جاكلین ئاشلی
وەرگێڕانی: ڕێنوار نەجم، زانا عوسمان
ڕۆژنامەنووسێكی گۆڤاری جاكۆبینی ئەمەریكی سەردانی شاری كوردنشینی دەرسیمی كردووە بە مەبەستی بنكۆڵكاریی دۆزینەوەی گۆڕێكی بەكۆمەڵی نوێ كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ كۆمەڵكوژییەكەی ساڵی ١٩٣٧. بەڵام ئەو ڕووداوە نەك لەبیرنەكراوە، بەڵكو دڕندەییەكە كە هێشتا تارماییەكەی بەشوێن دانیشتوانی ئەو شارەوەیە كە ئێستا ملیۆنان هاووڵاتیی كورد لە توركیا لەدژی دواین هەڵمەتەكانی ئەردۆغان لەپێناو ئازادیدا بەرخۆدان دەكەن.
ئەفسەرێكی پۆلیسی تورك دەست بۆ سەیارەكەمان ڕادەوەشێنێت و ئاماژەمان بۆ دەكات كە سەیارەكە ڕابگرین و لابدەین بۆ پشكنینێكی ئەمنیی ڕۆتینی لە یەكێك لەو چەندان بازگانەی پۆلیس كە لە دەرسیم بڵاوەیان پێكراوە، ئەوێ شارێكە زۆرینەی دانیشتوانەكەی كوردی عەلەوین و دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی توركیاوە.
كاتێك ئەفسەرەكە داوای ناسنامەكانمان لێ دەكات، مەتین ئەلباسلان، ٣١ ساڵ، خێرا لە ئۆتۆمبێلەكە دادەبەزێت. خۆی ڕۆیتنەكە دەزانێت. ئەفسەرەكە هەر كە چاوی دەكەوێتە سەر ناسنامەكەی مەتین خێرا دەوەستێت و سەر بەرز دەكاتەوە و هاوار دەكات "مەتین، وەرە بۆ ئێرە!"
لە توركیا خزمەتی سەربازیی زۆرەملێیە. مەتین گەریلایەكی پێشووی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)ـیە كە پارتێكی قەدەغەكراوی چەكدارییە و بۆ ماوەی چەندین دەیەیە شەڕێكی خوێناویی دەكات لەپێناوی بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی بۆ كوردەكان، پارتەكە لە لایەن توركیا، ئەمەریكا، هەروەها یەكێتی ئەوروپاوە وەك ڕێكخراوێكی تیرۆریستی ناسێنراوە. شەش مانگ پێشتر مەتین لە زیندان ئازادكراوە كە بەهۆی پەیوەستبوونی بە پەكەكەوە سزای دوو ساڵ زیندانیی بەسەردا سەپێندرابوو.
وەك چاوەڕوان دەكرا، مەتین ڕەتی كردبووەوە بچێتە ڕیزەكانی سوپای توركیاوە.
تاكە ڕێگایەك بۆ كەسێكی لەشساغ كە لێخۆشبوونی بۆ بكرێت لەو ئەركە نیشتمانییە [سەربازیی] ئەوەیە كە دەبێ نزیكەی ٣١ هەزار لیرەی توركی (٥٣٨٠ دۆلار) بدات، هێشتا لەو حاڵەتەشدا دەبێ مانگێك بچێتە خزمەتی سەربازییەوە. "نامانەوێت بە هیچ شێوەیەك ئەو خزمەتە بكەین"، كەرەم، هاوڕێیەكی دیكەی ناو ئۆتۆمبێلەكە كە داوای لێكردم ناوی ڕاستەقینەی بەكارنەهێنم، وای پێ وتم ئەو كاتەی سەیری مەتینمان دەكرد لەلایەن پۆلیسەوە پرسیاری لێ دەكرێت. "تەنانەت گەر بۆ مانگێكیش بێت، نامانەوێت بەهیچ شێوەیەك لە سوپاكەی ئەواندا بین."
كەرەم، وەك زۆرێك لەو گەنجانەی دیكەی دەرسیم كە تێكەڵی سیاسەت بوون، بەردەوامە لە خوێندن و سەرقاڵی بەدەستهێنانی بڕوانامەی ماستەرە لە كۆمەڵناسیدا، ئەو كارەی بەشێوەیەكی كاتیی دووری دەخاتەوە لە خزمەتی سەربازی.
مەتین، دوای ئەوەی لەگەڵ سێ بەرپرسی پۆلیسدا لەژێر چادرێكی كاتیی ڕەنگ شیندا بۆ چەند خولەكێك دانیشت، پێیان وت كە پارچە كاغەزێك واژۆ بكات و پەیمان بدات پەیوەست ببێت بە خزمەتە نیشتمانییەكەیەوە. دواتر بەڕێكرا بۆ جێپێكی پۆلیسی و لەوێ پێیان وت كە سوار ببێت تا بەرپرسەكان بیگوازنەوە بۆ بنكەیەكی سەربازیی و لەوێ پەیماننامەكەی واژۆ بكات بۆ پەیوەستبوون بەو سوپایەی ئەو چەند ساڵێك لە دژی شەڕی كردووە.
