ئەستەمە هەفتەیەك یان مانگێك تێپەڕ بووبێت و ئەردۆگان بەرەیەكی نوێی ململانێی نەكردبێتەوە. ئەو پێی وایە ململانێكان پێگەی خۆی و توركیا لەسەر ئاستی ناوچەكە بە هێز دەكات، بە پێچەوانەی ئەحمەد داودئۆغڵووی هاوڕێیەوە كە خاوەنی تیۆری (توركیای بێ كێشە و ململانێ لە پێناو گەشەپێدانی ئابووریدا)ـە. هەر بۆیە توركیای سەردەمی داودئۆغلوو بە یابانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەناسرا.
بەڵام لە ئێستادا توركیا ململانێی لەگەڵ ٣١ دەوڵەتی جیهانی و ناوچەیدا هەیە و لە یەك كاتدا نۆ بەرەی شەڕی كردووەتەوە، كە دوا هەمینیان ئەمڕۆ بوو كە كەشتیی یاوزی ڕەوانەی سنوورە ئاوییەكانی میسر و قوبرس و توركیا كردووە بۆ دەرهینانی غاز، ئەمەش كاردانەوەی توندی میسر و قوبرس و یەكێتیی ئەورووپای بەدوای خۆیدا هێنا.
گرنگترین بەرە كانی شەڕی توركیا:
١- كێشەی غاز
بەپێی ئاماری ناوەندی وزەی جیهانی، ١٢٠ ترلیۆن مەتر سێجا غاز لەژێر دەریای ناوەڕاستدایە. لە ساڵی ٢٠١٨ میسر و ئیسرائیل و یۆنان و قوبرس و ئیتاڵیا، هاوپەیمانیی غازی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان ڕاگەیاند. میسر دەستی كرد بە دەرهێنانی غاز لە دەریای ناوەڕاست، لە كێڵگەی (الظهر) كە ٦٠ ترلیۆن یەدەكی غازی تێدایە. كێڵگەی تامارایش كە ئیسرائیل كاری تێدا دەكات، ١٢ ترلیۆن یەدەكی هەیە و ئەفرۆدیتش كە قوبرس و یۆنان بە هاوبەشی كاری تێدا دەكەن، شەش ترلیۆن مەتر سێ جا غازی تێدایە.
هەڵوێستی ئەو وڵاتانە بووە هۆی نیگەرانكردنی توركیا. توركیاش دەستی بە دەرهێنانی غاز كردووە لە سنوورە ئاوییە جێناكۆكەكانی نێوان قوبرسی توركی و قوبرسی یونانی. ئەمەش كاردانەوەی توندی یەكێتیی ئەورووپا و میسر و یۆنان و قوبرسی بە دوای خۆیدا هێناوە. ئەمڕۆش نزیك بوو پێكدادانی سەربازی ڕوو بدات.
٢- ململانێكانی توركیا و بەرەی وڵاتانی عەرەبی:
ڕەجەب تەیب ئەردۆگان دەیەوێت توركیا بكات بە چەقی هێز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕوستدا و جێگای وڵاتانی عەرەبی بگرێتەوە. هەر بۆیە توركیا لەگەڵ میسر و سعوودیە و ئیمارات و بەحرەین و سووریا و لیبیا و تونس و سوودان و عێراق لە ململانێدایە، بەهۆی پرسی هاوكاریی ئیخوان موسلیمین و دەستوەردانەكانی لە كێشەكانی سوودان و لیبیا و سووریا، پرسی غاز و پرسی پەكەكە و تیرۆركردنی جەمال خاشوقچی و پرسی سەركردایەتیكردنی جیهانی ئیسلامی لە گرنگترین هۆكاری ململانێكانن.
٣- ململانێكانی توركیا و ئەمریكا:
ململانێكانی توركیا و ئەمریكا لە ئێستا و لە سەردەمی دۆناڵد ترەمپدا، لە مێژووی پەیوەندییەكانیاندا هاوشێوەی نەبووە. گرنگترین پرسی جێناكۆكیی نێوانیان بریتییە لە هاوكاریی توركیا بۆ حەماس و ئێران و پرسی دەستوەردانی لە سووریا و لیبیا و عێراق و فەڵەستین و كڕینی سیستەمی مووشەكیی s400 و تەسلیم نەكردنەوەی فەتحوڵڵا گولەن و هاوكاریی ئەمریكا بۆ پەكەكە و پەیوەندییەكانی توركیا و ڕووسیا و چین و هەندێك كێشەی تر.
٤- ململانێكانی توركیا و بەرەی ئەورووپا:
توركیا لە ئێستادا كێشە و ململانێی قووڵی لەگەڵ ١٣ وڵاتی ئەورووپیدا هەیە، كە گرنگترینیان فەرەنسا و بەریتانیا و ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و هۆڵەندا و قوبرس و یۆنان و بەریتانیان. هۆكاری ئەم ململانێیانە پەیوەستە بە پرسی غازی دەریای ناوەڕاست و هەوڵی توركیا بۆ زیندووكردنەوەی خەلافەتی عوسمانی و كێشەی مافی مرۆڤ و دۆزی كورد و جینۆسایدی ئەرمەنەكان و پشتیوانیی توركیا لە ڕێكخراوە توندڕەوەكان و دەستوەردانی هەردوو لا لە كاروباری ناوخۆی یەكتر.
٥- توركیا و ڕووسیا:
سەرەڕای ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەكان و لێكنزیكبوونەوەی توركیا و ڕووسیا، بەڵام هێشتا لەسەر چەند پرسێكی ستراتیژی لە ململانێی قووڵدان، گرنگترین پرسە جێناكۆكەكانیان بریتییە لە كیشەی سووریا و پارێزگای ئیدلب و داگیركردنی بەشێك لە خاكی سووریا و پرسی دەستوەدانی توركیا لە كاروباری مسوڵمانی ڕووسیا و هاوكاریی گرووپە چەكدارییە چیچانییەكانیەكان.
