پەرەگراف
یوسف محەمەد ڕایگەیاند، بە تەواوی پشتیوانی لە هەوڵەكانی عەبادی دەكەن بۆ ڕوبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌و داوا دەكەن جەنگی دژی گەندەڵی، كە هیچی كەمتر نیە لە جەنگی دژی تیرۆر، هەمەلایانەو گشتگیر بێت‌و كەسی لێ هەڵاوێرد نەكرێت لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان.
ئەو وتانەی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان لە میانی وتارێكیدا هات كە لە پەرلەمانی ئەوروپا پێشكەشی كرد، تێیدا داوای لە یەكێتی ئەوروپاو كۆمەڵگای نێودەوڵەتی كرد بۆ دژایەتی گەندەڵی هاوكاری هەموو ئەو هێز و لایەنە عێراقی‌و كوردستانییانەبن كە بۆ ئەو مەبەستە كاردەكەن.
یوسف محەمەد باسیلەوەشكرد، گەندەڵی فاكتەرێكی سەرەكی خراپیی حوكمڕانی‌و بە هەدەردانی سامانی خەڵك‌و ئەو دۆخە سەختە ئابوریەیە كە ئەمڕۆ زۆرینەی خەڵكی كوردستان تیایدا دەژین، وتی"هێنانەوەی ئەو پارانەی بە هۆی گەندەڵیەوە چوەتە گیرفانی دەسەڵاتداران بۆ خەزێنەی گشتی، دەسمایەیەكی باش دەبێت بۆ دوبارە بونیادنانەوە ناوچە وێران بوەكان لە دوای شەڕی تیرۆر و، ئەگەر ئەم پڕۆسەیە سەربگرێت، ڕەنگە عێراق و هەرێمی كوردستان پێویستیان بە هیچ هاوكارییەكی نێودەوڵەتی نەبێت."
ڕۆژانی 5و6ی ئەم مانگە كۆنفڕانسی (ئەڵتەرناتیڤی دیموكراسی بۆ ستەمكاری و پشێوی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دیدی كورد و ستراتیژە پێویستەكان) لە پەرلەمانی یەكێتیی ئەوروپا بەڕێوەچوو، تیایدا چەندین كەسایەتیی بەشداربوون‌و سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان وتارێكی پێشكەشكرد.
لەمیانی وتارەكەیدا یوسف محەمەد تیشكی خستەسەر دۆخی ئێستای عێراق‌و هەرێمی كوردستان، وتی"دەبێت بە زوترین كات دۆخی سەربازی كۆتایی پێبهێنرێت، بە دیاریكراوی لە پارێزگای كەركوك و شارەكانی دوزخورماتو و مەخمور و شەنگال، كە بە هەزاران هاوڵاتی ناچار بون ماڵ و حاڵی خۆیان جێبهێڵن. بە تایبەت لە شەنگال كە پێشتر لەسەر دەستی تیرۆریستانی داعش جینۆساید كران. ناكۆكیە سیاسییەكانی نێوان بەغداد و هەولێر بە شەڕ و توندوتیژی چارەسەر نابێت، وەك مێژوو پێمان دەڵێت."
سەرۆكی پەرلەمان ئەوەشی خستەڕوو، یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی دۆخی نالەباری ئێستا ئەوەیە، هەرێمی كوردستان بە باشی لە ڕۆڵ‌و پێگەی خۆی تێنەگەیشتووە لە ناوچەكەدا، وتیشی"هەروەها بە شێوەیەكی سەردەمیانە حوكمڕانی ناكەین. لە سەروی هەمویەوە، نەمانتوانیوە و ڕێگە نەدراوە كە سیستەمێكی وەها لە كوردستان بونیادبنرێت كە شەفاف بێت، دووربێت لە بەرژەوەندیی شەخسی، لە پێناوی خەڵكدابێت و گەندەڵ نەبێت. لە دەرەنجامی ئەمەش بە دەیان ملیار دۆلاری سامانی گشتی لە لایەن دەستەبژێرێكی كەمی حوكمڕانەوە دەستی بەسەرداگیراوە."
سەرۆكی پەرلەمان لەمیانی بەشداریكردنی لە كۆنفڕانسەكە.