ئێمەش دوای ئەو جێپە كەوتین كە مەتینی تێدابوو و بەدەوری دەرسیم‌دا دەڕۆیشت، بەلای ئەو چیا سەوزە گەشاوانەدا دەڕۆیشت كە وادیاربوو كەسی لێ نەدەژیا و تاكە شتێك كە لە دوورەوە دیاربوو تاوەری چاودێریی سەربازیی توركی بوو كە لەسەر لوتكەی چیاكانەوە بەسەر شارەكەدا دەیڕوانی.
وێنەكانی سەید ڕەزا، ڕابەری ڕاپەڕینی دەرسیم پێش زیاتر لە هەشتا ساڵ – كە لە ئاكامدا سوپای توركیا كۆمەڵكوژییەكی دڕندانەی دژ بە دانیشتوانی دەرسیم ئەنجام دا – لە جامەكانەوە دەبینین ئەو كاتەی بەلای دیوارێكی بەردین لە ناوەڕاستی شار تێدەپەڕین كە لە كاتی یاخیبوونەكەدا دروستكراوە و ئێستا بە وێنەی لەچوارچێوەنراوی ڕاپەڕینەكە و ئەو كۆمەڵكوژییەی بەدوایدا هات، داپۆشراوە.
لە دەرسیم، باوباپیران هێشتا زیندوون.
بەلای چیایەكدا تێدەپەڕین كە شێوە سروشتییەكەی لە باری درێژیدا شێوەی كڵاشینكۆفێكی هەیە. خەڵكی ئەو ناوچەیە، بەشێوەیەكی سرووشتی، ناویان لێ ناوە "چیای كڵاش" پشتی مەتین بە تاتۆیەكی تەواونەكراوی كڵاشینكۆفێك كوتراوە، كە نەخشەسازییەكەی لە دیمەنی سروشتیی دەرسیمەوە وەرگرتووە.
تاتۆكەی پشتی مەتین
دوای چاوەڕێكردن بۆ نزیكەی پانزە خولەك لە دەرەوەی بنكە سەربازییەكە، مەتین دەركەوت و هاواری كرد "من ئازادم!"، پێدەكەنی و كۆپییەكی پەیماننامە سەربازییەكەی ڕادەوەشاند. قۆڵی چەپی مەتین تاتۆیەكی لەسەرە كە بەپیتی چینی لەسەری نووسراوە. كاتێك لەبارەی ماناكەیەوە پرسیارم لێ كرد، شانی هەڵتەكاند و وتی: "نازانم. ڕۆژێك دێت یەكێك لە چینەوە سەردانی دەرسیم بكات و ماناكەیم پێ بڵێت."
مەتین سواری سەیارەكەبوو و درێژەمان بە گەشتەكەمان دا بۆ مونزوور گۆزلەر، سەرچاوەی ڕووباری مونزوور لە دەرسیم –كە شوێنێكی پیرۆزە بۆ كوردە عەلەوییەكانی دەرسیم و شوێنی یەكێك لە ترسناكترین هەڵمەتەكانی پاكتاوی ڕەگەزیی حكومەتی توركیاشە.
"بیركردنەوە لێی زۆر بە ئازارە"
"بیركردنەوە لێی زۆر بەئازارە. چیتر باسكردنی چ سوودێكی هەیە؟" بەگۆ وا دەڵێت. دەنگێكی لەسەرخۆ و بێهەستی پیاوێكی نەوەت ساڵە. بە یارمەتیی وەرگێڕێك، بە زمانی كوردیی دیالێكتی زازایی قسەم بۆ دەكات و هیچ توركییەك نازانێت. "قەتڵوعامەكە هەموو شتێكی لێ بردین. هەرچییەك بڵێین ئیسفادەی نییە. حكومەت گوێی پێ نایات. كەس گوێمان لێ ناگرێ. هەر قسە بۆ خۆمان دەكەین. ئێستا هەمووی بووە بە ڕابردوو."
بەگۆ تەنها نۆ ساڵان بووە لە ساڵی ١٩٣٨، ئەو ساڵەی بووە شوناسێكی بەئازار بۆ كوردە عەلەوییەكانی دەرسیم و قووڵ لە ناخی زەویدا ڕۆچووە، لەوێشدا ئێسك و پروسكی باوباپیرانیان ئارامیان گرتووە لە ئامێزی ڕەگی داربەڕووەكان كە بە درێژایی چیاكان دیارن.
