پەرەگراف- سوركێو محەمەد
"ڕوسیا لە شۆڕشی قازی محەمەدو كۆماری مەهابادیش بە هەندێك ڕێككەوتن‌و بازاڕكردن پەیوەندیی بە حكومەتی شاوە كردو پشتی كردە كورد، ئێستاش ئەوپرسە دووبارە دەبێتەوە" ئەمە وتەی عەبدولكەریم عومەر، وەزیری دەرەوەی كانتۆنی جەزیرەیە لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ پەرەگراف.
یەكێتی سۆڤیەت(ڕوسیا) بە ڕابەرایەتی جۆزێف ستالین، لە 1946 پشتیوان‌و پاڵنەری سەرەكیی كوردانی ڕۆژهەڵات بوو بۆ دامەزراندنی كۆماری كوردستان لە مەهاباد بە سەرۆكایەتی قازی محەمەد، كۆمار كەمتر لە ساڵێك مایەوەو سۆڤیەت پشتی تێكردو گۆڕییەوە بە نەوت لەگەڵ ڕژێمی شای ئێران.
دوای 72 ساڵ لەو ڕێكەوتە، ڕوسیا بە سەرۆكایەتی ڤلادیمێر پۆتین مێژووی وڵاتەكەی لە پشتكردنە كورد لە پارچەیەكی دیكەی كوردستان دووبارە دەكاتەوە، بەڵام ئەمجارە كوردانی ڕۆژئاوای كوردستان لە عەفرین، وادیارە پەندیان لە مێژوو وەرگرتووەو دوای دەستبەردانی ڕوسیا توانیویانە لەسەر پێی خۆیان بوەستن‌و نەكەون.
ئێرانی ئەو كات‌و سوریای ئێستا
ئەو دوو وڵاتە هەریەكەیان پارچەیەكی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە، لێكچوونێكی زۆر هەیە لە نێوان دۆخی ئێران لە ساڵانی 40ی سەدەی ڕابردوو و سوریای ئێستا‌و هەژموون‌و دەستتێوەردانی وڵاتانی بیانیی لە دۆخی ناوخۆیی ئەو دوو وڵاتە.
ئێرانی ئەوكات دوای جەنگی جیهانیی دووەم تەواو لاوازبووبوو، ئەمەریكاو بەریتانیاو ڕوسیا ئامادەیی‌و هەژموونی تەواویان لەو وڵاتە هەبووە، هەروەك ئێستای سوریا، هەر وڵاتەو ناوچەیەكی لە ژێر كۆنتڕۆڵدا بووە، مەهاباد كەوتووەتە ناوچەی ڕوسیاوە هەروەك چۆن عەفرینی ئێستا كەوتووەتە ناوچەی پاراستنی ڕوسیا.
ساڵی 1944 كاتێك ئێرانییەكان داواكارییەكی ڕوسیا ڕەتدەكەنەوە بۆ وەبەرهێنان لە نەوتی ئێران، ڕوسەكان دەكەونە هاندانی كەمایەتییەكانی ئەو وڵاتە لەوانە؛ كوردو ئازەرییەكان(زمانی قسەكردنیان توركییە)و پرسی جودایی خوازییان لەگەڵدا باسدەكەن‌و پشتیوانییان بۆ دەردەبڕن.
ڕوسیا ئەو پرسە وەكو كارتێكی فشار بەكاردەهێنێت دژی ئێران، كاتێكیش دوو ساڵ دواتر ڕژێمی شا ڕازیی دەبێت بە سوودمەندبوونی ڕوسەكان لە نەوتی وڵاتەكەی، ڕوسیا پشتدەكاتە هەردوو دەوڵەتی ئازەربایجانی ئێرانی‌و كۆماری كوردستان لە مەهاباد كە خۆی ڕۆڵی سەرەكیی هەبووە لە دروستكردنیاندا.