٦- ململانێكانی توركیا و ئیسرائیل:
پەیوەندییەكانی ئیسرائیل و توركیا ستراتیژین و توركیا یەكەم دەڵەت بوو دانی بە ئیسرائیلدا ناوە. لە ساڵی ١٩٥٥ هاوپەیمانێتییان دژی شوعیەت و یەكێتیی سۆڤیەت ڕاگەیاند. دوای ساڵی ١٩٧٣ و كۆتاییهاتنی شەڕی عەرەب، ئیسرائیل ڕۆڵی گرنگی هەبوو لە پڕچەكردنی سوپای توركیا و ڕاهێنانیدا.
بەڵام لە دوای هاتنە سەر كاری ئەردۆگان لە ٢٠٠٣، پەیوەندییەكانیان سارد و سڕیی تێكەوت، بە هۆی پشتیوانیی ئەردۆگانەوە بۆ بزووتنەوەی حەماس و ئیسرائیلیش هاوكاریی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)ی دەكرد. لە ٢٠١٠ دوای هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر كەشتیی مەمەڕەی توركی كە دەیویست گەمارۆی ئابووریی سەر غەززە بشكێنی، كە لە هێرشەكەدا نۆ هاووڵاتیی تورك كوژران و ٤٥ی دیكە بریندار بوون، توركیا پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیلدا بچڕاند.
دوای سێ ساڵ و لە ٢٢ی مارسی ٢٠١٣، ناتانیاهۆ داوای لێبوردنی لە توركیا كرد و قەرەبووی قوربانییەكانی كردەوە، بەوهۆیەوە پەیوەندییەكانیان ئاسایی بوونەوە، بەڵام هێشتاش پەیوەندییەكان سارد و سڕن، بە هۆی پرسی سووریا و پەكەكە و حەماس و پرسی دەرهێنانی نەوت و غازی دەریای ناوەڕاستەوە.
ئامانجی ئەردۆگان لە كردنەوەی ئەم بەرەی شەڕانە، بەهێزكردنی پێگەی خۆی و توركیایە، بەڵام ئەوەی جێگای پرسیارە: ئایا ڕەجەب تەیب ئەڕدۆگان لە یەك كاتدا توانای بەڕێوەبردنی ئەم هەموو ململانێیانەی هەیە؟ لە كاتێكدا لە ناوخۆی توركیاشەوە لە ململانێی سەختدایە، چونكە ئەوەی جێگای مەترسییە گەورەكەیە بۆ ئەردۆگان، ناوخۆی توركیایە، بە تایبەت دوای شكستە گەورەكەی لە هەڵبژاردنی ناوخۆی توركیادا.
ئێستاش لەلایەن عەلی باباجانی ئەندازیاری سەركەوتنەكانی ئابووریی توركیا و پارتی ئاكەپەوە، بە هاوكاریی عەبدوڵڵا گویل و ئەحمەد داودئۆغلوو، هەوڵی پێكهێنانی حیزبێكی نوێ دەدرێت، كە مانگی ئابی ئەمساڵ ڕادەگەیەنرێت. بەوەش مەترسی بۆ سەر ئەردۆگان دروست دەبێت و ئەستەمە بتوانێت بەردەوام بێت لە دەسەڵات.
بۆیە ئێستا ئەوەی تێبینی دەكرێت، ئەوەیە كە ئەردۆگان تووشی شێتیی خۆ بە گەورە زانین (جنون العظمه) بووە. گرنگی بە مەترسییەكان نادات و گوێ بۆ ڕاوێژكارەكانی ناگرێت. زۆرینەی سەركردەكانی پارتی داد و گەشەپێدانی بەهۆی ڕەخنەوە لە كار دوورخستووەتەوە. ئەمەش وایكردووە ئەو ئەردۆگانەی كە بە پیاوی ئابووری و گەشەپێدان و ڕزگاركەری توركیا ناسراو بوو، ئێستا لەسەر ئاستی ناوخۆیی توركیا و دەرەوەش بە پیاوی شەڕ و ململانێ و قەیرانەكان بناسرێت.
تێبینی: لە زانستی دەرووناسیی سیاسیدا، زۆر باس لە نەخۆشیی (جنون العظمه - شێتیی خۆ بە گەورە زانین) كراوە. جۆرێكە لە نەخۆشی و گرێی دەروونی كە بەهۆی غروورەوە كەسایەتیی سیاسیی سەركەوتوو، دوای مانەوەی لە دەسەڵات و بەهێزبوونی پێگەی و زیادبوونی دەسكەوت، خۆی بە كەسێكی نائاسایی و زاناتر و شارەزاتر لە هەموان دێتە پێشچاو، ئەمەش بەرەو خەڵەفاوی و ساویلكەیی دەبات. هەموو دیكتاتۆرەكان و ئەوانەی ماوەیەكی زۆر لە دەسەڵاتدا ماونەتەوە، تووشی ئەم گرێ دەروونییە بوون و دوایی بووەتە هۆی لەناوچوونیان، بەهۆی گۆی نەگرتنەوە لە چواردەور و ڕاوێژكارەكانیان.
نموونەیەكی بچووكی ئەم تیۆرە، هیتلەرە. كاتێك سوپای سور گەیشتبوونە دەوروبەری بەرلین، كەچی هیتلەر پلانی دووبارە داگیركردنەوەی پۆڵەندای دادەڕشت.