خاكی مێژوویی كوردستان بە ناوچەكانی توركیا، ئێران، عێراق و سوریادا درێژدەبێتەوە. لەدوای شكستی هاوپەیمانی ناوەندیی [پێكهاتبوو لە ئیمپراتۆرییەتەكانی ئەڵمانیا، نەمسا، عوسمانی و چەند لایەنێكی دیكە] لە جەنگی جیهانیی یەكەمدا، لەساڵی ١٩٢٠ پەیماننامەی سیڤەر لەنێوان لایەنە شكستخواردووەكان و هێزەكانی هاوپەیمانان [فەڕەنسا، بەریتانیا، ڕوسیا، ئیتاڵیا و ئەوانی تر] واژۆكرا. بەپێی پەیماننامەكە، ئەرمینیا بەڵێنی دەوڵەتی سەربەخۆی پێدرا لەسەر خاكی پێشووی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، خودموختاری لەگەڵ ئەگەری بەدەستهێنانی سەربەخۆیی تەواو بۆ كوردەكانی توركیا چاوەڕێ دەكرا – كە لەڕێی ڕیفراندۆمێكەوە یەكلایی بكرێتەوە.
بەڵام هەرگیز ئەو بەڵێنانە جێبەجێنەكران. لەبری ئەوە، بزوتنەوەی توركە ناسیۆنالیستەكان دەسەڵاتیان گرتەدەست بە ڕابەرایەتی دامەزرێنەری دەوڵەتی توركیا مستەفا كەمال ئەتاتورك، كە ڕابەرایەتیی یاخیبوونێكی كرد دژ بە دەسەڵاتە دەرەكییەكان. ئەتاتورك ڕایگەیاندبوو، لەو ناوچانەی توركیا كە زۆرینەی كوردن، ڕێگەیان پێ دەدرێت خۆیان حوكمی خۆیان بكەن. زۆرینەی كوردەكان پێیان وابوو دەرەنجامی شەڕەكەیان دەوڵەتێكی فرەنەتەوەی توركی-كوردی دەبێت.
بەڵام لەبری ئەوە، كوردەكان لە توركیا، كە ئێستا لەسەدا ٢٠ی دانیشتوانی وڵاتەكە پێكدەهێنن، بونە قووربانیی بەرنامەی ناسیۆنالیستی كە ئامانجی "بەتورككردن"ـی كەمینەكانی ئەو وڵاتەبوو لەڕێگەی دابڕانی زۆرەملێ لە كلتورەكەیان و هەوڵدان بۆ تواندنەوەیان لە ناسنامەیەكی یەكگرتووی توركیدا.
عیسمەت ئنیۆنو، شوێنگرەوەكەی ئەتاتورك، بەم شێوەیە گوزارشتی لە پێگەی ناسیۆنالیستی وڵاتەكە كردووە لە ساڵی ١٩٢٥، دوو ساڵ دوای دامەزراندنی دەوڵەتی توركیا بەشێوەیەكی فەرمی. ئنیۆنو وتویەتی "لە بەرامبەر زۆرینەیەكی توركیدا، لایەنەكەی دیكە هیچ جۆرە كاریگەرییەكیان نابێت. ئێمە دەبێ بەهەر نرخێك بێت دانیشتوانەكان بكەین بە تورك، ئەوانەشی دژی توركەكان دەوەستنەوە، تێك و پێكیان دەشكێنین."
بۆ چەندین دەیە زمانی كوردی، جلوبەرگ، فۆلكۆر و ناوە كوردییەكان قەدەغەكران. تەنانەت وشەكانی "كوردەكان"، "كوردستان"، "كورد" لەلایەن حكومەتەوە قەدەغەكرابوون. هەتا ساڵی ١٩٩١ حكومەتی توركیا وەك "توركە شاخاوییەكان" هێمای بۆ كوردەكان دەكرد، چون بانگەشەی ئەوەیان دەكرد ئەوانە لەڕاستیدا توركن و زمانەكەیان بەتێپەڕبوونی كات تێكچووە.
لە ساڵی ١٩٣٤، حكومەت دەستیكرد بە دەركردنی "یاسای نیشتەجێكردنەوە"، بەوەش ڕێگایەكی یاسایی فەراهەم كرد بۆ ڕاگواستنی كوردەكان و جڤاكە نا-توركەكانی دیكە و نیشتەجێكردنیان لە جڤاكە توركییەكان لە ڕۆژئاوا(ی توركیا).
بەگوێرەی مارتن ڤان بروینێسین، نووسەر و ئەنترۆپۆلۆجیستی هۆڵەندی، ئامانجی حكومەتی توركی ئەوە بوو بە تەواوی هەندێك ناوچەی كوردی چۆڵ بكات، هاوكات لە ناوچە كوردییەكانی دیكەش "تایبەتمەندییە كوردییەكان كاڵ بكاتەوە" لەڕێی ڕاگواستنی كوردەكان لە جڤاكەكانی خۆیان و شوێنگرتنەوەیان بە توركەكان.
ساڵی دواتر، لە كانوونی یەكەمی ١٩٣٥، حكومەتی توركیا یاسایەكی تایبەت بە دەرسیمی دەكرد، ئەو شارەی لای بەرپرسە توركەكان بە ناوچەی یاخیبوون لە هەرێمی ڕۆژهەڵات ناسرابوو. یاساكە دەرسیمی كردبووە پارێزگایەكی جیاواز و خرابووە ژێر كۆنتڕۆڵی ڕاستەوخۆی سەربازییەوە. دەرسیم یەكێك بوو لە یەكەمین ئەو ناوچەی توركیا كە حكومەت یاسای نیشتەجێكردنەوەی بەسەردا جێبەجێكرد و دەستكرا بە دەركردنی دانیشتوانەكەی لە پارێزگاكە.
