پەرەگراف- ڕێنوار نەجم‌و سوركێو محەمەد
زەیتوونە ناودارەكەی عەفرین دوانزە ڕۆژە لە ژێر بۆردومانی چڕی ئاسمانیی‌و زەمینیی توركیادایەو زیانی زۆری پێگەیشتووە، عەفرینییەكان كە ناوچەكەیان دەوڵەمەندو ناودارە بە زەیتوون پەیوەندییەكی ڕۆحییان لەگەڵیدا هەیەو ئێستا ئاگر بارانی ئەردۆغان كەوتووەتە نێوانیان لەگەڵ ئەودارە.
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا، ناوی "ئۆپەراسیۆنی چڵە زەیتوون"ی هەڵبژاردووە بۆ هێرشەكانی لەسەر عەفرین، لەكاتێكدا داری زەیتوون ڕەمزی ئاشتییەو مێژوویەكی پڕشنگداری هەیە لە دیرۆكی دووری مرۆڤایەتیدا.
ئایینەكان‌و ئەفسانەكان بەپیرۆزییەوە سەیری ئەو دارەیان كردووە، بەپێی ئەفسانە كۆنەكان، دوای ئەو لافاوە گەورەیەی سەر زەوی گرتووەتەوە، بۆ یەكەمجار ئەو كۆتری ئاشتییەی كۆتاییهاتنی لافاوەكەی ڕاگەیاندووە، چڵە زەیتوونێكی بەدەنووكەوە بووە، ئەوەش وەك هێمای گەڕانەوەی ئاشتی‌و ئارامیی بۆ سەر زەوی.
لە ساڵی 1969 لە شاری لۆوك-ی ئیتاڵیا كۆنگرەیەكی جیهانیی لەسەر زەیتوون بەسترا، پزیشكەكان لە؛ ئیتاڵیا، یۆنان، فەڕەنسا، تونس، یوگسلافیا‌و ئیسپانیا هەموو كۆكبوون كە لە ڕووی بایۆلۆجی‌و پزیشكییەوە، زەیتوون و ڕۆنەكەی؛ باشترینن.
دار زەیتوونەكانی عەفرین.
سوریا لە مێژوودا بە نیشتیمانی یەكەمی زەیتوون دادەنرێت، كە لەوێوە بۆ یەكەمجار زەیتوون ڕەوانەی یۆنان‌و دواتر تەواوی جیهان كراوە، سوریا لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی بەدووەم‌و لەسەر ئاستی جیهانیش بەچوارەم دادەنرێت لەڕووی بەرهەمهێنانی زەیتوونەوە.
لە سوریاشدا، شاری عەفرین دەوڵەمەندترین ناوچەی بەرهەمهێنانی زەیتوونە بە بوونی 13 ملیۆن دار زەیتوون لە كۆی 67 ملیۆن لەسەرتاسەری ئەو وڵاتەدا لە پلەی یەكەمدایە.
بەشی زۆری ئەو زەیتوونەی لە عەفرین بەرهەمدەهێندرێت، بەكاردێت بۆ دروستكردنی ڕۆنی زەیتوون(زەیتی زەیتوون)، ئەوەش لەڕێی ئامێری تایبەتەوە.
لە عەفرین 250 ئامێری تایبەت بە دروستكردنی ڕۆنی زەتوون هەن، كە 92 ئامێریان پێشكەوتوون‌و 158 ئامێری دیكەشیان هەر لەو ئامێرە كۆنانەن كە پێش چەندین ساڵ بەمەبەستی دروستكردنی ڕۆنی زەیتوون بەكارهێنراون‌و تا ئێستاش كاردەكەن، هاوكات 18 كارگەری دروستكردنی كرێمی قژ و 10 كارگەی سابوون دروستكردن هەن، كە كەرەستەی خاوی هەموویان زەیتوونن.