دەقی وتارەكەی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان
سەردەمی پاش داعش و ئاڵنگارییەكانی بەردەم هەرێمی كوردستان
یوسف محەمەد سادق
بەرێزان زۆر سوپاس بۆ رەخساندنی ئەم دەرفەتە بۆ قسە كردن لەم سەكۆ گرنگە.
لە دەستپێكدا پێم خۆشە بە ناوی خەڵكی كوردستانەوە سوپاسی یەكێتیی ئەوروپا و دەوڵەتانی ئەندامی یەكێتی ئەوروپا بكەم لە پێشكەش كردنی پشتیوانیی سەربازی بۆ هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە چوار ساڵی رابردوودا لە جەنگی دژ بە داعش و هاوكایی مرۆیی بۆ ئاوارەكان، هەروەها پشتیوانی لە بنیاتنانی دامەزراوە و گەشەپێدانی حوكمڕانیی باش.
ئامادەبوون لێرە بۆمن جێگەی شانازییە و یەكێتیی ئەوروپا نموونە و بەڵگەی پێشكەوتنی مەزنی دیموكراسی و ئاشتی و لێبوردەیی و پێكەوە ژیانە. بە هیواین وەكو ئەوروپا لە داهاتوودا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئاراستەی وەها پێكەوە ژیانێك بڕوات و لەو پێناوەدا هەموو دەتوانین رۆڵی گرنگمان هەبێت.
رابردووی ئەوروپا لە ئیستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەچێت. هەردوو هیچ هێزێكیان تیادا نیە كە بتوانێت كۆنترۆڵیان بكات، لە هەمانكاتدا كۆمەڵێك هێزیان تیادایە كە لە ململانێی یەكتردان بۆ سەپاندنی هەژەمۆنیەت. ئەوەی مێژوی ناوچەكە پێمان دەڵێت ئەوەیە كە هیچ هێزێك بە تەنها ناتوانێت هەژمونی خۆی بە سەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بسەپێنێت. ئەمەش مێژووی ئەوروپا بوو. ئەوروپا لە رێگای ئەم ناوەندەوە ئاشتیی بەرقەراركرد، ئێمەش پێویستمان بە هەمان جۆر لە ناوەندە، یان هەمان جۆر لە رێكخستنی سیاسی و ئابوری.
سەبارەت بە عێراق هاوكات لەگەڵ شكست هێنان بە داعش پەیوەندییەكانی حكومەتی فیدراڵی و هەرێمی كوردستان تێكچوون و ئێستا لە خراپترین ئاستیدایە لە پاش ساڵی ٢٠٠٣ وە. ئەمەش بۆ ئێمە و هاوپەیمانمان نائومێدكەر بوو چونكە هێزەكانی عێراق و پیشمەرگە پێكەوە شكستیان بە داعش هێنا. روداوەكانی ئەم دواییەی كوردستان، روداوی زۆر سەخت و ناخۆش بوون. خەڵكی كوردستان ئەمڕۆ لە دۆخێكی زۆر سەختدا دەژین لە هەموو روویەكەوە.
بۆ چارەسەری نزیك مەودای ئەو دۆخە، جارێ پێش هەر شتێك پێویستە دۆخی ناوچە جێناكۆكەكان هێور بكرێتەوە بۆ دەستپێكردنی قۆناغێكی نوێ و زەمینە بسازێت بۆ دانوستان. دەبێت بە زوترین كات دۆخی سەربازی كۆتایی پێبهێنرێت، بە دیاریكراوی لە پارێزگای كەركوك و شارەكانی دوزخورماتو و مەخمور و شەنگال، كە بە هەزاران هاوڵاتی ناچار بون ماڵ و حاڵی خۆیان جێبهێڵن. بە تایبەت لە شەنگال كە پێشتر لەسەر دەستی تیرۆریستانی داعش جینۆساید كران. ناكۆكیە سیاسییەكانی نێوان بەغداد و هەولێر بە شەڕ و توندوتیژی چارەسەر نابێت، وەك مێژوو پێمان دەڵێت. دەبێت هەموو ئەو كوردانەی لە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان وەدەرنراون دەست بەجێ بگەڕێندرێنەوە سەر ماڵی خۆیان و عەدالەتی ئینتقالی جێبەجێ بكرێت. كورد و توركمان و عەرەب و كریستیانەكان چەندین سەدەیە لەم ناوچەیە پێكەوە دەژین، ئەمڕۆ لە بەر گۆڕانی دۆخی سیاسی نابێت ببنە دوژمنی یەكتر. هەروەها حكومەتی فیدرالی دەبێت رێگری بكات لە هەموو جۆرە سزادانێكی گشتی بۆ خەڵكی كوردستان بە هۆی سەركێشیی سیاسیەكانیەوە. لە مێژووی دونیادا هەرگیز سزادانی گەلان لە بەر هەڵسوكەوتی سیاسیەكانیان دەرئەنجامی باشی نەبووە. هەمومان كتێبە بەناوبانگەكەی كینزمان لە یادە لەمبارەوە، كە پاش كۆنگرەی ئاشتیی ڤێرسای نوسی.
