پەرەگراف- تارا عەبدولعەزیز
نیشتیمان ڕەمەزان، مامۆستایە لە كەركوك، لەگەڵ دایك و باوكی دەژی، هەموو ڕۆژێك بە بۆنی دوكەڵی ئاگری كێڵگە نەوتییەكان بەخەبەردێن، سوتووی ڕەشی ئاگر و تینی بەهێزی گەرمییەكەی دەگاتە ماڵەكەیان، كاریگەری ئەمەش لەسەر ئەندامانی خێزانەكەی دەركەوتووە، چوار ساڵە باوكی بە ئاسانی هەناسەی بۆ نادرێت.
"بەردەوام حەوشە و سەربان و ماڵمان ڕەشیی دوكەڵەكە پیسی دەكات. ناتوانین جل هەڵخەین، بەیانی ماڵ بشۆین ئێوارە دیسان بۆنی دوكەڵ دەگرێتەوە".
نیشتیمان تەمەنی 35 ساڵەو 16 ساڵە لە گەڕەكی لەتیفاوا نیشتەجێن، چەند سەد مەترێك دوورن لە كێڵگەیەكی نەوتییەوە كە لە ماڵی ئەوانەوە ئاگرەكەی بە ڕوونی دیارە.
باوكی نیشتیمان ماوەی چوار ساڵە كێشەی تەنگەنەفەسی هەیە، نەك هەر ئەویش، بە وتەی نیشتیمان تەنانەت ماڵی ئامۆزایەكیشی كە نزیكترن لە ئاگرەكە كێشەی تەنگەنەفەسییان هەیە، ئەوە لە كاتێكدایە پێشتر لە بنەماڵەكەیاندا كەسێك نەبووە كێشەی تەنگەنەفەسی هەبێت.
باوكی نیشتیمان سەردانی پزیشكێك دەكات لە سلێمانی‌و باشیی تەندروستی پەیوەستە بە بەكارهێنانی دەرمانەوە.
ئەو، ترسیشی هەیە كە ژیانكردنیان بەو جۆرە و لەو ژینگەیەدا، ببێتەهۆی سەرهەڵدانی نەخۆشیی درێژخایەن و شێرپەنجە، "هەموو ئەگەرێكی نەخۆشی لێرە ڕێی تێدەچێت، ئێمە لەناو دووكەڵ دەژین" نیشتیمان وای وت.
بەردەوام تەمێكی ڕەش بە ئاسمانی كەركوكەوە پەنگیخواردوەتەوە، ئەو خێزانانەی نزیكی كێڵگە نەوتیەكانن زیاتر دوكەڵی ژەهراویی هەڵدەمژن، دەمێكە هەڵمژینی هەناسەیەكی پاك لە سیەكانی ئەوان تۆراوە.
تەنگەنەفەسی و كێشەی هەناسەدان و شێرپەنجە لەناو خەڵكی كەركوك زۆرباون، پەیامنێری پەرەگراف لە سەردانی مەیدانیدا بۆ گەڕەكە نزیكەكانی كێڵگە نەوتییەكان، ئەوەی بۆ دەركەوت هاوڵاتیان بەدوای زانینی هۆكاری گیرۆدەبوونیان بەو نەخۆشییانە نەگەڕاون.
ئەو دوكەڵەی بەسەر ئاسمانی شارەكەوەیە تێكەڵەیەكە لە كۆمەڵێك گاز كە لە نەوتەكەوە دەردەچن، لەناویاندا هەندێ گاز هەن ژەهراوین و زیانبەخشن ئەگەر لە ڕێژەی ئاسایی خۆیان دەرچن، وەكو گازی میسان كە لەم دە ساڵەی كۆتاییدا زەوی بەرزترین ڕێژەی گازی میسانی تێدا كۆبووەتەوە و هەر ئەوەش هۆكاربووە كە گۆڕانی كەشوهەواو گەرمبوونی گۆی زەوی ڕووبدات climate change.
بەپێی بەدواداچوونی پەرەگراف، باوترین و زۆرترین ڕێژەی نەخۆشیی لە بەشی فریاكەوتنی نەخۆشخانە گشتییەكانی كەركوك، تەنگەنەفەسی و كێشەی هەناسەدانە.
