەدا دەبێتە هۆكاری ڕوخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی، هاتنی كۆلۆنیالیزم و دروستكردنی دەوڵەتی-نەوەیی مۆدێرن لەناوچەكەدا، هاوكات دەبێتە سەرەتای دروستبوونی بزوتنەوە دژە كۆلۆنیالیزم و بەهێزبوونی ناسیۆنالیزم و هاتنەكایەی ئایدیۆلۆژیا گەورەكانی تری سەدەی بیستەم لە ناوچەكەدا، لە ناویاندا لیبرالیزم و سۆسیالیزم و كۆمۆنیزم و ئیسلامیزم و بەشێوەیەكی زۆر كەمتر فاشیزم.
لە جەنگی جیهانی یەكەمدا ژمارەیەكی هێجگار گەورە لە سەرباز و كەسانی مەدەنی كوژران. جەنگ بەسەریەكەوە ٤ ساڵ و ٣ مانگی خایاندا، لەو ماوەیەدا نزیكەی ١٠ ملیۆن سەرباز و ١٠ ملیۆن خەڵكی مەدەنیی كوژران. چەندەها شاری گەورە لەناو ئەوروپا خۆیدا بەتەواوی وێرانكران، ژمارەیەكی زۆری خەڵك بریندار و بێماڵ و بێجێگا بوون. دوای جەنگەكەش پەتایەكی گەورە بەناوی ”پەتای ئیسپانیی“بە ئەوروپادا بڵاودەبێتەوە كە بەسەریەكەوە نزیكەی ٢٠ ملیۆن مرۆڤ دەكوژێت، ئەم پەتایە بە گەورەترین پەتای ناو مێژوو دەزانرێت و بەقەد ژمارەی كوژراوەكانی جەنگەكە خەڵك دەكوژێت. ئەو هێزە ئەمریكاییانەش كە هاتبوون بۆ هاریكاریی ئەوروپییەكان، ١٠٠ هەزار كەسیان لێ مرد، نیوەیان بەو پەتا ئیسپانییە مردن. بە كورتییەكەی لە ماوەی چەند ساڵێكی كەمدا جەنگ و پەتا نزیكەی ٤٠ بۆ ٥٠ ملیۆن مرۆڤ دەكوژن.
ئیمزاكردنی ڕێكەوتنی كۆتاییهێنان بە جەنگەكە لەناو واگۆنی شەمەندەفەرێكدا بوو لە دارستانێكدا پەنجا كیلۆمەتر لە دەرەوەی پاریس. دواتر فەڕەنسییەكان مۆزەخانەیەكی تایبەتیان بەدەوری ئەو واگۆنەدا دروستكرد وەك سیمبۆلی سەركەوتنی خۆیان بەسەر ئەڵمانییەكان‌و سوكایەتیكردن بە داگیركەرە ئەڵمانییەكە. لەو ڕێكەوتننامەیەدا ئەڵمانییەكان ناچاردەكرێن پارەیەكی هێجگار زۆر بە فەڕەنسا و بەریتانیاو زیانلێكەوتوەكانی تری جەنگەكە بدەن، دواهەمین پشكی ئەو پارەیەی ئەڵمانیا بە فەڕەنسای ئەدات لە ساڵی ٢٠١٠ كۆتاییپێدێت.
ئەو مەرجانەی براوەكانی جەنگی جیهانی یەكەم بەسەر ئەڵمانیادا دەیسەپێنن هێندە قورس و ئیهانەكەر بوو، گەرای بەرپابوونی جەنگی جیهانی دووهەمی لەناو خۆیدا هەڵگرتبوو. كاتێكیش جەنگی جیهانی دووهەم دەستپێدەكات و هیتلەر لە ماوەیەكی كەمدا فەڕەنسا داگیردەكات. لەناو هەمان واگۆندا كە مەرجە قورسەكان بەسەر ئەڵمانیادا دەسەپێنرێت، فەڕەنسییەكان ناچاردەكات تەسلیمبوونی خۆیان بە ئەڵمانیا ئیمزا بكەن.
وەكچۆن فەڕەنسییەكان لەناو ئەو واگۆنەدا سوكایەتیی بە ئەڵمانیا دەكەن، بەهەمانشێوە ئەڵمانەكان لەناو هەمان واگۆندا هەمان سوكایەتیی بە فەڕەنسا دەكەنەوە. كاتێكیش ئەڵمانیا لەوە نزیكدەبێتەوە جەنگی جیهانی دووهەمیش بدۆڕێنێت، هیتلەر ئەمر بە چەند ئەفسەرێك لە ئەفسەرە نزیكەكانی خۆی دەكات كە بچن واگۆنەكە وێران بكەن، نەكو سەرلەنوێ بەكاربهێنرێتەوە بۆ سوكایەتیكردن بە ئەڵمانەكان.
جەنگی جیهانیی یەكەم بۆ میلەتی ئێمە دوو دەرەنجامی زۆر سەرەكیی و تراژیدیی هەبوو. یەكەمیان ”بەكەمینەكرنی كورد“ لەناو چوار دەوڵەتی تازە دروستكراوی ناوچەكەدا، بە ئینگلیزیی minoritization. دووهەمیان بە ”ئاسایشكردنی“ مەسەلەی كورد، واتە كورتكردنەوەی مەسەلەی میلەتێك بۆ كێشەیەكی ئەمنیی و مامەڵەكردنی وەك هەڕەشەی ئەمنیی، بە ئینگلیزیی Securitization. ئەم دوو پڕۆسە تازەیە ژێرخانی ئەو مێژووە خوێناویی و ترسناكەیە كە لەدوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە مێژووی ئێمەی تێكەوتوە.
وێنەی ئەو واگۆنەی كە ڕێككەوتنی كۆتایی جەنگەكەی تێدا ئیمزا كرا.