هەر بەپێی یاساكە ناوی پارێزگاكە گۆڕدرا بە "تونجەلی" كە بەزمانی توركی بە مانای "مشتی بڕۆنزی" دێت؛ تا ئەمڕۆش تونجەلی ناوی فەرمیی توركیایە بۆ پارێزگای دەرسیم. بروینێسین باس لەوە دەكات كە پارێزگاری سەربازیی دەرسیم "دەسەڵاتێكی نائاسایی پێدرابوو بۆ دەستگیركردن و ڕاگواستنی هاوڵاتیان و خێزانەكان."
وەك چاوەڕوان دەكرا، لە ساڵی ١٩٣٧ ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكەی توركیا بووە هۆی هەڵگیرسانی یاخیبوونێك، كە بەشێكی لەلایەن سەید ڕەزا ڕابەرایەتی دەكرا. سەید ڕەزا كوردێكی عەلەوی بوو و سەرۆكی یەكێك لە خێڵەكانی دەرسیم بوو. لە وەڵامدا، سوپای توركیا هەڵمەتێكی دەستپێكرد كە لە دڕندەییدا بێوێنە بوو، كە تێیدا بۆمبارانی ئاسمانی و، وەك دەوترێ، گازی كیمیاییشی بەكارهێناوە. بەگوێرەی چەند سەرچاوەیەكی جیاواز، سوپای توركیا بەبێ جیاوازیكردن كۆمەڵكوژیی ژنان و منداڵانی كردووە، هەندێكیشیانی بە زیندوویی سوتاندووە.
لە مانگی ئەیلولی ئەو ساڵەدا، (سەید) ڕەزا لە ناوچەی ئەرزنجانی هاوسنووری دەرسیم خۆی ڕادەستی سوپای توركیا دەكات. دوو مانگ دواتر، لەگەڵ كوڕەكەی و چەند هاوكارێكی نزیكیدا لەسێدارەدران. لاشەكەی لە شوێنێكی نەزانراودا بەخاكسپێردرا – تا ئەمڕۆش شوێنەكە هەر بە نەزانراوی ماوەتەوە.
وێنەی سەید ڕەزا
هێرشەكان بۆ سەر هێزە ئەمنییەكانی توركیا تا ساڵی ١٩٣٨ بەردەوام بوون. بەگوێرەی مێژوونووس هانس-لوكاس كەیسەر، لەو كاتەدا ژمارەیەكی زۆری دانیشتوانی دەرسیم پێیان وابوو كە ئەگەر ئەوان بەرخۆدان نەكەن، ئەوا لە كۆتاییدا هێزە توركییەكان بەتەواوی لەناویان دەبەن. وەك كەیسەر لە وتارێكیدا لەبارەی كۆمەڵكوژییەكەوە نووسیویەتی، لەساڵی ١٩٣٨ هەڵمەتە سەربازییەكەی توركیا پێینایە "ئاستێكی نوێ و گشتگیرەوە" و گەیشتە پلەی "پاكتاوێكی گشتی" پارێزگاكە.
سەربازە توركەكان بە تۆمەتی پاڵپشتیكردنی یاخیبوونەكە، بەشوێن ئەندامانی چەند خێڵێكی دیاریكراو و دانیشتوانی چەند گوندێكەوە بوون. نوری دەرسیمی، هاوڕێی ڕەزا، پزیشكی ئاژەڵان و چالاكوانێكی دەرسیم بوو كە ژمارەیەكی زۆر لە ئەندامانی خێزانەكەی لە كۆمەڵكوژییەكەدا لەدەست دا. نوری بۆ ماوەی چەند مانگێك بەشداریی لە یاخیبوونەكەدا كرد، دواتر بەرەو مەنفا لە سوریا ڕۆیشت. پاش چواردە ساڵ كتێبێكی نووسی كە تێیدا وردەكاریی كردە دڕندانەییەكانی سوپای توركیای باس كردووە.
بەوتەی دەرسیمی، لەكاتێكدا پیاوەكان بەرەو شاخەكان ڕۆیشتوون بۆ بەشداریكردن لە یاخیبوونەكە، ژن و منداڵەكان لە ئەشكەوتەكاندا خۆیان حەشارداوە. كاتێك سوپای توركیا پێی زانیون، دەمی ئەشكەوتەكانی گرتووە و ئاگری تێدا كردوونەتەوە، ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی ژن و منداڵەكان لەناوەوە بخنكێن. هەر كەسێكیش هەوڵی دابێت هەڵبێت، بە حەربەی چەكەكانیان كوشتوویانن. نوری دەرسیمی باسی لەوەش كردووە كە لە ژمارەیەك نەخشەی سەربازیی ناوچەكەدا ئەشكەوتەكان دیاریی كراون، ئەوەش دەریدەخات كە ئەو كارە كردەی چەند هێزێكی لادەری ناو سوپا نەبووە، بەڵكو سیاسەتێكی ستراتیژی بووە.
