موسا فەرەج سەرۆكی پێشووتری دەستەی دەسپاكی عێراق: بەرهەم ساڵح دەیەوێت قەبارەی گەندەڵیی بچووك پیشان بدات

پەرەگراف- فەرمان سادق

سەرۆكی پێشووتری دەستەی دەسپاكی عێراق، ڕەخنە لە بەرهەم ساڵح سەرۆككۆماری عێراق دەگرێت كە قەبارەی پارە بە قاچاخ براوەكان بۆ دەرەوەی وڵات بە 150 ملیار دۆلار مەزەندە دەكات. موسا فەرەج دەڵێت: پارەكە زۆر لەوە زیاترەو سەرۆككۆمار دەیەوێت قەبارەی گەندەڵیی بچووك پیشان بدات.

موسا فەرەج ناوێكی دیاری ڕوبەڕوبوونەوەی گەندەڵییە لە عێراق، ساڵی 2005 جێگری سەرۆكی دەستەی دەسپاكی بووەو لە 2007 بۆ 2008 بووەبە سەرۆكی دەستەكە، پاشان لەسەر داوای خۆی خانەنشین بووەو سەرقاڵی توێژینەوەو بەدواداچوونە لەبارەی پرسی گەندەڵی لە عێراق‌و خاوەنی 3 كتێبە لەو بوارەدا.

لەم چاوپێكەوتنە تایبەتەدا لەگەڵ پەرەگراف، موسا فەرەج باسی قەبارەی گەندەڵی‌و پارە بە قاچاخ براوەكان‌و پڕۆژەیاساكەی سەرۆككۆمار دەكات بۆ ڕوبەڕوبوونەوەی گەندەڵی‌و گەڕانەوەی پارە بە قاچاخ براوەكان بۆ دەرەوەی وڵات.

"تەنیا لە پڕۆژەی وەهمیدا قەبارەی گەندەڵی تا 2015 گەیشتە 219 ملیار دۆلار، تەواوی ئەو پارەیەش چووەتە دەرەوەی وڵات" موسا فەرەج وادەڵێت، باسلەوەش دەكات كاتێك ئەو باسی قەبارەی گەندەڵیی كردووە، بەرهەم ساڵح جێگری سەرۆكوەزیرانی عێراق بووەو بە تووندی ڕەتیداوەتەوە.

بەرهەم ساڵح سەرۆككۆماری عێراق، لە 23-5-2021 پڕۆژەیاسای (گێڕانەوەی پارە بەتاڵانبراوەكانی گەندەڵی) ئاڕاستەی پەرلەمانی عێراق كردو لە وتارێكدا داوای لە پەرلەمان كرد دەوڵەمەندی بكەن‌و پەسەندی بكەن، وتی "بەو ئامانجەی ئەم پڕۆژەیاسایە یارمەتیدەربێت بۆ ڕێشەكێشكردنی ئەو دیاردە مەترسیدارە و سنوورێك بۆ گەندەڵكاران دابنێین كە ساڵانێكی دوورودرێژە گەلی عێراقیان لە خێروبێری وڵاتەكەیان بێبەشكردووە".

سەرۆككۆمار لە وتارەكەیدا، وتیشی "داتا و ئامارە حكومی و نێودەوڵەتییەكان مەزەندی ئەوەیان كردووە كە كۆی داهاتە نەوتییەكانی عێراق لە ساڵی 2003 وە تاوەكو ئێستا نزیكەی هەزار ملیار دۆلارە، چەند ئاماژە و پێودانگێكیش مەزەندەی ئەوە دەكەن بەلایەنی كەمەوە 150 ملیار دۆلاری ئەو پارەیە بەهۆی سەودا و مامەڵەكانی گەندەڵییەوە بە قاچاخ براوەتە دەرەوەی عێراق".

بەرهەم ساڵح، جارێكی دیكە داوای لە نەتەوەیەكگرتووەكان كرد هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی بە هەمان شێوەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش بۆ بەگژاچوونەوەی گەندەڵی پێكبهێندرێت.