ئەستێرە ئەحمەد، پەرستارە لە بەشی فریاكەوتن لە نەخۆشخانەی ئازادی، دەڵێت، ڕۆژانە بە سەدان حاڵەتی تەنگەنەفەسییان بۆ دەڕوات كە بەشێكی زۆریان ڕەبۆیان هەیە.
ڕەوشێكی تەندروستی نالەبار
باباگوڕگوڕ، جەمبور، خەبازە، بای حەسەن و هاڤانا، سەرچاوەی سەرەكی ئەو نەوتەن كە دەیان ساڵە لەناخی كەركوك دەردەهێنرێت‌و لە بەرامبەردا ئاسمانی شارەكەش بە تەمێك لە دووكەڵی ڕەشی ژەهراوی دەتەنن.
فەرمانگەی ژینگەی كەركوك، سێ وێستگەی پێوانەكردنی هەوای هەیە لە ناوچەی عەمەل شەعبی و تازەخورماتوو و لەیلان، مەحمود فاتیح، بەڕێوەبەری فەرمانگە بەپشتبەستن بە ئەنجامی وێستگەكان دەڵێت، هیچكام لەو گازانەی بە شارەكەدا بڵاوبوونەتەوە ڕێژەی ستانداردی خۆیان تێنەپەڕاندووە. بەڵام پزیشك‌و چالاكانی ژینگەو ئاماری نەخۆشییەكان شتێكی دیكە دەڵێن.
مەحمود فاتیح بۆ پەرەگراف وتی "لەماوەی مانگێكدا بەردەوام سێ چالاكیمان هەیە، ئەویش چاودێریكردنی هەرسێ كۆمپانیا گەورەكانی وەكو كۆمپانیای سمنت و كۆمپانیای گاز و نەوتە، ئەمانە سێ كارن كە پێویستە مانگانە ئەنجامیان بدەم".
وتیشی "ئەو ناوچانە و دەوروبەریشیان لە ڕووی خاك و ئاو و هەواوە شیكاریمان بۆكردووە و پێوەری تایبەتمان هەیە، هیچ كێشەیەكیان نییە".
ئەمە لە كاتێكدایە، بەتەنها لەوێستگەو بیرە نەوتەكانی كەركوك، ڕۆژانە 900 ملیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی دەسوتێنرێت و تێكەڵ بەهەواو ژینگەی شارەكە دەبێت.
ڕەوشی ناو نەخۆشخانەی شێرپەنجە ئاماژەی مەترسیدار نیشاندەدەن كە قسەكانی بەڕێوەبەری فەرمانگەی ژینگە دەخەنە ژێر پرسیارەوە، بەپێی لیستی ئاماری نەخۆشخانەی شێرپەنجەی كەركوك كە وێنەیەكی بە پەرەگراف دراوە، تەنها لە ساڵی ٢٠١٩، (١٩٢٠) نەخۆشی شێرپەنجە و نەخۆشییەكانی خوێن لە كەركوك تۆماركراون.
ئەمەش لە كاتێكدایە كە ساڵی ٢٠١٧، ڕێژەكە ٨٦٩ نەخۆشبووە و لە ماوەی ساڵانی دواتریشدا زیاتر لە هەزار نەخۆشی تێپەڕاندووە و بەردەوام ڕووی لە زیادبوون كردووە.
تەنها لە ماوەی سێ مانگی سەرەتای ئەمساڵ، ٣٩٩ كەس سەردانی نەخۆشخانەكەیان كردوە كە ١٦٢یان وەك نەخۆشی نوێ تۆماركراون.
نەخۆشخانەی شێرپەنجە لە كەركوك. وێنە؛ تارا عەبدولعەزیز.
دكتۆر نیاز ئەحمەد، بەڕێوبەری نەخۆشخانەی شێرپەنجە لە كەركوك، پشتڕاستیدەكاتەوە كە هۆكاری زۆربوونی تووشبوون بە شێرپەنجە "پیسیی هەوای كەركوكە".
