پەرەگراف
بەناوبانگترین ڕۆژنامەی دونیا ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە كوردستان بە "هەڵە" ناودەبات دواخستنی ئەو پڕۆسەیە بە باشتر دادەنێت، دەشڵێت، مافی چارەی خۆنوسین ئامانجێكی پەسەندە، بەڵام دەنگدان تەنها بۆ سەربەخۆیی گەرەنتی ئەوە ناكات كە ئەو حكومەتەی دروست دەبێت بە دادپەروەرانەو بە باشی حوكم بكات.
ڕۆژنامەی نیویۆرك تایمزی ئەمەریكی لە وتارێكدا ڕای خۆی لەبارەی ڕیفراندۆمی كوردستانەوە ئاشكراكردووەو تیشكیش دەخاتەسەر كێشەو ناكۆكییە ناوخۆییەكانی هەرێم‌و پرسی گەندەڵی، دەڵێت"دواخستنی ڕیفراندۆم بژاردەیەكی باشترە. جیابوونەوەی كورد ڕیسك‌و سەركێشی تێدایە."
وتارەكەی نیویۆرك تایمز كە بەناوبانگترین ڕۆژنامەی ئەمەریكاو دونیایە لەلایەن دەستەی نوسەرانی ڕۆژنامەكەوە نوسراوەو بە ڕای فەرمی ڕۆژنامەكە دادەنرێت، لە بەشێكیدا باسلە كێشەكانی هەرێم دەكات‌و دەڵێت"دوو بنەماڵە، بارزانی و تاڵەبانی كۆنتڕۆڵی دۆخی سیاسییان كردوە، گەندەڵی بەرفراوانە. لەبەر ناكۆكی سیاسی ناوخۆیی پەرلەمانی كوردستان لە ئۆكتۆبەری 2015وە داخراوە، مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمەكە بۆ چەند ساڵێك لە پۆستەكەی ماوەتەوە لە دوای تەواوبوونی ماوەی سەرۆكایەتییەكەی. دابەزینی نرخی نەوت‌و ناكۆكی لەگەڵ حكومەتی ناوەندی حكومەتی هەرێمی كردوە بە ژێر قەرزەوە."
ئەوەش لەكاتێكدایە ئەمڕۆ مەسعود بارزانی جارێكی دیكە تەئكیدی كردەوە بەهیچ شێوەیەك ڕیفراندۆم دواناخرێت‌و ئەو خوێنەی خەڵكی كوردستان ڕشتویەتی دەبێت بەرهەمی هەبێت.
سووربوونی بارزانی لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم‌و هەنگاونان بەرەو سەربەخۆیی لەكاتێدایە فشاری وڵاتانی دەرەوە بەتایبەت ئێران‌و توركیا بەردەوامە بۆ پاشگەز بوونەوەی هەرێمی كوردستان لەو پڕۆسەیە.
خەونی مەترسیداری كوردەكان بۆ سەربەخۆیی
نیویۆرك تایمز
وەرگێڕانی بۆ كوردی- ئاراس حەمەجەزا
دوای خەونی چەندین نەوە بۆ سەربەخۆیی، كوردەكانی عێراق بەنیازن هەنگاوێكی گەورە بەو ئاڕاستەیە بنێن بە سازدانی ڕیفراندۆمێكی نا ئیلزامی لە 25 ی ئەیلول. سازدانی ڕیفراندۆم بە خەونی بە دیهێنانی دەوڵەت، دەبێتە هەڵەیەك كە نا ئارامی لە ناوچەیەكی ئەم جیهانە دروسدەكات كە بە شەڕی داعش گەرم بووەو هەڕەشەی زیاتریش لەسەر سەروەری عێراق دروستدەكات. دواخستنیشی دۆخەكە بەرەو باشتر دەبات.
لەبەر چەندین هۆكار سەربەخۆیی هەنگاوێكی لۆجیكییە لە داهاتوودا بۆ 5 ملیۆن كورد، كە لە دوای شەڕی 1991 ی كەنداوەوە هەرێمێكی نیمچە ئۆتۆنۆمییان دروستكردوە. ئێستا هێزی پێشمەرگە ڕۆڵێكی گرنگی بینیوە لە تێكشكاندنی داعشدا، كوردەكان پێیانوایە مافی خۆیانە ئەو ڕیفراندۆمە ئەنجام بدەن.
كوردستان بەشێوەیەكی نسبی گەشەی كردوە لە ناوچەكە، بەختێكی باشە كە نەوت‌و گازی هەیەو لەگەڵ توركیاو ئێران بازرگانی پێدەكەن‌و داهاتیان لێی دەستدەكەوێت. لەدوای داگیركردنی عێراق لە ساڵی 2003 لەلایەن ئەمەریكاوە، واشنتۆن هاوكاری عێراقییەكانی كرد بۆ نوسینەوەی دەستور كە گەرەنتی نیمچە ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان كردوە.