موسا فەرەج، ساڵی 2003 كراوە بە ئەندامی لیژنەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە ئەنجومەنی حوكم، ئەو پێیوایە نوخبەی سیاسی لە عێراق نایانەوێت ڕوبەڕوی گەندەڵی ببنەوە، "چونكە خۆیان گەندەڵن"، بە داوای هاوكاریی لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی "دەیانەوێت خۆیان لە بازنەی گەندەڵكاران بدزنەوە كە خۆیان سەری مارەكەن".

"من لە 2008دا گوتم قەبارەی گەندەڵی 250 ملیار دۆلارە كە ئەوكات بەرهەم ساڵح جێگری سەرۆك وەزیران بوو، كێشەكە لەوەدایە ئەوان هێشتا لە گەندەڵی تێ نەگەیشتوون بۆیە ئەوكات زۆر بە توندی خودی بەرهەم ساڵح ڕەتیدامەوە و گوتی كۆی داهاتی نەوت لەو سێ ساڵەی ڕابردوو 132 ملیار دۆلار بووە چۆن ئەوەندە گەندەڵییە كراوە. تەنانەت ئەیاد عەلاویش ڕەتی دامەوە. ئەوان پێیانوایە دزینی شوێنەوار و دەستبەسەر گرتنی موڵكی گشتیی دەوڵەت و لەناوبردنی سێكتەری پیشەسازی و كارگەكان گەندەڵیی نیە! ئێمە هەموو ئەوانەمان لەدەستدا كە ئەوان دواتر تێگەیشتن و دانیان پێدانا" سەرۆكی پێشووی دەستەی دەسپاكی وادەڵێت.

موسا فەرەج ئەوەش دەخاتەڕوو، دەستەی دەسپاكی‌و دادگاكان سەربەخۆنین‌و لەژیر فشاردان، "تەنانەت ئەو دۆسێیانەی گەورەن و پەیوەندیدارن بە لایەنە سیاسییەكان وەك؛ گرێبەستەكانی وەزارەتی بەرگری و كڕینی چەك، بەهیچ شێوەیەك نادرێنە دەستەی دەسپاكی".

دەقی چاوپێكەوتنەكەی پەرەگراف لەگەڵ موسا فەرەج

پەرەگراف: وەك سەرۆكی پێشتری دەستەی دەسپاكی دەمەوێت بۆچوونت لەبارەی وتارەكەی سەرۆك كۆمار وەربگرم، لەبارەی قەبارەی گەندەڵی‌و پارە بە قاچاخ براوەكان، هەروەها پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكی نێودەوڵەتی دژ بە گەندەڵی دەتوانێت چی لە دۆخەكە بگۆڕێت؟

موسا فەرەج: سەرۆك كۆمار لە وتارەكەیدا باسی سێ تەوەری كرد، یەكەمیان باسی لەوەكرد كە گەندەڵی هەموو دونیای گرتۆتەوە بەو مانایەی گەندەڵی تەنیا لە عێراق نیە. ئەم قسەیە هەوڵێكە بۆ بچووككردنەوەی قەبارەی گەندەڵی لە عێراق، دەبوو سەرۆك كۆمار باس لە چەندییەتی تەشەنەكردنی گەندەڵی لە عێراق بكات كە پۆلێنی نێودەوڵەتی نیشانی دەدات عێراق لە چ ئاستێك دایە.

