بە ڕای من تێگەشتن لە پانتایی كوڵبەر، واتە تێگەشتن لە دونیابینی كۆڵبەر، لۆژیكی چالاكی كۆڵبەریی، ئامانج و ئومێدی كۆڵبەر، دەروازەیەكی زێدە گرنگە بۆ تێگەشتن لە دەوڵەت و لۆژیكی چونەڕێوەی دەوڵەت. لەم ماوەیەی پێشوو زیاد لە هەر كاتێكی دی زۆرترین هەواڵم سەبارەت بە كۆڵبەرەكانی سەر سنوری عێراق و ئێران بینیووە و بیستووە. زۆرێك لە سەرچاوەكان ئاماژە بە كوشتنی ژمارەیەكی زۆر لەمان بە دەست دەوڵەتی ئێران دەكەن. گەلۆ دەوڵەت بۆ ئەوەندە لە كۆڵبەر قەڵسە لە كاتێكدا چالاكی كۆڵبەری یەكێكە لە سەرچاوەكانی بژێوی و بزوێنەری ئابوری لۆكاڵ و ناوچە سنوریەكان؟
خۆ گەر داهاتی كۆڵبەری بەشێكە لە <ئابوری نافەرمی> و بەمەش ملكەچی باج و زەریبەی دەوڵەت نییە و لە مۆنۆپۆڵی زەریبەی دەوڵەت بەدەرە، ئەوا بە شێوەیەكی دی دەچێتەوە گیرفانی دەوڵەت، چونكە زۆرجار ئەو داهات و دەستمایەیەی لە ئابوری نافەرمی دەستدەكەوێت هەم جارێكی دی لە بازاڕدا خەرج دەكرێتەوە، هەمیش لە خستنەسەرپێ و بونیادنانی ئابوری فەرمیدا بەكاردەهێنرێت. بە مانایەكی دی، كۆڵبەرێك دەتوانێت پاش ماوەیەك لە كاری كۆڵبەری، ببێتە خودان كارخانەیەكی بچوك و بەمەش لە ئەكتەرێكی ئابوری نافەرمییەوە بپەڕێتەوە بۆ ئابوری فەرمی.
لە ڕاستیدا، دیاردە و دینامیكی كۆڵبەری لە سێ ڕەهەندیدا زەمینەی تێگەشتن لە لۆژیكی دەوڵەت سازدەكات. لە یەكەم شوێندا ڕەهەندێكی ئابوری هەیە: لە بیرمان نەچێت دەوڵەت بە دژایەتیكردنی كۆڵبەر تەنها بە دوای بەرتەسككردنەوەی پانتایی ئابوری نافەرمییەوە نییە كە مل بۆ باج و زەریبەی دەوڵەت نادات، بەڵكو كۆنتڕۆڵكردنی خودی ئەو ئەكتەرانەیە كە لەم گۆرەپانەدا كار دەكەن لە ترسی ئەوەی ئەو داهاتە ئابورییەی لەم گۆڕەپانەدا وەدەستدێت ببێتە بنەمای چالاكی سیاسی و دینامیكێكی كۆمەڵایەتی یاخی لە ئاستی ناوچە لۆكاڵیەكان. دەنا هیچ دەوڵەتێك توانای جڵەوكردنی ئابوری نافەرمی نییە، ئەوەتا لە وڵاتێكی وەك میسر ئابوری نافەرمی لە ٦٠%ی ئابوری دەوڵەت پێكدەهێنێت.