هەندێك لە ژن و كچەكانیش لەو بەرزاییانەی دەڕوانێت بەسەر هەردوو ڕووباری مونزور و هارجیك، كە بەناو شارەكەدا دەڕۆن، خۆیان هەڵداوەتە خوارەوە تا خۆیان بەدووربگرن لەوەی بكەونە بەر دڕندەیی سەربازە توركەكان. تەنانەت ئەو خێڵانەی كە نزیك بوون لە حكومەتی توركیا و هاوكاریان بوون، دەربازیان نەبوو.
زۆركات خێڵە هاوكارەكان لەكاتی ئۆپەراسیۆنەكاندا لە گوندەكانی خۆیاندا دەمانەوە و وایان دەزانی لە هەڵمەتەكانی سوپا پارێزراو دەبن. بەڵام وەك دەرسیمی باسی دەكات، دواجار سوپای تورك داویەتی بەسەر ئەو گوندانەشدا. سەرۆك خێڵەكان ئەشكەنجەدراون و كوژراون. هەركەسێكیش هەوڵی هەڵهاتنی دابێت، گیراوە و كوژراوە؛ ژنان و منداڵانیش لەناو كایانەكاندا حەپسكراون و بەزیندوویی سووتێنراون.
هەڵمەتەكەی سوپای توركیا تەنها لە كۆتاییەكانی ساڵی ١٩٣٨ دوایی هات. بەگوێرەی بروینیسین، سەركوتەكەی توركیا بۆ یاخیبوونەكەی دەرسیم زیاتر ئاگاداركردنەوەیەك بوو بۆ ناوچە كوردییەكانی دیكە تا بزانن چی ڕوودەدات گەر بەرەنگاری سیاسەتی تواندنەوەی توركیا ببنەوە.
بەگوێرەی ئامارەكانی حكومەتی توركیا، لەكاتی كۆمەڵكوژییەكەدا ١٣ هەزار و ١٦٠ هاوڵاتیی مەدەنی دەرسیم كوژراون. بەڵام، دانیشتوانی دەرسیم هیچ كۆك نین لەگەڵ ئەو ژمارەیەدا. لە كتێبەكەیدا بەناوی "مێژوویەكی نوێی كوردەكان"، داڤید ماكدۆواڵ ژمارەی كوژراوەكان نزیك دەكاتەوە لە ٤٠ هەزار. دانیشتوانی دەرسیم پێیان وایە كە ژمارەی مردووەكان لەوەش زیاترە. لانی كەم ١١ هەزار و ٨١٨ دانیشتووی دیكەی دەرسیم لەو كاتەدا ناچاركراون زێدی خۆیان جێبهێڵن.
حكومەتی توركیا ئاستی توندوتیژیی سوپای زۆر كەم بایەخ كردووە، گوایە هەڵمەتە خوێناوییەكە پێویست بووە بۆ سەركوتی یاخیبوونەكە. لە ساڵی ١٩٣٨ ژمارەی دانیشتوانی دەرسیم بە ٦٥ هەزار بۆ ٧٠ هەزار خەمڵێندراوە.
ئەگەر ژمارەكەی ماكدۆواڵ دروست بێت، ئەوا لانیكەم لەسەدا ٥٧ی دانیشتوانی دەرسیم لە كۆمەڵكوژییەكەدا لەناوبراون.
كۆمەڵكوژییەكە تەنها سەرەتایەك بوو
گوڵیزاری هاوسەری بەگۆ، كە ئێستا تەمەنی ٨٤ ساڵە، لە كاتی كۆمەڵكوژییەكەدا سێ ساڵان بووە. زۆربەی یادەوەرییەكانی لە كەسانی دیكەوە بیستووە - شۆكی دەروونیی پێ بەخشراوە لەلایەن ئەو كەسانەی بەختیان هەبووە و ڕزگاربوون. لەوكاتەدا نزیكەی هەموو خزمە نێرینەكانی گوڵیزار چەكیان هەڵگرتووە و ڕوویان كردووەتە ناو دارستانە چڕەكانی شاخەكانی دەوروبەر بۆ بەشداریكردن لە یاخیبوونەكەدا.
بەڵام باوكی لە دەرسیم ماوەتەوە بۆ ئەوەی پارێزگاری لەخێزانەكەی بكات. ڕۆژێك سەربازەكان هاتن بۆ ماڵەكەیان و باوكیان برد. لەو ڕۆژەوە كەس هیچی لەبارەیەوە نەزانی و هەرگیز لاشەكەشی نەدۆزرایەوە. وەك گوڵیزار باسی دەكات، لەهەمان ڕۆژدا سەربازە توركەكان ٢٥ كوردی عەلەویی شارەكەیان ڕیز كردووە و جەستە هەژاوەكانیان بەر فیشەك داون- نیشانەیەكی بەد بۆ ئەو چارەنووسەی كە دەشێت بەسەر باوكیدا قەوما بێت.