تەوەری دووەمی وتارەكەی سەرۆك كۆمار باس لە 150 ملیار دۆلار دەكات كە بردراوەتە دەرەوەی عێراق، بەڵام ڕاستییەكە نزیكەی یەك ترلیۆن دۆلارە نەك 150 ملیار. پێش چەند ساڵێك، ئەحمەد چەلەبی سەرۆكی پێشتری لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لە ڕاپۆرتەكەیدا پێش گیان سپاردنی ڕایگەیاند، بەهەدەردانی پارەی عێراق تەنیا لە مەزادی دۆلار دەگاتە 312 ملیار دۆلار. دوای ئەویش عەبادی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر ڕایگەیاند، بەهۆی مەزادی دۆلارەوە زیاتر لە 300 ملیار دۆلار زیان لە ئابووری عێراق كەوتووە.
جگە لەوانە، پارەی سڕكراوی عێراق لە دەرەوە كە بە 150 تا 300 ملیار دۆلار دەخەمڵێندرێت، هاوشانی ئەوانەش دەستبەسەرداگرتنی مومتەلەكاتی دەوڵەت دوای 2003 كە بە ملیارەها دۆلار دەخەمڵێندرێت، هاوكات بودجەی تەرخانكراوی پڕۆژە وەهمییەكان ئەویش ملیارەها دۆلار بووە.

بۆیە جێی سەرنجە سەرۆك كۆمار دەڵێت: 150 ملیار دۆلار. لەوەش جێی سەرنجتر داواكاریی پێكهێنانی هاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتییە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، چونكە عێراق خۆی واژووی لەسەر پەیماننامەی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی كردووە كە ساڵی 2005 دەرچووە، بەوپێیە عێراق ناچارە پابەندی بنەماكانی حوكمی ڕەشید بێت كە بریتییە لە: شەفافیەت، دەستنیشانكردنی بەرپرسان لەسەر بنەمای توانا و دەسپاكی، چەك بەدەستی دەوڵەتەوە بێت، ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئازاد و پاك، پێكهێنانی دەستەی دەسپاكی بەجۆرێك بەتەواوەتی سەربەخۆ بێت. بەڵام هەموو ئەوانەی سەرەوە باسم كردن لەدوای 2005 لە عێراق ڕوویان نەداوە و حوكمێكی ڕەشید لە عێراق نەكراوە.

بە گشتی كاتێك سەرۆك كۆمار قەبارەی گەندەڵی لە عێراق بە 150 ملیار دۆلار دادەنێت و داوای هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دەكات، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ وەها بڕێك پارە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی پێكناهێنێت.

پەرەگراف: كەواتە عێراق پابەندی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بۆ ڕوبەڕوبوونەوەی گەندەڵی نەبووە، ئەی قەبارەی گەندەڵی لە پڕۆژە وەهمییەكان چەندە؟

موسا فەرەج: بێگومان عێراق پابەندی هاوپەیمانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی نەبووە. بۆ پڕۆژە وەهمییەكانیش دەتوانین پشت بە دوو سەرچاوە ببەستین كە بڕەكەی تا 2015 گەیشتە 219 ملیار دۆلار، ئەوانیش بودجە و دەستەی دەسپاكی، تەواوی ئەو پارەیەش چووەتە دەرەوەی عێراق، چونكە ئەو پارانە بۆ جوڵەپێكردنیان پێویستیان بە پشتگیری دەستەی دەسپاكی و دیوانی چاودێری دارایی نییە.

پەرەگراف: دەكرێت ڕوونی بكەیتەوە چۆن بردراونەتە دەرەوە و لە داهاتووشدا چۆن دەكرێت عێراق ڕزگار بكرێت لە پڕۆژەی وەهمی؟

موسا فەرەج: بەهۆی ئەوەی تەواوی گرێبەستەكان لەگەڵ حزبە سیاسییەكان كراون، بەو دوو فلتەرەی باسم كرد تێپەڕ نەبوون(دەستەی دەسپاكی و دیوانی چاودێری دارایی)، بە ئاسانی و بێ هیچ ڕێگرییەك پارەكان براونەتە دەرەوەی عێراق. بۆ ڕێگری لە داهاتوودا، پێویست دەكات لەسەر هەموو ئەو كۆمپانیایانەی گرێبەست دەكەن بۆ ئەنجامدانی هەر پڕۆژەیەك پێویستە خەرجكردنی هەر بڕە پارەیەك بۆیان بۆ هەر قۆناغێكی تەواوكردنی پڕۆژەكان، بە فلتەری دەستەی دەسپاكی و دیوانی چاودێری دارایی تێپەڕێت و بە پشتگیریی ئەوان سولفەیان بۆ خەرج بكرێت.