لە لایەكی دی، ڕەهەندێكی سیاسی وابەستە بە بونیادنانی دەوڵەت-نەتەوەی هەیە، بەو پێیەی ڕۆژانە كۆڵبەرەكان سنورەكانی دەوڵەت دەبەزێنن و پێناسە و لۆژیكی خۆیان بە سەریدا دەسەپێنن. گەر سنور بۆ دەوڵەت تەقدیس و جێی بڕین و دەستكاریكردن نییە، ئەوا بۆ كۆڵبەر تەنها هێڵێكی دەستكردە و تێپەڕبوون پێیدا نە سەرپێچیە، نە پێشێلكاری. گەر بۆ دەوڵەت پاراستنی سنور جێگەی بەرهەمهێنانەوەی دەسەڵات و جەبەروتێتی، هاوتا سەلمێنەری دەسەڵات شكاندنەوەیەتی بە سەر كۆی كون و قوژبنەكانی وڵات، ئەوا بۆ كۆڵبەر بەزاندنی، ئیتر ئاگایانە بێت یان نائاگایانە، بەشێكە لە ڕووبەروونەوەی دەوڵەت و ڕەتكردنەوەی هەیمەنەیەتی. هەر لەم گۆشەنیگایەوە، دەوڵەتی تورك لە دامەزراندنیەوە قەڵاچۆكردنی كاری كۆڵبەری، كە كورد و ئەرمەنەكان لە نێوان توركیا و سوریا و عێراق ئەنجامیان دەدا، دەكات بە یەكێك لە گرەوە هەرە سەرەكیەكانی دروستبوون و بەهێزبوونی. بۆ ئەم مەبەستە، هەر لە ساڵی ١٩٣١ەوە كاتیگوری <قاچاغچی> لە هەمبەر كۆڵبەرە كورد و ئەرمەنەكان بەكاردەهێنێت، بە ئامانجی تەحریمكردن و سزادانیان. چونكە كاتیگۆری قاچاغچی كاری كۆڵبەری دەكات بە <یاساغ>، بە <ناشەرعی>، بە <نایاسایی>. وەلێ بۆ كوردەكان كۆڵبەری بە هیچ شێوەیەك نەدەچووە خانەی كارێكی نایاسایی، چونكە سنورە نوێیە دەستكردەكانیان هێشتا پێقبوڵ نەدەكرا كە كتوپڕ لە كەس و نزیكەكانیانی دادەبڕاند و هاوكات چالاكیە ئابورییەكانیانی لە پڕا دەكرد بە چالاكی نافەرمی و ناشەرعی. بۆیە گەر بۆ كورد و ئەرمەنەكان كۆڵبەری بە شێوەیەك لە شێوەكان ڕەتكردنەوەی سنورە نوێیە دەستكردەكان بوو، ئەوا بۆ دەوڵەت تەحەدا و یاخیبوون بوو. بە مانایەكی دی، قایمكردنی سنور و جڵەوكردنی دەبێتە بەشێك لە پڕۆسەی بونیادنانی دەوڵەت-نەتەوە، لە بیرمان نەچێت، دروستكردنی دەوڵەت هەر لە سەنتەرەوە دەستپێناكات، بەڵكو لە قەراغەكانی (Periphery) وڵاتیشەوە.
ڕەهەندی سێیەمی كۆڵبەر پەیوەندی بە دەوڵەت و كوردەوە هەیە. لە ڕاستیدا، بە توندوتوڵكردنی سنورەكانیان، ئەو دەوڵەتانەی كوردیان تێدا دەژی دەیانەوێت ڕامی كوردەكان بكەن و دابەشبوونیان بكەن بە <ئەمری واقع>. ئەمە سەڕەرای ئەوەش دەوڵەت دەیەوێت بە قایمكردنی سنورەكانی ڕێ لە سەرهەڵدان و دروستبوونی ئەو شتە بگرێت كە پڕۆفیسۆر هەمیت بۆزارسلان ناوی دەنێت <پانتایی سنور-بڕی كورد (Kurdish trans-border spac)>. واتە پانتاییەك لە دەرەوەی سنورە كێشراوەكانی دەوڵەتە هەرێمییەكان خۆیدروستدەكات و دەبێتە گۆڕەپانی بەیەكگەشتنی كورد، ڕەدەڵو‌بەدەڵی بازرگانی، ئاڵووێری كولتوری و فەرهەنگی، ستراتیژی هاوسەرگیری نێوكوردان... بێگومان، كۆڵبەر یەكێكە لەو توخمە هەرە سەرەكیانەی ڕۆڵێكی جەوهەری لە دروستكردنی ئەم پانتاییە سنور-بڕە دەبینێت و سحر و ئەفسانەی سنور بەتاڵ دەكاتەوە و چەندەها ڕایەڵ و پەیوەندی لە نێوان جڤاتی دابەشبووی كورددا دروست دەكات.
بۆیە، كۆڵبەر و دەوڵەت هەمیشە دوو نەیاری یەكن. كۆڵبەری بۆ كۆڵبەر مەرجی مانەوە و قووتیەتی، وەلێ بۆ دەوڵەت شكاندنی ئەفسانە و هەژمونیەتی.