لەوكاتەدا گوڵیزار لەگەڵ دایك‌و پورەكانیدا لە گوندێكی ئەو نزیكانەبوون، "ئەوە تەنها هۆكارێكە كە ڕزگارمان بوو"، گوڵیزار وادەڵێت. گوڵیزار بە توركییەكی تێكشكاو قسە دەكات؛ زمانی یەكەمی زازاكییە و لە تەمەنی گەورەییدا فێری توركی بووە.
بەڵام گوڵیزار خۆی شتێكی لەبیرە كە وەك گرێیەكی توند بۆ ماوەی ٨٢ ساڵی ڕەبەقە شوێنی دەكەوێت. یادەوەرییەكەی شتێكی بەردەوامی جوڵاو نییە، بەڵكو دێت و دەچێ- دەشێوێت و تێكدەچێت.
"فەرماندەیەكی سەربازیی تورك هەموو ژن و منداڵەكانی لەشوێنێكدا كۆكردەوە كە ئاژەڵەكانی تێدا دەمایەوە"، گوڵیزار وا دەڵێت و چاوەكانی لەسەر بۆشاییەكی بەردەمی جێگیركردووە.
"پیاوەكە دارێكی بەدەستەوە بوو، هاواری دەكرد بەسەرماندا تا جلە نەریتییەكانمان دابكەنین. بەوناوەدا دەهات و جلی ستایلی ڕۆژئاوایی تێدەگرتین- بلوس، پانتۆڵ و تەنوورە. لە كلتوری ئێمەدا، ژنان كڵاوی بچووك لەسەر دەكەن. فەرماندەكە بەوناوەدا دەگەڕا و بە دارەكەی لە ژنەكانی دەدا و داوای لێ دەكردن كڵاوەكانیان دابكەنن."
"كاتێك جلەكانمان گۆڕی، سەربازەكان ڕێگەیان پێداین بگەڕێینەوە ماڵەكانمان."
گوڵیزار دەشڵێت: "بەڵام كۆمەڵكوژییەكە تەنها سەرەتایەك بوو". هەروەها سەربازە توركەكان قەتڵوعامی ئاژەڵەكانیان كرد و گڕیان بەردایە كێڵگەكانیش. بۆ كەسانێك كە بەنزیكەیی بەتەواوی پشتیان بە كشتوكاڵ بەستبوو، ئەو برسێتییەی بەسەر ئەو خاكەدا بڵاوبوویەوە- كە بەخێرایی لەگەڵ لاشەی مردووەكان و فیشەكەكاندا هات- شتێكی زۆر چاوەڕوانكراو بوو لە پلانێكی زۆر تۆكمەی ستراتیژییدا.
گوڵیزار بەردەوامی بە قسەكانی دەدات: "بەر لە كۆمەڵكوژییەكە ئێمە ژیانێكی ئاساییمان هەبوو. كشتوكاڵمان دەكرد و داهاتی خۆمان پەیدا دەكرد. بەڵام دوای كۆمەڵكوژییەكە هیچمان نەما. كەس هیچی نەدەڕواند و هیچی گەورە نەدەكرد و نەماندەتوانی خواردن بكڕین. لەبیرمە كە زۆر برسیم بوو و بە شەقامەكاندا دەگەڕام شتێكم دەستبكەوێت بیخۆم."
گوڵیزار باسی هەڵكوتانی بەردەوامی پۆلیس و سوپا دەكات بۆ سەر ماڵەكەیان بەدرێژایی چەندین دەیە، "بەردەوام دەهاتن بۆ ماڵەكەمان، زۆر لە سەربازەكان دەترسم. هەركات بمبینینایە خۆم دەشاردەوە. بەڵام ئێستا زۆر لێیان ناترسم، ڕاهاتووم پێیان."
لەساڵی ١٩٧٤ و دوای چەندین دەیەی سەركوتكردن لە توركیا، پارتی كرێكارانی كوردستان(پەكەكە) بە سەركردایەتی چالاكوانی كوردی لەدایكبووی توركیا عەبدوڵا ئۆجەلان دامەزرا، كە ئێستا بۆ ماوەی دوو دەیەیە لە زیندانی تاكەكەسیدا لە دورگەیەك لە توركیا زیندانیكراوە. لەكاتێكدا سەرەتا دەسەڵاتداران گروپەكەیان زۆر بەهەند وەرنەگرت، لە ساڵی ١٩٨٤ پەكەكە كە لەبنەڕەتدا لەسەر ئایدۆلۆژیای ماركسی-لینینی دامەزرا، شەڕێكی گەریلایی لە توركیا ڕاگەیاند بە ئامانجی دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ كوردستان. بەڵام لە ساڵانی ١٩٩٠، پەكەكە ئامانجی خۆی گۆڕی لە شەڕكردن بۆ دەوڵەتی سەربەخۆوە بۆ داواكردنی مافی یەكسان و ئۆتۆنۆمیی بۆ كوردەكان لە چوارچێوەی دەوڵەتی توركیادا.