پەرەگراف: بەربەستەكانی بەردەم دەستەی دەسپاكی چین؟

موسا فەرەج: سێ بەربەستی سەرەكی هەن، ئەوانیش بەپێی دەستوور دەبێت دەستەی دەسپاكی تەواو سەربەخۆ بێت و لەژێر گوشاری هیچ دامەزراوەیەكی تر نەبێت، كە ئێستا وا نیە. دووەم، دەبێت حكومەت ناچار بێت بە پێدانی زانیاری بە دەستەی دەسپاكی و پێدانی دۆسیەكان پێی، بەڵام حكومەت ئەوە ناكات و دۆسیە گەورەكان بە دەستەی دەسپاكی نادات جگە لە دۆسیە بچووكەكان نەبێت كە پەیوەندی بە فەرمانبەرانی خوارەوە هەیە. خاڵی سێیەم، بەتاڵ كردنەوە و پووچكردنی كاری دەستەیە لەلایەن حكومەتەوە ئەوەیش بە دەركردنی لێبووردنی گشتی و تایبەتی بۆ ئەوانەی دۆسیەی گەندەڵیان لەسەر هەیە و دەگیرێن، بە بڕیارێكی حكومەت ئازاد دەكرێن.

تەنانەت ئەو دۆسێیانەی گەورەن و پەیوەندیدارن بە لایەنە سیاسییەكان وەك؛ گرێبەستەكانی وەزارەتی بەرگری و كڕینی چەك، بەهیچ شێوەیەك نادرێنە دەستەی دەسپاكی و لەمەشدا گوشار دەخرێتەسەر دادگاكان، بە گشتی نە دەستەی دەسپاكی و نە دادگاكانیش سەربەخۆ نین، تەنانەت گوشاریشیان لەسەر هەیە.

پەرەگراف: كەواتە پێتوایە داواكارییەكەی سەرۆك كۆمار بۆ بچووك پیشاندانی قەبارەی گەندەڵییە لە عێراق؟ كاتێك تۆ دەڵێی قەبارەی گەندەڵی نزیكەی ترلیۆنێك دۆلارە؟

موسا فەرەج: بێگومان. من لە 2008 گوتم قەبارەی گەندەڵی 250 ملیار دۆلارە كە ئەوكات بەرهەم ساڵح جێگری سەرۆك وەزیران بوو، كێشەكە لەوەدایە ئەوان هێشتا لە گەندەڵی تێ نەگەیشتوون بۆیە ئەوكات زۆر بە توندی خودی بەرهەم ساڵح ڕەتیدامەوە و گوتی كۆی داهاتی نەوت لەو سێ ساڵەی ڕابردوو 132 ملیار دۆلار بووە چۆن ئەوەندە گەندەڵییە كراوە. تەنانەت ئەیاد عەلاویش ڕەتی دامەوە. ئەوان پێیانوایە دزینی شوێنەوار و دەستبەسەر گرتنی موڵكی گشتیی دەوڵەت و لەناوبردنی سێكتەری پیشەسازی و كارگەكان گەندەڵیی نیە! ئێمە هەموو ئەوانەمان لەدەستدا كە ئەوان دواتر تێگەیشتن و دانیان پێدانا.

پەرەگراف: كەواتە دەستپێشخەرییەكەی سەرۆك كۆمار هیچ سوودێكی هەیە؟

موسا فەرەج: بێگومان سوودی هەیە كە داوا لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بكەی هاوكاری عێراق بكەن لە گەڕاندنەوەی پارەكانی لە دەرەوە، بەڵام نەك بڵێی 150 ملیار دۆلار، بەڵكو پارەكانی سەردەمی بەعسیش كە زیاتر لە 200 ملیار دۆلارە.