ولیام ئیگلتۆن لە كتێبی حكومەتی میللیی كوردستان(مەهاباد-1946) بەوردی دۆخی ئەوكاتی ئێران‌و دامەزراندن‌و ڕووخانی كۆماری مەهابادی باسكردووە، وەك ئیگلتۆن دەڵێت، بەرپرسانی كورد لە مەهاباد چەند جارێك لەسەر داوای ڕوسیا سەردانی ئازەربایجانی سۆڤیەتیان كردووەو لەوێ پشتیوانی ڕوسیای ستالینیی بۆ كورد دووپاتكراوەتەوە.
ڕوسیا پاڵپشتی تەواوی كۆماری كردووە، چەندین بار چەك‌و پێداویستی جەنگیی بۆ ناردوون، ئەو چاپخانەیەشی كۆمارو حزبی دیموكرات بەكاریان دەهێناو بڵاوكراوەكانیان پێ چاپ دەكرد هەر دیاریی ڕوسیا بووە، كۆمار بەتەواوی پشتی بە ڕوسیا بەستووەو بەرلە ڕاگەیاندنی‌و دوای ڕاگەیاندنیشی، كوردەكان كارێكیان نەكردووە بتوانن لەسەر پێی خۆیان بوەستن.
سەرەتا ڕوسەكان ویستویانە كوردستان ببێتە بەشێك لە ئازەربایجانی ئێران كە دەوڵەتێكی جیا لە ئێرانیان تێدا دروست كرد، بەڵام كورد ئەوەی ڕەتكردەوە، پاشان ڕوسیا ئامادەیی پیشاندا بۆ دەوڵەتی كوردی هاوشێوەی ئازەربایجان كە هەردووكیان لەژێر هەژموونی ڕوسیادا بوون‌و هاوچارەنووس بوون.
دروستبوونی كۆمارو وابەستەیی بە ڕوسیا
كۆتایی مانگی 9ی 1945 وەفدێكی كوردیی بۆ دووەمجارو ئەمجارەیان بە سەرۆكایەتی قازی محەمەد لەسەر پێشنیازی ڕوسیا سەردانی باكۆ پایتەختی ئازەربایجانی سۆڤیەت دەكەن، لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە كۆدەبنەوە تاوەكو داواكارییەكانیان بگەیەنێتە بەرپرسانی سۆڤیەت كە بریتی بووە لە "یارمەتیی ماڵی‌و نیزامی بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێكی سەربەخۆ" كورد پشتیوانیی بەدەست دەهێنێت‌و دوای مانگێك لەو سەردانە یەكەم كاروانی چەكی ڕوسەكان بە نهێنی گەیشتە مەهاباد.
"ڕوس باوەڕی پتەوی بە قازی هەبووە. قازیش دەیزانی ڕوس لەوانەیە لە بەرژەوەندیی خۆیدا وەرسووڕێ، بەڵام پێی وابوو مەرجەكانی دەستەبەركردنی سەركەوتنی كوردی لە ئاكامدا جێبەجێ كردووە. هەرچەندە قازی سەرهەڵوێستیی ڕوسانی قەبووڵ كردبوو، بەڵام هەمیشە وەك كوردێكی ناسیۆنالیست‌و خۆڕاگر مایەوە. هەر ئەوەش بوو توانیی، جگە لە دەستەیەكی كەم، تەواوی خەڵكی وڵاتەكەی ڕەگەڵ خۆی بخا" ولیام ئیگلتۆن وای نوسیوە.
پەیوەندیی‌و پاڵپشتیی ڕوسەكان بۆ قازی محەمەد بەردەوام بوو، سەرئەنجام قازی پلانی خۆی بۆ ڕاگەیاندنی كۆماری كوردستان بۆ ڕوسەكان باسكردو ئەوانیش هیچ ناڕەزاییەكیان دەرنەبڕی‌و ئامادەكارییەكان دەستیان پێكرد.
