پەرەگراف- فەرمان سادق
پەرلەمانی كوردستان، لە دوو ساڵی تەمەنی كاركردنیدا تەنیا 9 یاسای پەسەندكردووە، هەر یاسایەك زیاتر لە دوو ملیار دینار كەوتووە تەنیا بە موچەی پەرلەمانتاران، ئەوە بەبێ بودجەی كۆی دامەزراوەكە كە سەرۆكایەتی پەرلەمان "ئامادە نییە" شەفافانە بیخاتە بەردەست پەرلەمانتاران.
دانیشتنەكانی خولی پێنجەمی پەرلەمان لە 2018دا دەستیپێكردووە، بەڵام كار و گفتوگۆی پڕۆژەیاساكان كەوتنە ئاداری 2019ـەوە و تا كۆتا كۆبونەوەی 2020، تەنیا 9 یاسا پەسەندكراون كە ئەوانیش زۆرینەیان هێشتا بەكردار جێبەجێنەكراون.
هیوا نەسرەدین، جێگری سەرۆكی دیوانی پەرلەمانی كوردستان بۆ پەرەگراف ڕونیكردەوە لە ساڵی ڕابردودا 17 پرۆژەیاسا كە ڕەهەندی داراییان هەیە ڕەوانەی حكومەت كراون، بەڵام هێشتا نەگەڕێنراونەتەوە، 11 پڕۆژەیاسا و بڕیار خوێندنەوەی یەكەمیان بۆ كراوە و 14 پڕۆژە یاساش لای لیژنەكانن.
لە ساڵی 2020دا پەرلەمان تەنیا پێنج یاسای پەسەندكردووە، ئەوانیش یاساكانی بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر و كارتێكەرە عەقڵییەكان، چاكسازی لە موچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەكان، ڕێگریكردن لە بەقاچاغ بردنی نەوت و گاز و لێدەرهێنراوەكان، ماف و ئەركەكانی نەخۆش لەگەڵ یاسای لە ئەستۆكردن لە هەرێمی كوردستان.
"هیچ هیوایەكم بە پەرلەمان نییە بتوانێت شتێك بۆ دەرچوانی زانكۆ بكات" تریفە ئازاد، دەرچوی ساڵی 2019ی زانكۆ وای وت.
ئەو خانمە پێیوایە بارودۆخێك دروستبووە ئەوانەی دەبنە پەرلەمانتار "لەو ئاستەدا نین بتوانن حكومەت ناچار بكەن، چونكە ئەوان خۆیان لە بنەڕەتدا كادری حزبەكانن و لە قسەی ئەوان دەرناچن، بۆیە دەبینین كە حكومەت بە ویستی خۆی كار دەكات و لە زۆر پرسدا ناگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان، تەنانەت لە پاشەكەوتكردن و لێبڕینی موچەشدا".
كاراكردنەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، یەكەمین یاسا بووە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە هەشتی ئایاری 2019 دەریكردووە.
دوای ئەویش، هەمواری یاسای ئەنجوومەنی پارێزگاكان، دەركردنی یاسای بە خاوەنكردنی ئەو زەوییانەی لە سنووری شارەوانییەكان زیادەڕۆییان لەسەر كراوە، دوا یاساش لە 2019 كە پەرلەمانی كوردستان دەری كرد، یاسای ڕێكخستنی ڕیكلامی بازرگانی بووە.
بەپێی بەدواداچونەكانی پەرەگراف، كەمیی بەرهەمی پەرلەمان لەكاتێكدایە ساڵانە قورساییەكانی زۆر لەسەر بودجەی گشتی دادەنێت.
سەروەر عەبدولرەحمان، سەرۆكی ئینستتیوتی پەی بۆ چاودێریی پەرلەمان كە خۆی پێشتر پەرلەمانتار بووە بۆ پەرەگراف وتی، موچەی پەرلەمانتار بە دەرماڵەی ئەندامیەتی لە لیژنەكان دەگاتە هەشت ملیۆن و 200 هەزار دینار.
ئێستا ئەو موچەیە بە لێبڕینەوە وەردەگرن و مانگانەی هەر پەرلەمانتارێك دەگاتە چوار ملیۆن و 100 هەزار دینار.
تەنیا موچەی 111 پەرلەمانتار، بەبێ نەسریە و بودجەی دامەزراوەی پەرلەمان بۆ كاروباری كارگێڕی و پێداویستیی و كارەكانی دیكە، لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردودا بێ لێبڕین دەگاتە زیاتر لە 21 ملیار و 844 ملیۆن دینار، بە لێبڕینیشەوە نزیكەی 11 ملیار دینارە.
بەوەش هەر یاسایەكی پەرلەمانی كوردستان، لە ماوەی دوو ساڵدا، زیاتر لە دوو ملیار دینار كەوتووە، ئەگەر تەنیا موچەی پەرلەمانتار هەژماربكرێت، بێ نەسریەی پەرلەمان و موچە و خەرجیی 45 ڕاوێژكار و 700 فەرمانبەر.