خەڵكی عەفرین سەرەڕای ئەوەی زەیتوون بۆ دابینكردنی بژێوی ژیانیان بەكاردەهێنن، هاوكات پەیوەندییەكی ڕۆحیشیان لەگەڵیدا هەیە، ئەوان بەتاسەوە چاوەڕێی وەرزی لێكردنەوەی زەیتوون دەكەن، هەندێك ئەو وەرزە بەوەرزی هاتنی بەخت-یش دەبینین، بۆیە بەشێكیان لەوكاتەدا دەچنە ژیانی هاوسەرگیرییەوە، یاخود بڕیار لەدروستكردنی ماڵ‌و كارە گرنگەكانی ژیانیان دەدەن.
ئەرۆدغان بۆ ناوی زەیتوونی هەڵبژاردووە بۆ هێرشەكانی؟
ئەمڕۆ هێرشی توركیا بۆسەر عەفرین پێینایە ڕۆژی دوانزەیەم، هەرچەندە سوپاو هێزە چەكدارەكانی ئەو وڵاتە لە ئاسمان‌و زەوییەوە بە چەكی پێشكەوتوو بەردەوامن لە بۆردومان‌و هێرشكردن‌و ژمارەیەكی زۆر خەڵكی مەدەنی كوژراون‌و برینداربوون‌و زیانی مادییان پێگەیشتووە، بەڵام شەڕڤانان تەئكید دەكەنەوە ڕێگەیان نەداوە توركیا هیچ ناوچەیەك كۆنتڕۆڵ بكات.
زەیتوون سەرچاوەی بژێوییە بۆ زۆرێك لە دانیشتوانی عەفرین.
ئەوناوچانەی ڕوبەڕوی هێرشی توركیا بوونەتەوە دەوڵەمەندن بە داری زەیتوون، وەك ئەندامێكی بەڕێوەبەریی نوێنەرایەتی كانتۆنەكانی ڕۆژئاوا لە هەرێمی كوردستان باسیدەكات، زەیتوونەكانی سەر سنوری ڕۆژئاوای كوردستان لەگەڵ توركیا زیانی زۆریان بەركەوتووە.
جەمیل ڕەحمانۆ، ئاماژە بە گرنگیی‌و ناوداریی زەیتوونی عەفرین دەكات‌و دەڵێت، ئەو ئاگادارە زەیتی زەیتوونی عەفرین لەسەر ئاستی جیهان یەكەمەو لە چەندین پێشبڕكێی جیهانیی بەشداریی پێكراوە.
ئەو ئەندامەی بەڕێوەبەریی نوێنەرایەتی كانتۆنەكانی ڕۆژئاوا، ئەوەشی خستەڕوو، هەر ماڵێكی كوردی ڕۆژئاواو سوریا بەگشتیی، ساڵانە چەندین كیلۆ زەیتوون بۆ خواردن بەكاردەهێنن ئەمە جگەلە سوود وەرگرتن لە زەیتی زەیتوون‌و بەكارهێنانی بۆ زۆر شتی دیكەش لەوانە سابوون‌و بۆ سووتاندن وەك خەڵوز.
بەدەر لە عەفرین، لە چەند ناوچەیەكی دیكەی سوریاش زەیتوون هەیە، وەك؛ ئیدلب‌و باب‌و مەنبەج، بەڵام زەیتوونی عەفرین لە جیهاندا ناودارەو زەیتەكەی لەڕووی جۆریی‌و پێكهاتەیەوە جیاوازەو خواستی زۆری لەسەرە.
جەمیل ڕەحمانۆ دەڵێت، بەشێكی زۆری خەڵكی عەفرین سەرچاوەی بژێوییان زەیتوون‌و بەرهەمەكانیەتی، دەربارەی هەڵبژاردنی ناوی چڵە زەیتوون بۆ هێرشەكانی سەر عەفرین، وتی"ئەردۆغان دەیەوێت ڕووی نامرۆڤانەی خۆی بە دووشت بگۆڕێت ئەوانیش داری زەیتوون‌و ئایەتی قورئانن، دەیەوێت وەك ئاشتیخواز خۆی پیشانبدات."
ئامێری دروستكردنی زەیتی زەیتوون لە كۆندا لە عەفرین.
گرنگیی‌و پێگەی عەفرین
عەفرین شارێكی ڕۆژئاوای كوردستانەو لە ڕووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای حەلەب-ی سوریایەو هاوسنورە لەگەڵ توركیا بە درێژایی 100 كیلۆمەتر.