ئاپۆڕای جەماوەرو عەشیرەتە كوردییەكان بەرەبەیانی 22-1-1946 لە مەیدانی چوارچرای مەهاباد كۆبوونەوە، قازی محەمەد وتاری ڕاگەیاندنی كۆماری خوێندەوەو تێیدا سوپاسی حزب‌و جەماوەرو یارمەتییە ماددی‌و مەعنەوییەكانی یەكێتی سۆڤیەتی كرد، "یونیفۆرمێكی نیزامیی شێوە سۆڤیەتی، كە بە تایبەتی لە تەورێز بۆی دروابوو، درایە دەستی‌و لەبەری كرد" تائەو ڕۆژە تەنها ئەو لەبەریدابوو، دواتر بووە جل‌و بەرگی فەرمیی نیزامییەكان‌و غەیرە نیزامییە باڵادەستەكانی كۆمار.
لەگەڵ وێنەی قازی محەمەددا، وێنەی ستالین بە دیوارو شوێنە گشتییەكانی مەهابادەوە هەڵواسران كە نیشانەبوو بۆ بەهێزیی‌و دەسەڵاتی ڕوسیا لە ناوچەكە، بەمجۆرەو بە پشتیوانیی ڕوسیا كۆماری مەهاباد دامەزراو كورد حكومەتی سەربەخۆو جیا لە ئێرانی دامەزراند بۆ بەڕێوەبردنی ناوچەكانی ژێر دەستی كە ناوەندەكەی مەهاباد بوو.
نەوشیروان مستەفا لە كتێبی(حكومەتی كوردستان كورد لەگەمەی سۆڤێتی دا) دامەزراندنی حكومەتی كوردستان بە پشتیوانیی سۆڤیەت‌و خۆ ساخكردنەوەی یەك لایەنەی سیاسی‌و خۆ بەستنەوەی بە سۆڤیەت بە "هەڵەیەكی كوشندە" ناودەبات كە سەركردەكانی كورد تووشی بوون، ئەو خۆساخكردنەوەیە بەلای ڕوسیادا ڕاستەوخۆ واتای بەدەستهێنانی دژایەتیی ئەمەریكاو بەریتانییەكان بووە.
وەك نەوشیروان مستەفا دەڵێت، حكومەتی كوردستان جیابوونەوەو دەوڵەتی سەربەخۆی نەویستووە، "بەڵكو وەكو ئەمری واقیع(دی فاكتۆ) ویستویەتی دانپێدانانی یاسایی حكومەتی ئێران بەدەستبهێنێت."
هەروەك چۆن ئێستاش كوردانی ڕۆژئاوای كوردستان دەڵێن، دەوڵەتی سەربەخۆیان ناوێت‌و دەیانەوێت لە چوارچێوەی سیستمێكی فیدڕاڵییدا لە سوریا، خۆبەڕێوەبەرییان هەبێت.
ڕوسیا هەردوو دەوڵەتی كوردو ئازەربایجانی گۆڕییەوە بە نەوت
خۆشی‌و شادیی‌و هاتنەدی خەونە لە مێژینەكەی كورد تەنها 11 مانگی خایاند، ئێران لە بەهاری 1946 پرسی بوونی وڵاتانی بیانیی لە خاكی وڵاتەكەی بردە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی‌و ڕەزامەندیی بە دەستهێنا كە وڵاتان بكشێنەوە، بەڵام سۆڤیەت پابەندی ئەو بڕیارە نەبوو.
بەرپرسانی كۆماری كوردستان، قازی محەمەد لە ناوەڕاستدا دانیشتووە.
ئێران ناچاربوو ڕێككەوتنێكی تایبەتی لەگەڵ ڕوسیادا كرد كە بكشێتەوە لە بەرامبەر داننانی ئێران بە دامەزراندنی كۆمپانیای نەوتی ئێران-سۆڤیەت، دوای ئەو ڕێككەوتنە ڕوسەكان پشتیانكردە كوردو ئازەربایجانی ئێران.