بەڵام ئەركی سەرەكیی ئێمە لە ناوەوەی كوردستانە. ئێمە بە تەواوی هاوڕاین لەگەڵ سیاسەتی یەكێتیی ئەوروپا كە جەخت لەسەر چارەسەری هۆیەكانی سەرهەڵدانی تیرۆر ئەكاتەوە لە سەردەمی دوای داعش. ئێمە چیدی ناتوانین وەك چارەكە سەدەی ڕابوردوو بەردەوام بین. یەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكانی ئەم دۆخە نالەبارە ئەوەیە كە ئێمە بە باشی لە ڕۆڵی خۆمان و پێگەی خۆمان تێنەگەیشتووین لە ناوچەكەدا. هەروەها بە شێوەیەكی سەردەمیانە حوكمڕانی ناكەین. لە سەروی هەمویەوە، نەمانتوانیوە و ڕێگە نەدراوە كە سیستەمێكی وەها لە كوردستان بونیادبنرێت كە شەفاف بێت، دووربێت لە بەرژەوەندیی شەخسی، لە پێناوی خەڵكدابێت و گەندەڵ نەبێت. لە دەرەنجامی ئەمەش بە دەیان ملیار دۆلاری سامانی گشتی لە لایەن دەستەبژێرێكی كەمی حوكمڕانەوە دەستی بەسەرداگیراوە.
لەم ڕوەوە من لێرەوە ڕایدەگەیەنم كە بە تەواوی پشتیوانی لە هەوڵەكانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەڕێز عەبادی دەكەین بۆ ڕوبەڕوبونەوەی گەندەڵی، داوا دەكەین كە جەنگی دژی گەندەڵی، كە هیچی كەمتر نیە لە جەنگی دژی تیرۆر، هەمەلایانە و گشتگیر بێت و كەسی لێ هەڵاوێرد نەكرێت چ لەسەر ئاستی عێراق چ لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان. داواش لە یەكێتی ئەوروپا و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەكەین كە بۆ دژایەتی گەندەڵی هاوكاری هەموو ئەو هێز و لایەنە عێراقی و كوردستانیانە بن كە بۆ ئەم مەبەستە كاردەكەن. لە ڕاستیدا گەندەڵی هۆكاری سەرەكی ناسەقامگیریە لە سەرتاپای عێراقدا. ئەمە لە كوردستانیش فاكتەرێكی سەرەكی خراپیی حوكمڕانی و بە هەدەردانی سامانی خەڵكی و ئەو دۆخە سەختە ئابوریەیە كە ئەمڕۆ زۆرینەی خەڵكی كوردستان تیایدا دەژین و، بەم هۆیەشەوە دەیان هەزار هاوڵاتی وڵاتیان جێهێشت و ڕویان لە هەندەران كرد بەتایبەت ئەوروپا. هێنانەوەی ئەو پارانەی بە هۆی گەندەڵیەوە چوەتە گیرفانی دەسەڵاتداران بۆ خەزێنەی گشتی، دەسمایەیەكی باش دەبێت بۆ دوبارە بونیادنانەوە ناوچە وێران بوەكان لە دوای شەڕی تیرۆر و، ئەگەر ئەم پڕۆسەیە سەربگرێت، ڕەنگە عێراق و هەرێمی كوردستان پێویستیان بە هیچ هاوكارییەكی نێودەوڵەتی نەبێت.