ململانێ چەكدارییەكە تا ئەمڕۆش درێژەی هەیە. بەگوێرەی ئامارەكانی گروپی قەیرانی نێودەوڵەتی، لەساڵی ١٩٨٤ـەوە دەوروبەری ٣٠ بۆ ٤٠ هەزار كەس، لەنێویاندا هەزاران هاوڵاتیی مەدەنی، كوژراون. لە ساڵانی ١٩٩٠، وەك بەشێك لە هەوڵەكانی بۆ ڕیشەكێشكردنی پەكەكە، حكومەت و هێزە ئەمنییەكانی توركیا تۆمەتبار دەكران بە وەدەرنانی سەدان هەزار هاوڵاتی كورد لە گوندەكانیان لە شارەكانی ڕۆژهەڵات(ی توركیا)، هاوكات لەگەڵ كوشتنی هەزاران هاوڵاتیی مەدەنی، لەنێویاندا زیاتر لە دە ڕۆژنامەنووس، خاپووركردنی سەدان گوندی كوردی، هەروەها ڕاگوێزانی زۆرەملێ، ئەوەش بەپێی ڕاپۆرتەكانی ڕێكخراوی چاودێریی مافەكانی مرۆڤ.
گروپەكانی مافی مرۆڤ ئاماژەیان بۆ ئەوە كردوە كە سوپای توركیا بەشێوەیەكی سیستماتیك هاوڵاتییە مەدەنییە كوردەكانی بەئامانج گرتووە وەك تۆڵەسەندنەوەیەك بۆ هێرشەكانی پەكەكە. سوپای توركیا هەستاوە بە هەڵكوتانە سەر ماڵان، دەستگیركردنی بەكۆمەڵ، تێكدانی موڵكوماڵ، تەقەكردنی كوێرانە و هەڵدانی بۆمبی دەستی بۆ ناو ماڵی هاوڵاتیانی مەدەنی.
بۆ نموونە، لە ساڵی ١٩٩٢ و دوای پێكدادانی نێوان پەكەكە و هێزە ئەمنییەكانی توركیا لە شارۆچكەی كولپ‌ـی سەر بە پارێزگای دیاربەكر(ئامەد)، لانی كەم پێنج هاوڵاتی مەدەنی كورد كوژران و چواری دیكەش برینداربوون دوای ئەوەی هێزە توركییەكان بەشێوەیەكی هەڕەمەكیانە بۆ ماوەی چەند ڕۆژێك تەقەیان لە خانوو، دوكان و ئۆتۆمبێلەكان دەكرد. دەگوترێت یەكێك لە بریندارەكان دوای ئەوەی دەكەوێتە دەست هێزە ئەمنییەكانی توركیا، نەوتی پێداكراوە و سووتێنراوە.
بەهەمان شێوە پەكەكەش تۆمەتباركراوە بە پێشێلكاریی جددی دژی مافەكانی مرۆڤ، وەك كوشتنی هاوڵاتیانی مەدەنی، لەنێویاندا ژن و منداڵ، هەروەها كوشتنی هاوڵاتیانی كورد بە گومانی هاوكاریكردنی سوپای توركیا- تەنانەت بەئامانجگرتنی ئەو كەسانەی لە پەكەكە جیابوونەتەوە.
ئەندامانی پاسەوانانی گوند، یاخود گوندپارێزان- زۆرینەیان چەكداری كوردن كە هاوكاریی ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای توركیا دەكەن دژی پەكەكە و گروپە جیاوازەكانی سەر بە پەكەكە- ئەم گوندپارێزانە ئامانجێكی دیاریكراوی پەكەكەن. ژمارەیەكی زۆری گوندنشینان دوو بژاردەیان خراوەتە بەردەم (لەلایەن توركیاوە) یان پەیوەندی دەكەن بە گوندپارێزەرانەوە، بەوپێیەش دەبنە هاوكاری دەوڵەتی توركیا، یاخود بەیەكجاریی لە گوندەكانیان وەدەردەنرێن. هاوكات باس لەوەش دەكرێت كە ئەگەر گوندنشینەكان داواكەی دەسەڵاتدارانی توركیایان ڕەتكردبێتەوە، ئەوا ڕووبەڕووی ئەشكەنجە و دەستدرێژی بوونەتەوە.
ئەندامانی هێزەكانی گوندپارێزان تۆمەتباركراون بە ڕەمیكردن، سەرنگومكردن، دەستدرێژیی سێكسی، دەستگرتن بەسەر زەوی و ماڵی گوندنشینە ئاوارەكاندا - هەندێك جاریش خۆیان وەك چەكدارانی پەكەكە دەرخستووە بۆ ئەوەی پەكەكە تۆمەتباربكرێت بەو كارانەی كە دەیكەن.
لە دوای دەستگیركردنی ئۆجەلان لە ساڵی ١٩٩٩ شەڕەكە بۆ ماوەیەكی كاتیی كز بوو، پاش ئەوەی ئۆجەلان داوای لە چەكدارانی پەكەكە كرد چەكەكانیان دابنێن و خەباتی چەكداری بوەستێنن. بەڵام ئاگربەستی یەكلایەنە تەنها بۆ چەند ساڵێكی كەم بەردەوام بوو و دواتر شەڕ دەستی پێكردەوە.