"ئەو دەم زۆربەی ئازەربایجانیەكان و نزیك بە تەواوی كوردەكان، نەیاندەزانی‌و بڕواشیان نەدەكرد سۆڤیەت بە پێچەوانەی هەموو ئەو بەڵێنانەوە كە ساڵی پێشوو پێی دابوون، لەوانەیە بەرژەوەندو چارەنووسی ئەوان بخاتە مامەڵەی نەوتەوە" ئیگلتۆن وای نوسیوە.
هەروەها نەوشیروان مستەفا نوسیویەتی، بۆ یەكێتی سۆڤیەت گرنگ نەبووە حكومەتی كوردستان لە مەهاباد پێشبكەوێت‌و ناوچەكانی دیكەش بخاتەژێر كۆنتڕۆڵی خۆیەوە، لەو كاتەدا ئەوە گرنگ بووە ئێران "ئیمتیازی نەوتی شیمال بە ڕوسیا بدات."
نەوشیروان مستەفا باسلەوەشدەكات، كاربەدەستانی سۆڤیەت، نەیان هێشتووە كورد بە شەڕ كێشەكەی خۆی بەلادا بخات، پێشیان خۆش نەبووە بە سازین‌و ڕێككەوتن لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندیی چارەسەری بكات.
نەوشیروان مستەفا نوسیویەتی"یەكێتی سۆڤێت وەكو ئامۆژگاریكەرێكی خراپ، هەم هەلی شەڕ و هەم هەلی ئاشتی لە كیس سەرانی حكومەتی كوردستان دا و، سەرانی كوردیش بە قسەیان كرد."
بەرلە ڕووخانی كۆمار، ئازەربایجانی دەستكردی ڕوسەكان ڕووخا، ئەوەش كوردەكانی مەهابادی سەرسام كردووەو"قازی‌و هاوكارانی لە مەهاباد، پاش ئەوەی دەركەوت یەكێتی سۆڤیەت ڕێی بە ڕووخانی ئازەربایجانی دەستكردی خۆی داوە، ئیدی شێلگیرانە بیریان لە شەڕو بەرگری نەكردەوە" ئیگلتۆن وا دەڵێت.
قازی‌و ژمارەیەك لە بەرپرسانی باڵا خۆیاندا بەدەستەوەو ڕێی هەڵهاتن یاخود بەرەنگارییان هەڵنەبژارد، دوای خۆڕادەستكردنیان بە ژەنەڕاڵ هومایونی، "ژێنڕاڵ بە قازیی گوت: ئێوە بۆچی كوردەكانتان هان دەدا لە ئێران جیا ببنەوە؟ قازی گوتی: هەر كارێك كرابێ، بە تەنگپێهەڵچنینی ڕووسان بووەو بە سەرماندا سەپاوە."
ئیدی مەهاباد گەڕایەوە بۆ باوەشی ئێران‌و كاتژمێر 3ی بەرەبەیانی 31-3-1947 چواردە مانگ دوای ڕاگەیاندنی كۆمار لە مەیدانی چوارچرا، لە هەمان مەیدان قازی محەمەدو ئەبولقاسم سەدری قازی(برای قازی محەمەد)و محەمەد حوسێن خانی سەیفی قازی(ئامۆزای قازی محەمەد) لە ڕێوشوێنێكی ئەمنیی تونددا لە سێدارە دران.
دوبارەكردنەوەی مێژوو لە عەفرین
72 ساڵ دوای كۆماری مەهاباد، ڕوسەكان لە ڕۆژئاوای كوردستان‌و بە دیاریكراوی لە عەفرین، جارێكی دیكە پشتیانكردەوە خاكی ئازادكراوی كوردەكان، بەڵام ئەمجارە كورد ڕێگای بەرخۆدانی هەڵبژاردو وادیارە پەندی لە مێژوو وەرگرتووە.