هەڵبەت گەندەڵی بۆشاییەكی ئەمنی و سیاسیی گەورەش دروست ئەكات كە گروپە تیرۆریستیەكان ئەتوانن بیقۆزنەوە.
ریشەكێشكردنی گەندەڵی و كۆتاییهێنان بە خراپیی حوكمڕانی پێویستی بە تۆكمەكردنی دەزگا هەیە، لە سەروی هەمویەوە هەبوونی پەرلەمانێكی سەروەر كە بێ هیچ ڕێگریەك بتوانێت چاودێریی هەمو دەسەڵاتی جێبەجێ كردن بكات و لێپرسینەوەی لەگەڵ بكات. هەڵبەت بەهێز كردنی دەسەڵاتی دادوەریش لەناو دڵی ئەم پڕۆسە ژیانیەدایە.
بۆ بەرجەستە بوونی ئەمانە دەبێت دەستورێك هەبێت، نەك تەنها وەك دەقێكی نوسراو بەڵكو وەك پەیماننامەیەك پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتەكان و پەیوەندیی نێوان ئەمان و هاوڵاتی بە وردی و بەشێوەیەكی دیموكراسی و دامەزراوەیی ڕێكبخات و، هەوڵبدەین دۆخێك بهێنینە ئاراوە، لە ڕووی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتیەوە كە خەڵكی كوردستان بتوانن بە باشترین شێوە پێكەوەبن. چونكە تەنها لە سەر ئەم بنەمایە، دەتوانین قسە لە سەر ئەوە بكەین كە چۆن لە گەڵ دراوسێكانمان و دونیادا پەیوەندیمان هەبێت.
لە هەمان كاتدا ئاڵنگارییەكی گرنگی تر چ پەیوەست بە هەرێمی كوردستان بەتایبەتی و لە عێراقیش بەگشتی، بریتیە لە كۆتایی هێنان بە دەستێوەردانی شەخسی و حیزبی و تایەفی لە كاروباری هێزە چەكدارەكاندا و بە پیشەیی كردنیان بەشێوەیەك كە لە ململانێ سیاسییەكاندا دەستێوەردان نەكەن، وەگەرنا هەمو كات ئەگەری سەرهەڵدانی شەڕی ئەهلی بونی دەبێت. دۆخەكە مەترسیدارتر دەبێت ئەگەر سەرنج بدەین لە توندبونی ململانێ ئیقلیمیەكان و ئەگەری سەرهەڵدانی شەڕی بەوەكالەت لە نێوان دەوڵەتە باڵادەستەكانی ناوچەكە و جیهان.
لەلایەكی ترەوە پێویستە بە میتۆدێكی جیاواز لە ڕابردو، هەم هەرێم و هەمیش حكومەتی فیدراڵ، هەوڵی چارەسەری كێشەكانی نێوانیان بدەن. پێمانوایە كە ئەگەر بەرژەوەندیی گشتی و هاوبەش و بەرژەوەندیی هاوڵاتیان پێش بەرژەوەنیی تایبەت و شەخسی و حیزبی بخرێت، ئەوا چارەسەری كێشە و گرفتەكان زۆر ئاسانتر دەبێت. دەستوری عێراقیش بۆ زۆر لە پرسەكان نەخشەڕێگای چارەسەری داناوە. گەر لە عێراق و و هەرێم مافی هاوڵاتی بون بچەسپێت، ئەوا ناكۆكیە‌كان زۆر خاوتر دەبنەوە. تا دیموكراسیش زیاتر بچەسپێت ئەگەرەكانی سەرهەڵدانی شەڕ و ململانێی تر كەمتر دەبنەوە، وەك زانراویشە بە دەگمەن سیستمە دیموكراتیەكان شەڕی یەكتر دەكەن.