بەڵام كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ بەدەمەوە هاتنی ئەو دەستپێشخەرییە داواكاریی لە عێراق هەیە، ئەویش بانكە ئەهلییەكان كە سەنتەری سپیكردنەوەی پارە و گواستنەوەین بۆ دەرەوە. پێویست دەكات حكومەت بڕیاری سڕكردنی ئەو بانكانە بدات و خستنەڕووی دراویش لەلایەن بانكی نێودەوڵەتی ڕاگرێت كە تەنانەت بەشێك لەو پارانە بۆ گروپە تیرۆریستییەكان دەچێت، ئەگەریش ناتوانن كارەكانیان ڕابگرن ئەوا پێویست دەكات حكومەت خۆی سەرپەرشتی بكات.

پەرەگراف: بەگوێرەی شارەزایی ئێوە، دەستەی دەسپاكی بەم شێوازەی ئێستا هەیە دەتوانێت بەرەنگاری گەندەڵی ببێتەوە؟

موسا فەرەج: ئەگەر ڕێگەی پێبدرێت بە سەربەخۆیی كار بكات‌و دەستوەردان لە كاروباری نەكرێت، بەڵام دۆخەكە پێمان دەڵێت بەمجۆرەی ئێستا هەیە ناتوانێت.

ئەگەر سەرۆكی حكومەت دەسپاك بێت و بیەوێت ڕووبەڕووی گەندەڵی ببێتەوە بە كردار نەك قسە، پشتگیری كارەكانی دەستەی دەسپاكی و بڕیارەكانی دادگاكان بكات لە گرتنی ئەو كەسانەی بە تۆمەتی گەندەڵی فەرمانی گرتنیان هەیە، لێبووردنی گشتییان بۆ دەرنەكات، ئەوا دەستەی دەسپاكی تا 70% دەتوانێت بەرەنگاری بڵاوبوونەوەی گەندەڵی ببێتەوە.

پەرەگراف: كەواتە نوخبەی سیاسی عێراق دەیانەوێت ڕووبەڕووی گەندەڵی ببنەوە یان وەك دەگوترێت خۆیشیان گەندەڵن؟

موسا فەرەج: نوخبەی سیاسی بێگومان نایانەوێت بەرەنگاری گەندەڵی ببنەوە، چونكە خۆیان گەندەڵن! خۆ ئەگەر گەندەڵی لە عێرا ق لە ئاستی فەرمانبەران بووایە ئەوا ئێستا بە بڕیاری نوخبەی سیاسی هەموویان لە گرتووخانەكان دەبوون.

پەرەگراف: پێتوایە بە داوای هاوكاریی لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، عێراق بتوانێت ڕوبەڕوبوونەوەی گەندەڵی ببێتەوە؟

موسا فەرەج: ئەو داواكارییە وەك ئەوە وایە یاری بە ئاگر بكەی! بەرپرسان مەبەستیانە بە كۆمەڵگەی عێراقی بڵێن ئەوە نیە داوامان لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش كردووە هاوكاریمان بكەن لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی كەچی نەهاتنە پێشەوە. دەیانەوێت خۆیان لە بازنەی گەندەڵكاران بدزنەوە كە خۆیان سەری مارەكەن.

ئەو دۆخەی ئێستا هەیە ئەستەمە جەنگی گەندەڵی تێدا بكرێت، كۆمەڵگەی عێراقی لە سەردەمی ڕژێمی بەعسەوە سیاسەتی گەوجاندن و جاهیل بوون لەسەری جێبەجێ دەكرێت تا ئێستا. ئەو عێراقەی جاران نەما كە میسرییەكان بنووسن و لوبنانییەكان چاپی بكەن و عێراقییەكان بیخوێننەوە، تاكی ئێستای عێراقی جاهیلە، بۆیە تا هۆشیار نەبێتەوەو نەزانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ سیستمی سیاسی و هەڵبژاردنی پەرلەمانی دەكات، ناتوانێت ڕووبەڕووی گەندەڵكاران ببێتەوە و لە دەسەڵات دووریان بخاتەوە.