حكومەت كێ چەك دەكات؟

پەرەگراف- فەرمان حەمەدئەمین

وەزارەتی ناوخۆ بێخەمە لە هەڵمەتەكەی، چاوی لەوەیە لە قورسترین چەكەوە تا كڵاشینكۆف و دەمانچەكانیش بێدەنگ بكات، ئینجا قوفڵ لە بازاڕی چەكفرۆشان بدات، تا ئەو مەترسییانەی دەستەی مافەكانی مرۆڤ لە هەڵكشانی تاوانەكانی كوشتندا هەیەتی، بە تەواوی بڕەوێتەوە.

لە بەیانێكی حەوت خاڵیدا، وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاریداوە لە ماوەی شەش مانگ، تا ئابی ئەمساڵ، ڕوبەڕوی چەكداریی ببێتەوە، ئەوەش دوای ئەو هەڵمەتە دژایەتییەی چەندین ساڵە بەردەوامیی هەیە، لە دەزگا جیاوازەكان و میدیاكانەوە.

وێبسایتی پەرەگراف، كۆتایی 2018 لە ڕاپۆرتێكدا بە وردی باسی لە بازاڕەكانی چەكفرۆشی و كاریگەرییەكانی كرد لەسەر زۆربونی تاوان، بەپێی بەدواداچونی مەیدانی و زانیاریی، دوای ئەوەش لە چەمچەماڵ و دواتر لە ڕێی دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤەوە، هەڵمەتی جیاواز بۆ نەهێشتنی چەكداریی چڕكرایەوە.

بڕیارەكەی وەزارەتی ناوخۆ، بۆ دەستبەسەرداگرتنی چەكی بێ مۆڵەتە، ئەوەی جێی ناڕەزایی و توانجی بەشێك لە هاوڵاتیانە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، لە خاڵی یەكەمی بەیاننامەدا باس لە داماڵینی هەموو جۆرە چەك و تەقەمەنییەك دەكات، جگە لە دەمانچە و كڵاشینكۆف.

گلەیی خەڵك لەوەوەیە، زۆربەی ئەو چەكانەی باون و بە هاوڵاتیان هەن، ئەو دوو جۆرە چەكەن و هەر ئەو جۆرانەش لە زۆربەی ڕوداوە بچوكەكانی تاوانكاریدا بەكاردەهێنرێن، نەك ئاربیچی و هاوەن و بیكەیسی.

سامی جەلال، بەڕێوەبەری گشتی دیوانی وەزارەتی ناوخۆ لەسەر ئەو خاڵە بۆ پەرەگراف ڕونیكردەوە، "لە بڕگەی چوارەمی بڕیارەكە كە ماوەی شەش مانگ دەستنیشانكراوە داوای تۆماركردنی چەكی دەمانچە و كلاشینكۆف و ڕادەستكردنی چەكی قورس دەكات."

"لە قۆناغی دووەمدا بەپێی یاسای ژمارە 16 دەكرێت ئەو چەكانە مۆڵەتیان پێبدرێت، ئەوانەی ڕێنمایی پێدانی مۆڵەتی لەسەر جێبەجێبكرێت، ئەوانەیشی جێبەجێ نەكرێت دەستیبەسەردا دەگیرێت، ئەوەش ئامانجی وەزارەتی ناوخۆیە و بەیەك قۆناغ جێبەجێناكرێت."

لێپرسراوەكەی وەزارەتی ناوخۆ جەختیكردەوە لە جددییەتی هەوڵەكە، وتی"هەنگاوی یەكەم داماڵینی چەكە و هەنگاوی دووەم ڕێكخستنی بازاڕەكانی چەكفرۆشییە یان دادەخرێن یان بە یاسا ڕێكدەخرێن."

بازاڕی چەكفرۆشان، بەلای حكومەت و دامەزراوەكانیەوە پێچەوانەی تەواوی یاساكانە، لەگەڵ ئەوەشدا لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هەن و لەژێر چاودێری هێزە ئەمنییە فەرمییەكاندا، مامەڵەو بازرگانی دەكەن.