لە ئاستێكی تردا كوردستان میراتگری شارستانیە دێرینەكانی میزۆپۆتامیایە و لەناو دڵی كەلتور و شارستانیەتەكانی ناوچەكەدایە. شوێنگەی ئێمە لە هەمان كاتدا وەك شوێنگەی دڵی هەر سێ شارشتانیەتە گەورەكەی تری ناوچەكەشە: عەرەب و فارس و تورك. هەریەكە لەم شارستانیەتانەش بە شێوازی جیاواز و زۆرجار هاوشێوە كاریگەرییان هەیە لە سەر ئێمە. لە هەمانكاتدا، ئێمە لە گەڵ ئەم كەلتور و شارستانیەتانەدا هاوبەشیی زۆرمان هەیە. ئەم خەسڵەتە جوگرافیە خەسڵەتێكی نەگۆڕە لە بوونی ئێمە، دەبێت ئێمە لە گەڵیدا مامەڵە بكەین و بیكەینە بنەمای داڕشتنی سیاسەتی خۆمان و پەیوەندیمان لە گەڵ دراوسێكانماندا. بونی پەیوەندیەكی هاسان و هاوسەنگ و دامەزراو لەسەر بەرژەوەندیی هاوبەش و، نەبون بە بەشێك لە ململانێ ئیقلیمیەكان، لە قازانجی هەرێمی كوردستان و سەقامگیریی ناوچەكەشە.
بەڕێزان وەك بەرپرسە ئەوروپاییەكان دوپاتیان كردوەتەوە كە ئاسایشی یەكێتی ئەوروپا لە سەر دراوسێكانیان وەستاوە، عێراق و كوردستانیش دراوسێی یەكێتی ئەوروپان. ئێمە پێشوازی دەكەین لەو هەوڵانەی كە یەكێتی ئەوروپا دەیدات بۆ دەستپێكردنەوەی دانوستان لە نێوان بەغدا و هەرێمدا. هەروەها ئەو هەوڵ و تێگەیشتنانەیان بەرز دەنرخێنین كە دەیانەوێت ڕەگوڕیشەكانی تیرۆر دەستنیشان بكەن و هەوڵی بنبڕكردنیان بدەن. لێرەدا جێگای خۆیەتی دوپاتی بكەینەوە كە ئێستا كاتی پلانی درێژخایەن و هەمەلایەنەیە بۆ ڕووبەرووبونەوی تیرۆر و زەمینەی تیرۆر لە ئاستی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و فیكریەوە. ئەم كارە فرەلایەنە كە بۆ هەردولا بە سودە تەنها بە هەماهەنگیی هەردولا دەكرێت.
گەر تیرۆر و رووبەرووبونەوەی تیرۆر لەیەكی نزیك كردینەوە، دەبێت بە هەمان شێواز و بە هەمان گوڕ قۆناغی پاش تیرۆر و هەروەها رووبەرووبونەوەی تیرۆر ئەم نزیكایەتیە پەرە پێبدات.
كاركردن بۆ بونیادنانی دەزگاكانی دەوڵەت ئەو رێگاچارە ڕاستەقینەیە كە ماوەیەكی زۆرە ئێمە داوای دەكەین و جەختی لە سەر دەكەینەوە، ئێستا خۆشحاڵین كە لە زاری بەرپرسانی یەكێتی ئەوروپاوە گوێ بیستی دەبین.
كۆچ و تیرۆر ئەوەی دوپات كردەوە كە ناسەقامگیری لە ناوچەكەی ئێمە كاریگەریی لەسەر ئەوروپاش دەبێت، هەربۆیەش بە دڵنیایی تەواوەوە ئەڵێم سەقامگیریی دورمەودا لە ناوچەكەی ئێمە بەرژەوەندیی هاوبەشە و پێویستە كاری بۆ بكەین. تەنیا رێگای بەدەستهێانی سەقامگیریش دیموكراتیزەكردنە لە رێگەی بەهێزكردنی دەسەڵاتی دادوەری و حوكمی یاسا و زەمانەتكردن و پاراستنی ئازادییە سیاسی و مەدەنییەكان و بنیاتنانی دەسەڵاتێكی یاسادانانی بەهێز و گەشەپیدانی مرۆیی و ئابوری. ئەمەش ئامانجی سترایژیی ئێمەیە چ وەك سەرۆكی پەرلەمان و چ وەك پارتەكەم بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەرێمی كوردستان. ئەمەش دەتوانێت بنەمای بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و یەكێتی ئەوروپا بێت لەسەر بنەمای بەهای هاوبەش و بەرژەوەندی هاوبەش.