پەرەگراف- دابان تەها غەریب
لوكیمیا بریتییە لە شێرپەنجەی خوێن كە كاریگەری لەسەر خرۆكە سپیەكانی خوێن دروست دەكات. خرۆكە سپیەكان بە گشتی بەرپرسن لە ڕووبەڕووبوونەوەی هەوكردن و نەخۆشیەكان. ئەو كەسانەی بەدەست شێرپەنجەی خوێنەوە دەناڵێنن بەشێك لە خرۆكە سپییەكانی خوێنیان خراپ بووە، كە كاریگەی دەكەنە سەر خرۆكە سپییە ساغەكان. كە ئەمەش كێشەی گەورە دروست دەكات. چەند جۆرێك لە لوكیمیا بوونی هەیە كە دەكرێت هەندێك بە خێرایی و هەندێكی دیكە بە هێواشی گەشە بكەن.
بەشی یەكەم
بەدیكردنی نیشانە باوەكان:
۱.لەكاتی بوونی نیشانەی ئەنفلۆنزا پشكنین ئەنجام بدە:
نیشانەكانی ئەنفلۆنزاش بریتین لە: تالێهاتن، هەستكردن بە ماندویەتی، لەرز لێهاتن. ئەگەر لەپاش چەند ڕۆژێك نیشانەكان كەم بوونەوەو هەستت بە تەندروستییەكی باش كرد ئەوا مانای وایە توشی ئەنفلۆنزا بوویت، بەڵام ئەگەر نیشانەكان لەپاش چەند ڕۆژێك كەمی نەكرد ئەوا سەردانی پزیشك بكە. نەخۆشانی لوكیمیا زۆرجار هەڵە دەكەن لە نێوان نیشانەكانی شێرپەنجەی خوێن‌و ئەنفلۆنزا كە پێیانوایە ئەم نیشانانە نیشانەی نەخۆشی دیكە یاخود ئەنفلۆنزان.
بۆ دەستنیشان كردنی شێرپەنجەی خوێن بۆ ئەم نیشانانە بگەڕێ:
۱.بێهێزی و ماندویەتی بەردەوام.
۲.بەردەوام بوون‌و دووبارە بوونەوەی خوێن بەربوونی لوت.
۳.زوو نەخۆش كەوتن.
٤.لەدەستدانی كێشی جەستە بەبێ هۆكار.
٥.هەوكردن و ئاوسانی گرێ لیمفاوییەكان.
٦.ئاوسانی جگەر و سپڵ.
۷.برینداربوون و خوێن لێهاتنی شوێنەكانی جەستە بە ئاسانی.
۸.درووست بوونی نیشانە و پەڵەی سووری بچوك لەسەر جەستە.
۹.زۆر ئارەق كردنەوە.
۱٠.ژانكردنی ئێسكەكان.
۱۱.خوێن بەربوونی پوك.
۲.ئاستی شەكەتییت تۆمار بك:
شەكەتیی درێژخایەن زۆرجار نیشانەیەكی زووی شێرپەنجەی خوێنە. چونكە شەكەتیی زۆر باوە، زۆر نەخۆش ئەم نیشانەیە پشتگوێ دەخەن. بێهێزی و زۆر بێوزەیی دەتوانن یاوەری شەكەتی بكەن.
*شەكەتی درێژخایەن جیاوازە لەوەی تەنها هەست بە هیلاكی بكەیت. ئەگەر هەست دەكەیت كە ناتوانی بە تەواوەتی تەركیز بكەیت یاخود یادەوەریت لاوازترە لە كاتەكانیتر ئەوا لەوانەیە توشی شەكەتیی درێژخایەن بووبیت. هەندێك لە نیشانەكانی دیكە بۆ شەكەتیی درێژخایەن بریتییە لە: هەوكردنی گرێ لیمفاویەكان، ئازاری ماسولكەیی چاوەڕوان نەكراو، قورگ ئێشە، هیلاكییەكی زۆر كە لە ڕۆژێك زیاتر بەردەوام دەبێت.
*هەروەها لەوانەیە تێبینی ئەوە بكەیت كە بێهێزیت، بۆ نموونە لە پەلەكانتدا كە وات لێدەكات ناتوانیت ئەو كردارانە ئەنجام بدەیت كە پێشتر بە شێوەیەكی ئاسایی ئەنجامت داون.
*لەگەڵ بوونی شەكەتیی‌و بێهێزی لەوانەیە تێبینی گۆڕانێك بكەیت لە ڕەنگی ڕوخسارتدا. ئەم گۆڕانە بۆی هەیە بەهۆی كەم خوێنییەوە بێت. كاتێك هیمۆگلۆبینی ناو خوێن كەم دەكات ڕەنگی كەسەكە زەرد دەبێت یان بێ ڕەنگ دەبێت. هیمۆگلۆبینی ناو خوێن ئۆكسجین دەگوازێتەوە بۆ هەموو شانەكانی جەستە.