ئەو پزیشكە ڕونیكردەوە، كۆمپانیاكانی نەوت و دوكەڵی بەتینی كێڵگە نەوتییەكان، "هۆكاربوون لەوەی ڕێژەی نەخۆشییەكان بەرزبن" بۆ پەرەگراف وتیشی "هەوای كەركوك كاریگەرییەكی زۆر نێگەتیڤی هەیە بەسەر تەندروستی دانیشتوانی شارەكە و پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆشی هەیە لەگەڵ شێرپەنجە".
بەپێی تێبینی و ئەزموونی كاركردنی خۆی، دكتۆر نیاز ئەحمەد دەڵێت "بۆم دەركەوتووە زۆربەی ئەو كەسانەی تووشی شێرپەنجەی سییەكان و بۆرییەكانی هەناسە دەبن، زۆربەیان یان كارمەندن لە كۆمپانیاكانی نەوت و گاز، یان دانیشتووی ئەو گەڕەكانەن كە نزیكن لە كۆمپانیاكانەوە".
شكۆفە ساڵەیی، چالاكوان و ئەندامی باڵای ڕێكخراوی كوردستانێكی سەوز لە كەركوك، پێیوایە كە هەریەك لەو گازانەی لە ژینگەی كەركوكدا هەن كاریگەرییان لەسەر هزر و بیر و تەندروستی خەڵك هەیە.
ئەو چالاكوانەی ژینگە هۆكاری باسنەكردنی ئەو مەترسییانەشی لەلایەن فەرمانگەی ژینگەوە گەڕاندەوە بۆ ئەوەی، "فەرمانگەكان ئەم ئامارانە ڕاناگەیەنن تا ترس لەناو كۆمەڵانی خەڵك بڵاونەكەنەوە".
شكۆفە وتیشی "ئێمە لەدوای پڕۆسەی ئازادییەوە چەندجارێك هەوڵماندا و چەند كارێكمان لەڕێی فشارەوە بە كۆمپانیای نەوت كرد، بەڵام بەهۆی ئەو ململانێ سیاسییەی ئەم دواییەوە نەمانتوانی فشارەكان بەردەوامیی پێبدەین".
گازی میسان؛ دووژمنێكی ئاشكرای ژینگە
نەوتی عێراق ٪٣ی نەوتی زەوی پێكدەهێنێت، هۆكارە لە دەردانی بڕی ٪٨ی گازی میسان لەسەر زەوی كە گازێكی زیانبەخشە بۆ ژینگە و هۆكاری سەرەكی گەرمبوونی گۆی زەوییە. بەپێ وتەی شارەزایان، عێراق دەتوانێت بە بەكارهێنانەوەی ئەو گازە یەك ملیارو 500 ملیۆن دۆلاری ئەمریكی قازانج بكات، كەركوك پشكێكی زۆری لە دەردانی ئەو گازە بەردەكەوێت.
ئەو گازەی لە كەركوك دەسووتێت گازێكی تێكەڵە‌و پێكهاتووە لە؛ میسان و پرۆپان و بیوتان و گۆگردیشی تێدایە. فەرهاد حەمزە بەرپرسی ئەندازیاران لە كۆمپانیای نەوتی باكوور، وتی "هەموو گازەكان گازی پیسن، بەتایبەت گازی كبریتی هایدرۆجین ئەگەر ڕێژەكەی لە هەوادا زیادبێت دەبێتە گازێكی كوشندە".
فەرهاد حەمزە، بە دووری زانی لەم قۆناغەدا عێراق بتوانێت سود لە پاشماوەو گازە دەردراوەكانی كێڵگە نەوتییەكان وەربگرێت.
تا ئێستا كۆمپانیای نەوتی باكور، ئامێری كۆن بەكاردەهێنێت و بەپێی پێویست كارناكەن، ئەوەش وایكردوە ببنەهۆی دەردانی گازێكی زۆر.
پترۆدۆلار؛ قەرەبوویەك بۆ زیانەكان
ساڵی ٢٠١٢، وەزارەتی نەوت لە عێراق بڕی ١٧ ملیار دیناری وەكو قەرەبوو بۆ خزمەتكردنی ژینگەی كەركوك نارد، بەڵام بودجەكە تێكەڵ بە داهاتی پارێزگا كرا و شەقام و پرد و كاری نۆژەنكردنەوەی پێكرا، كە ئەمەش ناڕەزایی چالاكوانانی ژینگەی لێكەوتەوە و پێیانوابوو كە دەبوو لە زیادكردنی سەوزایی و پاككردنەوەی شارەكە و چارەسەری تووشبووانی شێرپەنجە خەرج بكرایە.