عەفرین نزیكترین ناوچەی كوردستانە لە دەریای سپییەوە، توركیا ترسی ئەوەی هەیە كورد ڕاڕەوێك دروست بكات كە ڕۆژئاوای كوردستان بگەیەنێتە دەریای سپی، بەڵام بۆئەوەی كورد بگاتە دەریای سپی دەبێت ئیدلب لە دەستی بەرەی نوسرە ڕزگار بكات، ئەوەش یەكدەگرێتەوە لەگەڵ پلانی ڕوسیا كە هەفتەی ڕابردوو ڕایگەیاند، ئامانجی سەرەكییان لە سوریا لە 2018دا لەناوبردنی بەرەی نوسرە دەبێت كە ئێستا بە(دەستەی ڕزگاریی شام) ناسراوە.
بەپێی ڕێككەوتنی توركیا لەگەڵ ڕوسیاو ئێران لە ئاستانە، دەبێت شاری ئیدلب هاوشێوەی شارەكانی دیكەی سوریا وەكو حەلەب، حومس‌و حەماو دەوروبەری دیمەشق ڕادەستی حكومەتی سوریا بكرێن بەسەرپەرشتی ڕوسیا، بەڵام توركیا مەرجی ئەوەیە كە یەپەگەش عەفرین ڕادەست بكات.
بەگوێرەی یاساكانی پاراستن‌و ڕێككەوتنەكان دەربارەی دۆخی سوریا، ڕۆژهەڵاتی ئاوی فورات ناوچەی ئەمەریكایەو ڕۆژئاواش هی ڕوسیایە‌و كانتۆنی عەفرین دەكەوێتە ڕۆژئاواو دەبوو ڕوسیا بیپارێزێت لە هەر هێرشێكی ئاسمانیی، بەڵام ئەوەی نەكردو ڕێگەیدا توركیا بۆردومانی چڕی بكات.
عەفرین بە (بووكی كوردستان) ناودەبرێت، ناوچەیەكی شاخاویی‌و گەشتیارییە، داهاتی سەرەكی لە سەر زەیتون‌و میوەو سەوزە‌و گەنمە، لە 360 گوند پێكدێت‌و لە سەرەتای شۆڕشی سوریا لەلایەن شەڕڤانانی كوردەوە كۆنتڕۆڵكراوەو لەو كاتەوە سەرباری هەموو گەمارۆو هێرشی گروپە چەكدارەكان، كورد توانیویەتی بیپارێزێت‌و پێشكەوتن لە كەرتی جۆراوجۆر لە ناوچەكە بەدیهاتووە.
باكوری عەفرین توركیایە، شاری حەلەب دەكەوێتە باشورییەوە كە بەدەست حكومەتی سوریاوەیە، لە ڕۆژهەڵاتییەوە ناوچەكانی عەزازو باب هەن كە لەژێر كۆنتڕۆڵی هێزەكانی سەر بە توركیان، لە ڕۆژئاوای عەفرین شاری ئیدلب هەیە كە بەرەی نوسرە بەهێزترین گروپی ئەو شارەیەو چەندین گروپی دیكەش هەن كە تێیاندایە سەربە توركیان.
ئێستا تەنها ڕێڕەوێك كە كوردانی ڕۆژئاوا بتوانن لێیەوە بچنە عەفرین بۆهەر مەبەستێك ڕێگای حەلەبە كە بەدەست حكومەتی سوریاوەیەو ڕێككەوتن لە نێوان كوردو سوریا هەیە بۆ هاتووچۆكردن‌و ئاستەنگی دروست نەكردن، ڕێگای مەنبەج-حەلەب‌و حەلەب-عەفرین لە ژێركۆنتڕۆڵی حكومەتی سوریاو شەڕڤانانی كورددایە.
هەتا عەفرین لەژێر دەستی هێزی كوردیدا بێت ئەو خەونەی ئەردۆغان نایەتەدی بۆ یەكخستنی ئەو ناوچانەی لە ژێر كۆنتڕۆڵی گروپە چەكدارەكانی سەربە توركیادان‌و ناوچەكان لە یەكتر دابڕاو دەبن.