عەباس فەتاح، جێگری سەرۆكی لیژنەی كاروباری یاسایی پەرلەمانی كوردستان، پێیوایە دەركردنی یاسای زۆر گرنگ نییە، هێندەی ئەوەی چەند لەو یاسایانە جێبەجێدەكرێن.
بەڵام نەیشاردەوە مشتومڕەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم كە زیاتر لە شەش مانگی خایاند، هەروەها كەرەنتین و كۆرۆنا، دوو هۆكار بوون لەوەی پەرلەمان نەتوانێت ژمارەیەكی زۆر یاسا دەربكات.
ئاماژەی بەوەشدا پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان ڕێگرە لەوەی ئەو پڕۆژە یاسایانەی كە ڕەهەندی داراییان هەیە پەرلەمان دەریان بكات و دەبێت بینێرێت بۆ حكومەتی هەرێم، بەڵام لە حكومەتەوە كەمترینیان، وەڵام دراونەتەوە، نمونەش بە یاسای دامەزراندنی فەرمانبەرانی گرێبەست دەهێنێتەوە كە وەزیری دارایی ڕەزامەندی لەسەرداوە، بەڵام دوای كەمتر لە 24 سەعات پەشیمان بوەوە، دواتریش حكومەت خۆی بڕیاری دامەزراندنی مامۆستایانی گرێبەستی دا.
بە بڕوای عەباس فەتاح ئەوەی وادەكات ژیانی خەڵك بگۆڕێت تەنیا یاساكان نین، بەڵكو كێشەكانی هەرێم لەگەڵ بەغدا و دابەشكردنی موچە، ڕاستەوخۆ گۆڕانكاریی بەسەر ژیانی خەڵك دەهێنێت.
پەرلەمانی كوردستان لە 2019دا جگە لە یاساكان، 16 بڕیاری دەركردووە و لە 2020یشدا تەنیا نۆ بڕیاری دەركردووە، جگە لە بڕیاری ژمارە (11) كە تایبەتە بە دیاریكردنی ڕۆژی سێی نیسان وەك ڕۆژی كۆمەڵكوژی ئێزدییەكان، سەرجەم بڕیارەكانی تر پەیوەندیدارن بە ڕێكخستنی كاروباری پەرلەمانەوە.
ئامانج تاهیر، گەنجێكی دەرچوی زانكۆیە و هێندە چاوەڕێی دامەزراندن و هەلیكاری كردووە، لە پەرلەمان بێ ئومێد بووە و دەڵێت، ئەوە لە خەمی پەرلەماندا نییە.
"ئەگەر پەرلەمان ناتوانێت گوشار بخاتە سەر حكومەت بۆ دامەزراندنی دەرچووانی زانكۆ، خۆ دەتوانێت گوشاری ئەوە بكات كە حكومەت كەرتی تایبەت ناچار بكات دەرفەتی كار بۆ گەنجانی كورد بڕەخسێنن‌و مەرجە قورسەكانیشیان هەڵگرن بەتایبەت پرسی زمان" ئامانج وای وت.
پەرلەمانی كوردستان 19 لیژنە و هەشت نووسینگەی لە شار و شارۆچكەكان هەیە، لەگەڵ 700 فەرمانبەردا.
شایان عەسكەری، ئەندامی لیژنەی كاروباری پەرلەمان دەڵێت، دیوانی چاودێری دارایی پێنج مانگە ڕاپۆرتی خۆی لەسەر خەرجییەكانی پەرلەمان داوەتە سەرۆكایەتی، بەڵام سەرۆكایەتی ئامادە نییە ئەو ڕاپۆرتە بە پەرلەمانتاران بدات.
عەسكەری بە پەرەگراف-ی وت "بۆیە نازانین خەرجییەكانی پەرلەمان چی بووە، تەنانەت نازانین نەسریەی پەرلەمان چۆن خەرجدەكرێت، بۆیەپەرلەمان لەم پرسەدا شەفاف نییە و زانیاری و داتا نادات".
به‌وته‌ی ئه‌و په‌رله‌مانتاره دیوانی په‌رله‌مان ته‌نیا هێنده زانیاری پێدوان كه مانگی 10ی 2019 نه‌سرییه‌ی په‌رله‌مان 500 ملیۆن دینار بووه، له‌سه‌ره‌تای ساڵی 2021ـه‌وه بۆته 300 ملیۆن دینار و ئێستاش جارێكیتر بۆ نیوه‌ی ئه‌و پاره‌یه كه‌مكراوه‌ته‌وه.
جێبەجێنەكردنی یاسا پەسەندكراوەكانی پەرلەمانیش لەلایەن حكومەتەوە گرفتێكی دیكەی دامەزراوەی یاسادانانە.
شنۆ ئەشقی، پەرلەمانتاری لیژنەی كاروباری تەندروستی، پێیوایە حكومەتی هەرێم كەمتەرخەم بووە لە جێبەجێكردنی یاسای مافی نەخۆش، كە یەكێكە لەو یاسایانەی ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە ژیانی خەڵكەوە هەیە.
