نووسینی: فەرمان محەمەد، ماستەر لە ئابوری نەوت و ووزە
لەمیانی تەنگژەی ئابوری جیهان و پەككەوتنی بەشێكی زۆر لە چالاكیە ئابوورییەكان هەرێمیش بێگومان لەم قەیرانە پشكی دەوڵەتێكی گەورەی بەركەوتووە بەوەی كە ژێرخانی ئابووری هێندە لاوازە توانای بەرگەگرتنی بچوكترین شۆك و دیاردە سروشتیەكانی نیە، ئەو ڕێگایانەی حكومەتی هەرێم بەنیازە پەنای بۆ ببات بە پوختی و ڕوونی ئاماژەی بۆ تەواوی پلانەكانی نەكردووە تا ئێستا، تاكە خاڵێك هەنگاویان بۆ ناوە كەمكردنەوەی موچەی فەرمانبەران بەشێوازێكی ڕێژەیی، هەڵبەت ئەم بابەتە لە هیچ وڵاتێك پەیڕەو نەكراوە ئەوەی جێگای تێڕامانە لای زۆربەی ئابوریناسان، ئاخۆ حكومەتی هەرێم چۆن ئاوها ڕێگایەك بەگونجاو دەزانێت كە سەرەتاییترین مافی فەرمانبەر بخاتە ژێر چەقۆی قەیرانەوە؟
پرسیار ئەوەیە ئەگەر قەیرانەكە لەمە قورستر بوو ڕێژەی لێبڕینەكە زیاتر دەبێت؟ ئەگەر ئاماژە بە ڕێگایەكی نۆرماڵ بكەین كە زۆرێك لە وڵاتان لەناچاری دا پەنای بۆ دەبەن ئەویش قەرزی گشتی یە، كە بریتییە لە گوژمەیەكی نەختی یان نا نەختی كە بەپێی گرێبەستێك كە هەردولا لە سەری ڕێك كەوتون لەلایەن یەكەیەكی ئابوری ناوخۆیی یان دەرەكییەوە پێشكەش بە دەوڵەت دەكرێ و لە گرێبەستەكەدا كاتی گێڕانەوەو شێوازی گێڕانەوەو نرخی سووەكەشی دیاری كراوە.
قەرزی گشتی یەكێكە لە شەش سەرچاوەكەی تەمویلكردنی خەرجیی گشتی و یەكێكە لەو سەرچاوە لاوازانەی كە لەناچاریدا دەوڵەتان پەنای بۆ دەبەن، ئەو شەش سەرچاوانەش ئە مانەن (باجەكان، داهاتی موڵكەكانی دەوڵەت، ڕسومات، قەرزی گشتی، كۆمەك و یارمەتی نێودەوڵەتی، سكەلێدان).
هەمیشە وڵاتان لەوپەڕی ناچاریدا پەنا بۆقەرز دەبەن كە بێگومان مەبەستی سەرەكی ئەوەیە ئەو قەرزە ببێتە فریادڕەسی ئەو تەنگژەئابویریە یان ئەو شۆكەی هاتۆتە ئاراوە‌و بووەتە هۆكاری سستی جومگەكانی ئابوری وڵات، بێگومان قەرزی گشتی بەهۆی جەنگەوەیە یاخود بەهۆی دواكەوتویی ستراكچەری ئابوری و هەوڵدانی دەوڵەتەوەیە بۆ دەربازبون لەناو سنوری ئەو ستراكچەرە دواكەوتووە لە ڕێگەی گرتنەبەری شێوازەكانی پەرەپێدانی ئابورییەوە كە پلانی ئابوری ڕەنگڕێژی كردووە بۆ دەوڵەت.
نەبوونی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ كوردستان هۆكارێكە نەتوانێ قەرزی دەرەكی بكات، بەبێ گەڕانەوەو گەرەنتی حكومەتی مەركەزی بەغدا، ئاشكرایە لەئێستادا پەیوەندییەكان ئاڵۆزن ، سەرباریش كە قەرزی دەرەكی پێ بدرێ شوێنەواری سیاسی زۆر جێ دەهێڵێت لەسەر هەرێم، بەتایبەت لە نزیكترین وڵاتانی وەك ئێران و توركیا، بەڵام ئاسانتر لەمە دەتوانێ قەرزی ناوخۆ بكات لە كۆمپانیا ناوخۆییەكان، ئەگەر پرسیار ئەوەبێت كۆمپانیاكان متمانەیان بەحكومەت نیە تاوەكو قەرزی پێ بدەن؟ ئێمە دەتوانین تیشك بخەینەسەر چەند خاڵێك كە هانی كۆمپانیاكان بدات قەرز بەحكومەت بدەن.
دەركردنی قەواڵە بە كەمتر لە نرخی هاوسەنگ بۆ سەرنج ڕاكێشانی قەرزدەر، لێرەدا دەوڵەت قەواڵەكانی بە كەمتر لە نرخی ڕاستەقینەی خۆی دەفرۆشێت بۆ نمونە؛ ئەگەر بەهای یەك قەواڵە ۱۰۰۰ دۆلار بوو دەوڵەت بە ٨۰۰ دۆلار بیفرۆشێت بە دەوڵەمەندەكانی كوردستان، تا هانیانبدات قەرز بە حكومەت بدەن، بۆ دروستكردنەوەی متمانە دەبێ پەرلەمان ئەم كارە بكات، لەبەرئەوەی دەسەڵاتی كوردی لە ماوەی حوكمڕانی ساڵانی ڕابردوو نەیتوانیوە سود لە وەختە زێڕینەكانی ببینێت و ژێرخانێكی تۆكمە بۆ هەرێمێكی چوار پارێزگایی بنیاد بنێت.