فەرهاد حەمزە، دەڵێت: ئەوكات بارودۆخی كەركوك و كەم خزمەتییەكەی وایدەخواست بەم جۆرە خەرج بكرێت.
ئەوە لە كاتێكدایە سەنتەری چارەسەری شێرپەنجە كە "بە كۆمەكی خەڵك" بەشێك لە ئامێرەكانی دابینكراون، جمەی دێت لەو نەخۆشانەی باری داراییان بەشی ئەوە ناكات بچنە شارێك، یان وڵاتێكی تر بۆ چارەسەری پێشكەوتووتر.
بەڕێوبەری نەخۆشخانەی شێرپەنجە لە كەركوك، پێیوایە دەبوو ئەو پارانەی بەناوی پترۆدۆلارەوە بۆ كەركوك هاتن، هەر بۆ قەرەبووی هەمان زیان تەرخان بكرانایە.
"دەبوو لەبری پرد و ڕێگاو بان، بدرایە بە پشتێنەی سەوزایی بۆ شارەكەو چارەسەری تووشبووانی شێرپەنجە و قوربانیانی پیسبوونی ژینگە لە شارەكە، ئێمە زۆر نەخۆشمان لێرە مردن بەهۆی كەمتەرخەمیی دەسەڵاتەوە. ساڵانە نزیكەی دوو هەزار نەخۆش تۆمار دەكەین" دكتۆر نیاز ئەحمەد وای وت.
ڕێژەی سەوزایی لە شاری كەركوك لە سەدا ٤ تێپەڕناكات لە كاتێكدا بەپێی ستانداردی جیهانی، دەبێت هەر شارێك ڕێژەی سەوزاییەكەی بەلای كەمەوە سەدا ١٥ بێت.
دكتۆر نیاز باسلەوە دەكات، كەركوك سەنتەرێكی تیشكی تێدانییە كە تێچووەكەی تەنها ٨ ملیۆن دۆلارە، دەپرسێت: ئایا ئەم شارە شایستەی ئەوەنییە سەنتەری تیشكی تایبەت بە خۆی هەبێت؟.
ساڵی 2009 لە عێراق یاسای ژمارە ٢٧ی پاراستن و باشكردنی ژینگە دەرچوو، لە بڕگەی حەوتەمیدا هاتووە "پێویستە هەر كۆمپانیایەكی نەوت لەكاتی كار و دۆزینەوەكانیان، پابەند بن بە بنەماكانی پاراستنی ژینگەی ئاو و هەواو خاكی وڵاتەكە، نەبنە هۆكاری ژەهراوی بوونیان. لایەنی سەرپێچیكاریش ئاگاداركردنەوەی پێدەدرێت و بۆماوەی ٣٠ ڕۆژ دادەخرێت تا ئەوكاتەی سەرپێچییەكانیان چاكدەكەنەوە، ماوەكەی درێژدەكرێتەوە بەپێی ئەوكاتەی دەیخایەنێت".
سەبارەت بە پلانەكانی داهاتووی كۆمپانیای نەوتی باكوور بۆ قەرەبووی ژینگەی كەركوك، فەرهاد حەمزە، وتی "ئاگادارنیم كە هیچ پلانێكی لەو جۆرە هەبێت، بەڵام باوەڕناكەم بكرێت، چونكە دۆخی دارایی ئێستای عێراق و نرخی نەوت لەو ئاستەدا نییە".
چالاكوانانی بواری ژینگەیی و نەخۆشخانەی شێرپەنجە، بەشوێن چارەسەری دوكەڵە ژەهراوییەكاندا دەگەڕێن، بەڵام بە وتەی خۆیان ململانێ سیاسییەكانی ئێستا ڕێگر بوون لەوەی هیچ هەنگاوێك بنرێت.