هاوكات چەندین كێشە هەن، دوو بنەماڵە، بارزانی‌و تاڵەبانی كۆنتڕۆڵی دۆخی سیاسییان كردوە، گەندەڵی بەرفراوانە. لەبەر ناكۆكی سیاسی ناوخۆیی پەرلەمانی كوردستان لە ئۆكتۆبەری 2015وە داخراوە، مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمەكە بۆ چەند ساڵێك لە پۆستەكەی ماوەتەوە لە دوای تەواوبوونی ماوەی سەرۆكایەتییەكەی. دابەزینی نرخی نەوت‌و ناكۆكی لەگەڵ حكومەتی ناوەندی حكومەتی هەرێمی كردوە بە ژێر قەرزەوە.
حكومەتی هەرێم بە هەڵاواردن‌و جیاكاری لەبەرامبەر كەمینەكان تۆمەتبار دەكرێت. كوردستان دەتوانێت ببێتە دەوڵەت لە كاتێكدا عێراق‌و وڵاتانی دراوسێ دژی ئەو بیرۆكەیەن؟
كوردەكان لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە بەدوای دەوڵەتێكی سەربەخۆوەن. لە كاتێكدا دەستور گەرەنتی ڕۆڵی خۆیانی بۆ كردون لە حكومەتی ناوەندی لەگەڵ هەرێمێكی ئۆتۆنۆمی، كوردەكان باوەڕیان بەوەنییە شیعە كە زۆرینەن‌و دەسەڵاتداران پشكی خۆیان پێدابن، بەڵام ڕیفراندۆم ئاستی ناكۆكییەكان بەرزدەكاتەوە، وادەكات ئارامی عێراق ئەستەم بكات‌و سەرنجی ئەمەریكا بەلای خۆیدا ڕابكێشێت، لەكاتێكدا عێراق‌و هاوپەیمانەكانی خەریكی تێكشكاندنی داعش‌و بنیاتنانەوەی كۆمەڵگەی عێراقین.
بەشێك لە كوردەكان خەونی یەكگرتنی تێكڕای پێكهاتەو كۆمەڵگەی 30 ملیۆن هاوڵاتی كوردییان هەیە لە توركیا، عێراق، سوریاو ئێران لە یەك دەوڵەتدا. ئەوەش ئێستا شتێكی قبوڵنەكراوەو بەرپرسانی توركیاو ئێران كوردستانی گەورە بە مەترسییەكی ناوچەیی دەبینن. جێگری سەرۆك وەزیرانی توركیا بەم دواییانە هۆشداریدا لەوەی كە ڕیفراندۆمی كوردەكان لە باكوری عێراق "نا ئارامی بەدوای خۆیدا دەهێنێت". سەرۆك وەزیرانی عێراقیش وتی، ڕیفراندۆمەكە "نا یاساییە" چونكە پێچەوانەی پابەندبوونە دەستورییەكانی كوردستانە وەك بەشێك لە حكومەتی فیدراڵی عێراق. خاڵێكی گرنگ‌و هەستیار ئەوەیە كە سنوری ڕیفراندۆم كەركوك دەگرێتەوە كە دەوڵەمەندە بە نەوت‌و كوردەكان كۆنتڕۆڵیان كردوەو دەیانەوێت بیخەنە سەر هەرێم.
ئەمریكی‌و ئەوروپییەكان داوایان لە كوردەكان كردوە ڕیفراندۆم دوابخەن، تا دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی داهاتووی عێراق. بارزانی لە وەڵامدا دڵنیای كردونەتەوە كە ڕیفراندۆمەكە بۆ سەربەخۆیی دەستبەجێ نییە، بەڵام گفتوگۆی درێژخایەن لەگەڵ بەغدا دەكەن بۆ جیابوونەوە. لەم خاڵەوە، دواخستنی ڕیفراندۆم بژاردەیەكی باشترە. جیابوونەوەی كورد ڕیسك‌و سەركێشی تێدایە، بەبێ خۆئامادەكردنێكی تۆكمەو شارەزایانە، دەبێتە هۆی فەرامۆشكردنی زیاتری پێكهاتەی سوننەو بێبەشكردنیان لەلایەن زۆرینەی شیعەوەو دەبنە نێچیری سوننە توندڕەوەكانی وەك داعش.
ڕۆژی یەك شەممە بەرپرسێكی كورد بە ڕۆیتەرزی وت، كورد ئامادەیە ڕیفراندۆم دوابخات ئەگەر بەغداد مافەكانی هەرێم بدات. (لێدوانێكی مەلابەختیارە)
مافی چارەی خۆنوسین ئامانجێكی پەسەندە، بەڵام دەنگدان تەنها بۆ سەربەخۆیی گەرەنتی ئەوە ناكات كە ئەو حكومەتەی دروست دەبێت بە دادپەروەرانەو بە باشی حوكم بكات. هاوڵاتییانی كورد شتێكی ئەوتۆ بەدەستناهێنن ئەگەر بێت‌و بەرپرسەكانیان هەوڵی جدی نەدەن سەرەتا بۆ دڵنیاكردنەوە لەوەی كە دامەزراوە دیموكراسی‌و دەستورییەكان كاری خۆیان دەكەن، پاشان ئابوورییەكی بەهێزو دواتریش هەبوونی پشتیوانی لە حكومەتی عێراق‌و وڵاتانی تر بەرلەوەی بە تەنها بچنە دەرەوە.