بەپێی یاسای ژمارە 16ی چەك لە ساڵی 1993دا كە تائێستا كاری پێدەكرێت، تەنیا مۆڵەتی هەڵگرتن و هەبونی چەك دراوە نەك مامەڵەپێوەكردنی، ئەوەش بەچەندین مەرج و ڕێكاری تایبەتەوە، كە بەشێكیان لە ڕێنمایی هێزە ئەمنیەكاندا دوبارەبووەتەوە.

لە ساڵی 2015دا وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێم، بڕیارێكی بۆ ڕێكخستنەوەی مۆڵەتی هەڵگرتنی چەك دەركردووە، بۆ سنورداركردنی ئەو دیاردەیە، بەوەش دەسەڵاتی پێدانی ڕەزامەندیی هەبونی دەمانچە و تاپڕ دراوەتە پارێزگار و سەرپەرشتیاری ئیدارەكان، بەڵام كڵاشینكۆف لە حاڵەتی زۆر پێویستدا، خودی وەزیر مۆڵەتی پێدەدات.

زیا پترۆس، سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان دەڵێت، لە هەوڵی توندتركردنی مۆڵەتی چەك هەڵگرتنن لەڕێی هەمواری یاساكەیەوە، ڕەخنەی ڕیزبەندیشی لە خاڵەكانی بڕیارەكانی وەزارەتی ناوخۆ هەیە.

"ڕەنگە ئەمە پەیامێكی هەڵە بگەیەنێت بە خەڵك بەوەی لە خاڵی یەكەم ڕەوایەتی دەدات بە هەڵگرتنی دەمانچە و كلاشینكۆف، ئەگەرچی لە خاڵی چوارەم ڕوونكردنەوەی زیاتری داوە و كۆی گشتی بەیاننامەكەش ئەرێنییە و شتێكی باشە و بە دەستكەوتی دەبینین."

سەرۆكی ئەو دەستەیە بۆ پەرەگراف وتی"هەبونی شەش مانگ لە بەیاننامەكەی وەزارەتی ناوخۆ و دوای ئەو ماوەیە خەڵك درانە دادگا هەنگاوێكی باشە بۆ ئەم قۆناغە، بەڵام دەبێت تەنیا بەیاننامە نەبێت و بە جددی بەردەوامی پێبدرێت."

وەزارەتی ناوخۆ لە ڕێكارەكانیدا، باس لە كردنەوەی بنكەیەك دەكات بۆ كۆكردنەوەی چەك لە هەر یەكەیەكی ئیداریی، بۆ ڕادەستكردنی چەكە قورسەكان بە وەزارەتی پێشمەرگە و تۆماركردنی هەردوو جۆری چەكی دەمانچە و كلاشینكۆف.

بەر لە بڕیارەكەی وەزارەتی ناوخۆ، دەستەی مافەكانی مرۆڤ هەڵمەتێكی 15 ڕۆژی لە مانگی ڕابردودا ئەنجامدا دژی دیاردەی چەكداریی.

سەرۆكی دەستەی مافەكانی مرۆڤ وتی"ئەنجامدانی تاوان بە چەك خەریكە دەبێتە دیاردە و ڕۆژ نیە تاوانێك بە چەك ئەنجامنەدرێت"، دەشڵێت، هەر ئەوەش وایكرد هەڵمەتەكە ڕابگەیەنن.

زیا پترۆس داوادەكات ئەو كەسانەی تاوان بە چەك ئەنجامدەدەن، ئەگەر مۆڵەتیشیان هەبێت، سزایەكی قورس بدرێن، نەك تەنیا سزای ئەنجامدانی تاوانەكە، "بەشی زۆرینەی تاوانەكان بە چەكی بێ مۆڵەت ئەنجامدەدرێن تەنیا چەند حاڵەتێكی تایبەت نەبێت، هۆی ئەمەش بەڕەڵایی بازاڕی چەكفرۆشانە."