دكتۆر نیاز، دەڵێت "ئەمە تەنها بە من ناكرێ، تاكە كەسێك هیچی لەدەس نایەت. پێویستمان بەوەیە ژمارەیەك پارێزەر و چالاكوان و ڕاگەیاندنەكان لەگەڵمان بن تا بتوانین داوای قەرەبوو بۆ ئەم زیانانە بكەین كە بەر كەركوك كەوتووە".
هاوكات شكۆفە ساڵەیی، چالاكوانی ژینگە، وتی "ئێستا ململانێ سیاسییەكان ئاستەنگن كە بتوانین هیچ هەنگاوێك بنێین. تەنها ئەوەندەمان پێدەكرێت فشار بكەین، چارەسەری سەرتاسەری بە ئێمە ناكرێت. لە ئێستادا تەنها ئەتوانین هەوڵدەین ئامێرەكان دابین بكەین بۆ نەخۆشخانەكانی شێرپەنجە وە پانتایی سەوزایی زیادبكرێت تا بەرپەرچی ئەو زیانانە بدەینەوە".
هەموو ئەو قسەو باسانە لەسەر ژینگەی كەركوك هاوكاتە لەگەڵ ئازاری سەدان گیرۆدەبووی نەخۆشییە درێژخایەنەكان، لە نمونەی عەلی فیكرەت، تەمەن 22 ساڵ كە چوار مانگ بەسەر ئەو كاتەدا تێپەڕیوە بۆ یەكەمجار زانی تووشی شێرپەنجە بووە، ئەوكات خۆی بۆ ئاهەنگی دەرچوونی لە زانكۆ ئامادە دەكرد.
گوڵیسان سەعید، دایكی عەلی كە ماوەی بیست ساڵە كێشەی تەنگەنەفەسی هەیە و هەندێكجار ناچارە بەخاخ بەكاربهێنێت، بەدەر لە خەمی گەورەی نەخۆشكەوتنی كوڕە گەنجەكەی؛ بەدوای هۆكارەكەیشیدا گەڕاوە، پزیشكەكان پێیان وتووە بۆنی بەنزین، یان دوكەڵێكی پیس هۆكاربووە لەم ژەهراوی بوونەی خوێنی.
عەلی، بێدەنگ لەسەر چەرپاكەی تەنیشت كورسییەكەی دایكی ڕاكشاوە، ڕۆژ نا ڕۆژێك لەگەڵ دایكی، سەردانی نەخۆشخانەی شێرپەنجە دەكات لە كەركوك، تاكە داهاتی خێزانەكەشیان، ئەو موچە خانەنشینییەیە كە لە پاش مردنی باوكییەوە بۆیان بەجێماوە. دایكی دەڵێت، دەرمانەكان بۆ گوزەرانی ئەوان هێندە گرانن كە مەحاڵە بەبێ هاوكاری بتوانن دابینی بكەن.
عەلی ماڵیان لە گەڕەكی دۆمیزی كەركوكە، پزیشكەكان وەكو گریمانە بە دایكیان وتووە "ڕەنگە هی ئەوەبێت كوڕەكەت لە بەنزینخانە ئیشی كردووە بۆنەكەی كاری لێكردبێ".
بەڵام دایكی دەڵێت، ماوەیەكی كەم لە بەنزیخانە ئیشی كردووەو هەر خەریكی خوێندن بووە.
گوڵیسان گومانی لەوەش هەیە، كوڕەكەی بە كاریگەریی ئەو گازە توشی شێرپەنجە بووبێت كە لە خۆپیشاندانەكانی بەغدا لە ئۆكتۆبەری ساڵی ڕابردوو بەریكەوت، ئەوكاتەی عەلی بۆ پشتیوانیی خۆپیشاندەران چووە بەغداد.
پەرەگراف لەم بەدواداچوونەدا چەند جارێك هەوڵیدا قسە لەگەڵ بەرپرسانی تەندروستی كەركوك بكات، بەڵام بە هیچ جۆرێك ئامادەی قسەكردن نەبوون.
تارا عەبدولعەزیز، ئەم بنكۆڵكارییەی ئامادە كردووە لە چوارچێوەی خولێكی ڕاهێنانی چڕی ڕۆژنامەوانیی ماڵپەڕی پەرەگراف كە وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا پاڵپشتی دارایی كردووە.