هەڵبەت هەرێم بەئەندازەی زۆری داهات و ئەو ڕێژە نەوتەی دەیفرۆشێ بە بەراورد بە ڕێژەی دانیشتوانی، دەرفەتی زۆری هەبوو بۆ تۆكمە و بەپایەكردنی ژێرخانی ئابوری، لە سەروەختی پارەی مفت‌و بەرزی نرخی نەوت، لە دوای ۲۰۰۳وە بێ بودجە نەبووە، ئەی ئێستا لەم سەروبەندی قەیران و شۆكی هاتنی ڤایرۆسی كۆڤید ۱۹، چۆن دەبێ! ئەی ئەگەر سەر ڕێژی بودجە نەبێ چۆن بەهای قەرزی گشتی دەرەوەو ناوخۆ دەدرێتەوە.
ئەركی پەرلەمانی كوردستان لێرەدا
دەبێ پەرلەمان پێش ئۆكەیی بڕیاری قەرزكردن هەستێت بە دامەزراندنی سندوقی گێڕانەوە.
سندوقی گێڕانەوەش سندوقێكە گوژمەیەك داهاتی دیاریكراوی تێدەخرێت لەگەڵ دانانی داهاتی چەند باجێكی دیاریكراو بۆ مەبەستی گێڕانەوەی قەرزی گشتی، یاخود دەوڵەت هەندێ باجی نائاسایی بسەپێنێ و داهاتەكەی بخاتە ئەم سندوقەوە. قەرزە گشتییەكە ئەگەر بۆ وەبەرهێنان بكرێت قەرزی ماوە درێژەو ماوەی گێڕانەوەكەی لە ۲۰ ساڵ زیاترە هەر بۆیە نرخی سووەكەشی بەرزە، بەڵام لە وردەكاری گێڕانەوەی و قیستی گێڕانەوەیدا دەتوانرێ هەندێ مەرج دابنرێ كە ئاسانكاری بكات بۆ حكومەتی كوردی وەكو ئەوەی بە چەندجارێك بەهای قەرزەكەو سووەكەی بگەڕێنرێتەوە، جا واباشترە قەرزەكە قەرزی بەردەوام بێت نەك قەرزی ماوەدرێژ، چونكە لە قەرزی بەردەوامدا دەوڵەت پابەندنابێ لەكاتی دیاریكراودا قەرزەكە بداتەوە، بەڵام پابەند دەبێ نرخی سووەكەی بدات هەركات بۆی گونجا ئەوكات دەتوانێ بەهای قەرزەكە بداتەوە.
ئەو قەرزەش كە بە مەبەستی دابینكردنی بودجە و مووچەی فەرمانبەران و تەمویلی خەرجی وەبەرهێنانە، پێویستە مەرجی تەندروستیی ئابوری تێدا بێت، گەرنا دەبێت بە پەتایەكی كوشندەی چالاكیی و گەشەی ئابوری.
جیاواز لەمە ڕێگەیەكی تر هەیە كە سكەلێدان و پارەی بێ پشتیوانە دەركردنە، ئەمەیان حكومەتی هەرێم ناتوانێ بیكات، چونكە بانكی ناوەندیی نییە.
بۆیە بە هەموو پێوەرەكانی لە پێشەوە باسمان كرد، بۆ حكومەتی هەرێم گونجاوە قەرزی ناوخۆیی بكات نەوەك قەرزی دەرەكی و پاشان لێكەوتەی دەستكاری موچەی فەرمانبەران كاریگەری نەرێنی لەسەر بەرهەمی ناوخۆی و داهاتی تاك دەبێت و ئەوەندەی تر تەنگژەی سیاسی و بێمتمانەیی دروست دەكات، بە ئەندازەیەك چیتر هاووڵاتی تەنها لەكاتی موچە وەرگرتن بانكەكانی بەبیر دێتەوە‌و هەوڵدەدات سەرمایەو داهاتی ئەگەركەمیش بێت لە بابەتی تردا ساغی بكاتەوە، نەوەك لە حسابی بانكیدا لەبانكەكان بیپارێزێت ، وە بەدوای دا كۆمپانیاكانیش بەهەمان ڕێچكە بیر لەوە دەكەنەوە دوور لەبانك پارەكانیان لە چالاكی ئابوریی كورت مەودادا بەكاربهێنن.
بۆیە بەم پێوەرانەوە دەست بردن بۆمووچەی فەرمانبەران دەرخستەی مایە پوچی حكومەت نیشان دەدات چ لەناوخۆ و چ لە دەرەوە، سەلمێنەری ئەوەیە ماوەی حكومڕانی ساڵانی ڕابردوو دووربووە لە هەموو پرەنسیپەكانی دەوڵەتمەداری‌و دروستكردنی ژێرخانی ئابووری.