بەپێی ئامارەكانی دەستەی مافەكانی مرۆڤ، لە سەرەتای حوەزیرانی 2016وە تا حوزەیرانی 2017 لە هەرێمی كوردستان 222 ڕوداوی كوشتن تۆماركراوە كە چەك فاكتەری سەرەكییان بووە، لە شەش مانگی دوەمی 2017یش بەپێی ئاماری دەستەكە مانگانە زیاتر لە 30 كوشتن هەبووە، بەڵام هێشتا ئاماری ساڵی ڕابردویان بڵاونەكردووەتەوە.

بەڕێوەبەری گشتی دیوان لە وەزارەتی ناوخۆ دەڵێت، لە هەرێمی كوردستان 10 هەزار مۆڵەتی هەڵگرتنی چەك دراوە بە هاوڵاتیان و ئاشكرایكرد "دڵنیاین لە 2015وە تائێستا هیچ تاوانێك لە كوردستان بە چەكی مۆڵەتدراو ئەنجامنەدراوە."

سامی جەلال ئەوەشی ڕونكردەوە، بەڵگەیان بۆ ئەو قسەیە ئەوەیە بەپێی یاسا هەر تاوانێك بە چەك ئەنجامدرا بێت و تاوانبار درابێتە دادگا، ئەوا دادوەر لە بارەی جۆر و مۆڵەتی چەك پرسیار دەكات، ئەگەر چەكەكە مۆڵەتی هەبێت ئەوا تاوانكار ئاماژە بە هەبوونی مۆڵەتەكەی دەكات و وەزارەتی ناوخۆ ئاگاداردەكرێتەوە لەبارەی مۆڵەتەكەوە، بەڵام لەوكاتەوە هیچ داوایەكی وەها لەبارەی مۆڵەتی چەكەوە لەدۆسیەی تاوانەكاندا لە وەزارەتی ناوخۆ نەكراوە.

هەروەها ئاماژەی بەوەدا هیچ ئامارێك نیە لەسەر ژمارەی چەكی قورس، بەڵام "سێ فرقەی سەربازیی خۆی ڕادەستی داعش كردووە، چەكی قورسیان هەبووە، بۆیە بەڵگەیە لەسەر بوونی چەكی قورس لە ماڵاندا."

دیاردەی چەكداری و بازاڕەكانی مامەڵەپێوەكردنی، كۆنفرانس و قسەی زۆری لەبارەوە كراوە، جێی ڕەخنەو ناڕەزایی زۆربەی ڕێكخراوە مەدەنییەكان بوە، بە تایبەت لەگەڵ هەر ڕوداوێكی كوشتن و خۆكوشتندا ئەو نیگەرانییانە جارێكیتر سەرهەڵدەدەنەوە.

سەرۆكی دەستەی مافەكانی مرۆڤ بەپێویستی دەزانێت ئەو كەسانەی بەهۆی چەكی بێ مۆڵەت و لە تاوانەكاندا دەستگیردەكرێن سزای توند بدرێن، نەك ئازاد بكرێن و دوبارە چەكەكانیان پێبدرێتەوە، جگە لەوەی دەبێت شوێنەكانی فرۆشتنی چەكیش دابخرێن و ئەگەر چاودێریش دەكرێن ڕێكاری توند بگیرێنەبەر.

بەبڕاوی ئەو یەكێك لە ڕێگاكانی كۆنتڕۆڵكردنی چەك، یەكخستنی هێزە سەربازییەكان و بە نیشتیمانیكردنیانە، نەك لەسەر بنەمای حیزبی، بەپێچەوانەوە دیاردەكە بەردەوامی دەبێت ئەگەر حیزبەكانیش نەگەنە ئەو باوەڕەی ئەوەی ڕوودەدات زیان بەخۆیان دەگەیەنێت.

"ئەگەر یاسا سەروەر بێت و دادگا و دادوەرانیش ڕێكاری یاسایی توند بگرنەبەر، وادەكات خەڵكێكی زۆر خۆیان واز لە چەك بهێنن نەك هەوڵبدەن تۆڵەی خۆیان بە دەستی خۆیان بكەنەوە"، زیا پترۆس وای وت.