۳.چاودێری كێشی جەستەت بكە:
دابەزین و لەدەستدانی بڕێكی گەورەی كێشی جەستە بێ هیچ هۆكارێكی ئاشكرا زۆرجار نەك تەنها نیشانەیەكی دیاری شێرپەنجەی خوێنە بەڵكو هەموو جۆرەكانی دیكەی شێرپەنجەیە. ئەم نیشانەیەش پێی دەوترێت لاواز بوون‌و پوكانەوەی جەستە بەهۆی نەخۆشی درێژخایەنەوە. ئەمە دەكرێت نیشانەیەكی ورد بێت، بەڵام بەتەنها مەرج نییە ئاماژەبێت بۆ شێرپەنجە، بەڵام ئەگەر هێشتا كێشت كەم دەكات بەبێ گۆڕینی ڕێجیمی ئاسایی‌و نەریتی ڕاهێنانە وەرزشیەكانت ئەوا گرنگە سەردانی پزیشكی تایبەتی خۆت بكەیت.
*شتێكی ئاساییە كە كێشی جەستەت گۆڕانی بەسەردا بێت‌و بەرز و نزم بكات، بەڵام بەدوای ئەو هۆكارەدا بگەڕێ كە دەبێتە هۆی دابەزینی كێشت بەبێ هیچ هەوڵدانێك بۆ دابەزاندنی.
٤.ئاگاداری ڕوشان و خوێن لێهاتنی شوێنەكانی جەستەت بە:
ئەو كەسانەی تووشبووی ئەم نەخۆشییەن زۆر بە ئاسنی جەستەیان دەڕوشێت و خوێنی لێدێت. بەشێك لە هۆكارەكە ئەوەیە كە ئەوان بڕێكی كەم لە خرۆكەی سووری خوێن و خەپلەی خوێنیان هەیە كە بەرپرسە لە خوێن مەیاندن.
*ئەگەر تۆ لەو كەسانەیت كە بە بچووكترین بەركەوتن بریندا دەبن و برینەكانیان بێشومار خوێنی بەردەبێت ئەوا ئاگاداربە ئەمە نیشانەیەكی گرنگە. هەروەها خوێن بەربوونی پوكیش یەكێكی دیكەیە لە نیشانەكان.
٥.سەرنجی ئەو پەڵە سورانە بدە كە لەسەر جەستەت دروست دەبێت، ئەم پەڵە سوورانە لەو پەڵە سوورە ئاساییانە ناچێت كە لە پاش ڕاهێنانێكی وەرزشی یاخود پەڵەی زیپكە دروست دەبێت.
*ئەگەر پەڵەی سووری زۆ بچووكت لەسەر پێستت بینی كە پێشتر نەبوو ئەوا خێرا سەردانی پزیشك بكە. ئەمانە زیاتر وەك لیرێك دەردەكەوێت نەك پەڵەی خوێن، وە زۆركات كۆمەڵ كۆمەڵ وەك پەڵەی گەورە لەسەر جەستەت دروست دەبێت.
٦.سەرنجی ئەوە بدە كە ئایا زووزوو وە بەشێوەی بەردەوام تووشی هەوكردن دەبیت، چونكە شێرپەنجەی خوێن زیان بە بەشێك لە خرۆكە سپیە ساغەكانی خوێن دەگەیەنێت لەبەرئەوە لەوانەیە هەوكردن زووزوو وە بەشێوەیەكی بەردەوام ڕووبدات. ئەگەر ئازاری قورگ و گوێت تووش دەبێت مانای وایە بەرگریت لاواز بووە.
۷.هەستكردن بە ئازاری ئێسك، ئازاری ئێسك نیشانەیەكی باو نییە، بەڵام ئەگەری هەیە. ئەگەر ئێسكەكانت ئێش و ئازاریان هەبوو بەبێ هیچ هۆكارێك ئەوا ڕاستەوخۆ بیر لە پشكنینی لوكیمیا بكەرەوە.
*ئەگەری هەیە ئازاری ئێسكەكان پەیوەندی بە شیرپەنجەی خوێنەوە هەبێت، چونكە مۆخی ئێسك بە خرۆكەی سپی خوێن دەپەستێورێت. هەروەها ئەگەری هەیە خانە شێرپەنجەییەكانی لوكیمیا لە نزیك ئێسكەكان یاخود لەناو جومگەكاندا كۆببێتەوە.
۸.بەهۆكارە مەترسیدارەكان ئاشناببە:
هەندێك كەس ئەگەری زیاتر تووشبوونیان بە شێرپەنجەی خوێن هەیە. سەرەڕای بوونی هەندێك نیشانەی مەترسیدار ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت كە ئەو كەسە بە دڵنیاییەوە توشی شێرپەنجەی خوێن دەبێت، بەڵام تێگەیشتن و ئاشنابوون بە نیشانە مەترسیدارەكان كارێكی گرنگە.
ئەگەری توشبوونت زۆرتر دەبێت ئەگەر ئەم نیشانانەت تێدا دەربكەوێت:
۱.چارەسەركردن بە تیشك و چارەسەری كیمیایی لە ماوەی پێشتردا.