ئەو یاسایە لە ئەیلولی ڕابردودا دەرچووە و لە 14 مادە پێكهاتووە، یەكێك لە ئامانجەكانی كەمكردنەوەی ڕێژەی مردن و پەككەوتەییە، جگە لەوەش نەخۆش بەهەر هۆكارێكەوە زیانی پێبگات مافی هەیە سكاڵا تۆمار بكات و كۆپیی ڕاپۆرتی لیژنەی لێكۆڵینەوەش وەربگرێت، ئەگەر دەركەوت زیانی پێ گەیشتووە لەسەر بنەمای ڕاپۆرتی پزیشكی مافی سكاڵا و داوای قەرەبوی هەیە.
بەبڕوای ئەشقی گرفتێكی دیكەی بەردەم پەرلەمان، فراكسیۆنەكانی ئۆپۆزسیۆنە، چونكە وەك ئەو دەڵێت، پەرلەمانیان كردۆتە گۆڕەپانی "موزایەدە" و وایانكردووە بە ڕۆڵی خۆی هەڵنەستێت.
یاسای بەخاوەن كردنی ئەو زەوییانەی لە سنووری شارەوانییەكان زیادەڕەوییان كراوەتەسەر، دەبوایە لە 120 ڕۆژدا جێبەجێبكرێت و ئەوانەی زیادەڕەوییان كردۆتە سەر زەوی حكومی و كردویانە بە خانوو، سەردانی شارەوانییەكان بكەن و خۆیان تۆمار بكەن تا بەناویان بكرێت، بەڵام بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، 120 ڕۆژی تر درێژكرایەوە.
لوقمان وەردی، سەرۆكی لیژنەی شارەوانی پەرلەمان دەڵێت، بەهۆی قەدەغەی هاتوچۆی خۆپارێزی لە كۆرۆنا یاساكە نەیتوانی ئامانجەكەی بپێكێت.
بەوتەی وەردی، لیژنەكەیان چەند كۆبونەوەیەكی كردووە بۆ دووبارە هەمواركردنەوەی یاساكە تا زۆرترین هاوڵاتی تێیدا سوودمەند بێت، "200 تا 300 هەزار هاوڵاتی سودمەندی ڕاستەوخۆن".
هەر لەسەر ئەو یاسایە، سەرۆكی ئینستتیوتی پەی، پێیوایە زەمینەی خۆشكردووە تا زێدەڕەوی زیاتر بكرێت، بەهۆی ئەوەی یاساكە شێوەیەكی "لاستیكیی" هەیە.
سەروەر عەبدولرەحمان وتی "دەكرا باشتر بێت، ئەگەرچی یاساكە خۆی لە خۆیدا چارەسەری كێشەیەك دەكات كە لە خزمەتی خەڵكدایە، بەڵام ڕێگەیشی بەوەدا زیاتر دەست بەسەر موڵكی گشتی بگیردرێت".
دەربارەی یاسای ڕیكلامی بازرگانی، عەبدولرەحمان دەڵێت، نەیتوانیوە ببێتە ڕێگر لە كۆمەڵێك ڕیكلام كە ڕۆژانە لە كەناڵەكانی ڕاگەیاندن بڵاو دەكرێنەوە و لەگەڵ تەندروستی و دابونەریتی كوردەواری ناگونجێن.
ئینستتیوتی پەی چەند ساڵێكە چاودێریی كارەكانی پەرلەمان دەكەن و قسەیان لەسەر زۆربەی یاسا پەسەندكراوەكانیش هەیە.
سەروەر عەبدولرەحمان باسی لە یاسای چاكسازی كرد كە دەبوایە تەمموزی 2020 جێبەجێ بكرایە، بەڵام تائێستا جێبەجێ نەكراوە، "چەند خاڵێكی باشی تێدایە لەوانە كەمكردنەوەی موچەی پلە باڵاكان، جگە لەمەش دەسەڵات بە حكومەت دەدات بۆ بڕینی دەرماڵەی فەرمانبەران".
هەروەها دەڵێت یاسای ڕێگری لە قاچاغی نەوت جێبەجێنەكراوە و "نەك تەنیا بە قاچاغ بەڵكو حكومەت ئەو نەوتەی بە بۆری ڕەوانەی دەرەوەی دەكات داهاتەكەی شەفاف نییە و خەڵكیش متمانەی نییە بە پڕۆسەی نەوت بە گشتی".
"ئەگەر پۆلێنیان بكەین ئەو یاسایانەی لە دوو ساڵی ڕابردوودا دەرچون، بەشێكیان پەیوەندی بە ژیانی خەڵكەوە نییە، بەشێكیان بە دیوی نەرێنی و بەشەكەی تریش بە هەردوو دیوی نەرێنی و ئەرێنی پەیوەندی بە خەڵكەوە هەیە، بەڵام بەداخەوە ئەو یاسایانەی لە خزمەتی خەڵكدایە جێبەجێناكرێن".
سەرۆكی ئینستتیوتی پەی وتیشی "پێویستە هەموو هەوڵێك بۆ بەهێزكردنی پەرلەمان بێت، چونكە تەنیا پەرلەمانێكی بەهێز خزمەت بە خەڵكی كوردستان دەكات".