بەگوێرەی یاساكانی پاراستن‌و ڕێككەوتنەكان دەربارەی دۆخی سوریا، ڕۆژهەڵاتی ئاوی فورات ناوچەی ئەمەریكایەو ڕۆژئاواش هی ڕوسیایە‌و كانتۆنی عەفرین دەكەوێتە ڕۆژئاواو دەبوو ڕوسیا بیپارێزێت لە هەر هێرشێكی ئاسمانیی، بەڵام ئەوەی نەكردو ڕێگەیدا توركیا بۆردومانی چڕی بكات.
بەرزبوونەوەی دووكەڵ لە ئەنجامی بۆردومانەكانی توركیا لە عەفرین. وێنە؛ ئەی ئێف پی.
"ڕوسیا هاوپەیمانی ڕژێمی ئەسەدە، ڕوسیا فشاری لە ئێمە كرد وەك ڕێڤەبەریی خۆسەر، یان دەبێت عەفرین ڕادەستی ڕژێم بكەین یان توركیا داخڵ دەبێت، ئێمە وتمان بەرخۆدان دەكەین‌و چۆن توانیمان كۆبانێ بپارێزین عەفرینیش دەپارێزین" وەزیری دەرەوەی كانتۆنی جەزیرە بۆ پەرەگراف وای وت.
د.عەبدولكەریم عومەر تەئكید دەكاتەوە، ئیرادەی خۆیان لە دەستی خۆیاندایە‌و كاتێك پەیوەندییان لەگەڵ ئەمەریكا لە ئاستێكی بەرزدابووە، لەو شوێنانەی ڕۆژئاواش كە ڕوسیای تێدابووە پەیوەندییان لەگەڵ ئەو دەوڵەتەشدا هەبووە.
لە عەفرین‌و دەوروبەری كە هێرشی چڕی توركیای لەسەرە، بنكەیەكی سەربازیی ڕوسیا هەبوو، بەڵام لەگەڵ هێرشەكانی توركیادا ڕوسیا سەربازەكانی لەو ناوچەیە كشاندەوەو ئەوەش وەك هەڵكردنی گڵۆپی سەوز بۆ ئەنقەرە خوێندنەوەی بۆكراو بەشێك لە بەرپرسانی كورد ڕوسیایان بە "خیانەت"كردن تۆمەتبار كرد.
وەزیری دەرەوەی كانتۆنی جەزیرە، پێیوایە ڕوسیا خیانەتی لە كورد نەكردووە، بەوپێیەی دەوڵەتێكی گەورەیەو خاوەن بەرژەوەندییەو بەرژەوەندیی ئەو وڵاتە ئەوەی خواستووە، وتیشی"مومكینە لە پاشەڕۆژدا ئەمەریكاش پشتبكاتە ئێمە، ئەوانە دەوڵەتی گەورەن‌و بەرەژەوەندیی خۆیان هەیە، ئێمەش بەرژەوەندیی خۆمان هەیە."
بەرژەوەندیی ئێستای ڕوسیا لەوەدایە عەفرین بچێتەوە ژێر كۆنتڕۆڵی حكومەتی سوریا كە هاوپەیمانی خۆیەتی، كاتێك كورد ئەوەی ڕەتكردەوە، ڕوسەكان ڕێگایاندا بە توركیا پەلاماری عەفرین بدات، ئەوەش وەك چاودێرانی ڕەوشی سوریا دەڵێن، لە بەرامبەر ئاسانكارییە بۆ ڕوسیا تاوەكو شاری ئیدلب بكەوێتە ژێر كۆنتڕۆڵیەوە كە ئێستا بەدەست چەندین گروپی جیاوازەوەیەو تێیاندایە سەربە توركیان.
كتێبەكانی ئیگلتۆن‌و نەوشیروان مستەفا:
1- حكومەتی میللیی كوردستان (مەهاباد-1946)، ولیام ئیگلتۆن جونیۆر، وەرگێڕانی سەید محەمەد سەمەدی، سلێمانی؛ بنكەی ژین، 2012.
2- حكومەتی كوردستان كورد لەگەمەی سۆڤێتی دا، نەوشیروان مستەفا ئەمین، سلێمانی 2007، چاپی سێیەم.