۲.ناڕێكی بۆماوەیی.
۳.جگەرەكێشان.
٤.بوونی ئەندامێكی تووشبوو بە شێرپەنجەی خوێن لە خێزانەكەدا.
٥.بەركەوتن بە مادەی كیمیایی وەكو بەنزین.
بەشی دووەم
پشكنین بۆ شێرپەنجەی خوێن
۱.پشكنینی جەستەیی ئەنجام بدە:
لەكاتی سەردانیكردنی پزیشكدا، پزیشكەكە لەوە دەكۆڵێتەوە كە ئایا پێستت بەشێوەیەكی نائاسایی ڕەنگی زەرد بووە. كە ئەمەش بۆی هەیە لە كەمخوێنیەوە ڕوبدات كە هۆكارێك‌و یەكێك لە نیشانەكانی شێرپەنجەی خوێنە.
هەروەها سەرنجی گرێ لیمفەكانت دەدات تاوەكو بزانێت هەوكردنیان هەیە یاخود نا، لەگەڵ هەموو ئەم پشكنینانەدا پزیشكەكە پشكنین بۆ جگەر و سپڵت دەكات تا بزانێت قەبارەیان گەورەترە لە باری ئاسایی یاخود نا.
*ئاوسانی گرێ لیمفاوییەكان یەكێكە لە نیشانەكانی وەرەمی گرێ لیمفەكان
*ئاوسانی سپڵ نیشانەیە بۆ زۆرێك لە نەخۆشی وەك( نەخۆشی یەك ناووكە)
۲.پشكنینی خوێن ئەنجام بدە:
پزیشك هەڵدەستێت بە وەرگرتنی بڕێك خوێن و ناردنی بۆ تاقیگە تاوەكو خرۆكە سپییەكان‌و خەپلەكانی ناو خوێن هەڵبسەنگێنێت. ئەگەر ژمارەكان بەشێوەیەكی بەرچاو بەرز بوون ئەوا دەتوانێت داوای پشكنینی زیاتر بكات وەك پشكنینەكانی (سكان MRIs, CT ) بۆ دەستنیشانكردن شێرپەنجەی خوێن.
۳.پشكنینی مۆخ ئەنجام بدە:
بۆ ئەم پشكنینە پزیشك دەرزییەكی باریك و درێژ بۆ ڕان بەكاردێنێت بۆ دەرهێنانی مۆخی ئێسكی ڕان‌و پاشان ناردنی بۆ تاقیگە بۆ پشكنین تاكو بزانێت ئایا خانەی شێرپەنجەیی بوونی هەیە. بە پشت بەستن بە ئەنجامەكان ئەگەری هەیە داوای پشكنینی زیاتر بكات.
٤.دەستنیشانكردن
كاتێك پزیشكەكەت هەموو ئەو ئەگەرانەی پشكنی كە گومانی شێرپەنجەی لێدەكرێت دەتوانێت دەستنیشانی نەخۆشیەكەت بكات. ئەمە لەوانەیە هەندێك كاتی پێویست بێت بەهۆی پشكنینەكانی تاقیگەوە، بەڵام لە ماوەی چەند هەفتەیەكدا پێویستە ئەنجامەكان وەربگریتەوە. ئەگەری هەیە شێرپەنجەی خوێنت نەبێت، بەڵام ئەگەر هەبوو ئەوا دەتوانیت لەگەڵ پزیشكەكەت گفتوگۆ بكەیت دەربارەی نەخۆشییەكە و چۆنیەتی وەرگرتنی چارەسەر.
*پزیشكەكەت پێت ڕادەگەیەنێت ئاخۆ نەخۆشییەكە بە خێرایی یاخود بە هێواشی گەشە دەكات.
*پاشان دەستنیشانی دەكات كە كام جۆر لە خرۆكە سپیەكان ئەو نەخۆشییەی هەیە. شێرپەنجەی خوێنی لیمفاوی، خانە لیمفەكان دەكاتە ئامانج. هەروەها شێرپەنجەی خوێنی مۆخ خانە، خانە خوێنیەكانی مۆخ دەكاتە ئامانج.
*كەسانی پێگەیشتوو ئەگەری تووشبوونیان بە هەموو جۆرەكانی شێرپەنجە هەیە، بەڵام منداڵان بەدەست شێرپەنجەی خوێنی لیمفەوە دەناڵێنن.
*مندڵان و كەسانی پێگەیشتوو ئەگەری تووشبوونیان بە شێرپەنجەی خوێنی مۆخ هەیە، بەڵام ئەم جۆرە شێرپەنجەیە لە كەسانی پێگەیشتوودا زۆر بە خێرایی گەشە دەكات.
*شێرپەنجەی خوێنی لیمفی درێژخایەن و شێرپەنجەی خوێنی مۆخی درێژخایەن زیاتر كەسانی پێگەیشتوو دەكاتە ئامانج وە لەوانەیە چەند ساڵێكی پێبچێت تاوەكو نیشانەكانی دەربكەوێت.