"دوای كۆمەڵكوژییەكە ژیان بەهەمان شێواز بەردەوام بوو"، گوڵیزار وادەڵێت، لەكاتێكدا بەشێك لە قژە وەك-بەفر-سپییەكەی بە سەرپۆشێكی سپیی تەنك داپۆشراوە. لەشی بەتەواوی لەجووڵە كەوتووە؛ تەنها جوڵەیەك كە هەستی پێ دەكەم كرانەوە و داخستنێكی بچووكی دەمیەتی كاتێك قسە دەكات. "لە ساڵانی ١٩٣٠ و ١٩٤٠ـەكان، ئەوان كۆمەڵكوژیان كردین. لە حەفتاكان و هەشتەكان ئەشكەنجەیان داین. لە نەوەتەكاندا گوندەكانیان وێرانكردین. ئێستاش بەردەوامن لە زیندانیكردنمان. هیچ شتێك نەگۆڕاوە."
"چیتر سەیری چیاكان ناكەم"
ئەو دەمەی لەكۆتاییدا بینگۆ دەستی كرد بە قسەكردن، كەمێكی پێچوو تا چاوەكانی لەسەر بۆشاییەكی بەردەمی لابدات و دەستی بەرزبكاتەوە و ئاڕاستەی لوتكەی چیایەكی تەنیشت خۆمانی بكات. "لەگەڵ دایكم، برایەكم و دوو خوشكمدا بۆ گوندێكی سەر ئەو چیایە هەڵهاتم".
بەگۆ و خێزانەكەی سەر بە خێڵی دەمانان بوون، ئەو خێڵەی سوپای توركیا پێی وابوو بەرپرسە لە سوتاندنی پردێك لە سەرەتای یاخیبوونەكەدا لە نێوان دەرسیم و ئەرزنجان. هەر كە خێزانەكەی بەگۆ دەنگوباسی نزیكبوونەوەی سەربازە توركەكانیان بیست، دەستبەجێ لەگوندەكەیان هەڵهاتن و لە گوندێكی دیكە بەناوی هۆپیك خۆیان حەشار دا كە دەكەوێتە سەر چیایەك لە نزیك ماڵەكەی ئێستای بەگۆوە.
وەك بەگۆ باسی دەكات، سەربازەكان گەیشتبوونە گوندەكانی دەوروبەر و دەربارەی شوێنی ئەندامانی خێڵی دەمانان لە خەڵكی ئەو ناوەیان دەپرسی. ژمارەیەكی زۆری ئەندامانی خێڵەكەش چالاكانە بەشداری یاخیبوونەكە بوون. بەگۆ دەڵێت: "پیاوێك بە سەربازەكانی وت كە خێزانەكەی من سەر بە خێڵی دەمانانن و شوێنی خۆحەشاردانی ئێمەشی بۆ ئاشكرا كردن". دەستبەجێ سەربازەكان دۆزینیانەوە و هەموویانیان ڕیزكرد. "ئێمەیان هێنا بۆ تەنیشت ڕووباری هارجك. پێیان وتین كە ڕیز بین. خوشكە بچووكەكەم زۆر دەترسا. دەلەرزی و دەگریا. بۆیە دەستم خستە سەر سەری تا تۆزێ هێوری بكەمەوە".
سەربازەكان دەستیان كرد بە تەقەكردن؛ یەكێك لە فیشەكەكان نرا بە سەری خوشكە بچووكەكەیەوە. كاتێك فیشەكەكە چووە ناو سەرییەوە، بەر پەنجەی بەگۆش كەوت. [لەو كاتەدا] بەگۆ لە گێڕانەوەی چیرۆكەكە وەستا و دەستی ڕاستی بەرزكردەوە تا دەستە شێواوەكەیم پیشان بدات كە تەنها سێ پەنجەی پێوە مابوو.
ئازاری فیشەكەكە بەگۆی بوراندەوە. سەربازەكانیش كە وایان دەزانی مردووە، لاشەكەی فڕێدەدەنە ڕووباری هارجلیك، لەگەڵ لاشەی هەموو ئەندامانی خێزانەكەی كە هەموویان بە فیشەك كوژرابوون. بەڵام كاتێك لاشەی بەگۆ دەكەوێتە ئاوە ساردە سەهۆڵینەكەوە، بەئاگا دێتەوە.
بریندارییەكەی بەگۆ
بەگۆ دەگێڕێتەوە: "بۆ چەند كیلۆمەترێك خۆم دا بەدەم ئاوەكەوە و دواتر لەڕووبارەكە چوومە دەرەوە. چووم بۆ ماڵی پورم و دواتر یەكێك لە خاڵەكانم هات و بردمی بۆ شاخەكان تا خۆم بشارمەوە".
بەگۆ بەبێ پچڕان بەردەوامە لە گێڕانەوە و هێشتاش لە بۆشایی دەڕوانێت - تەنانەت بچووكترین كاردنەوەشی نییە بۆ وشەكان و یادەوەرییەكانی خۆی. باسی دڕندەیی سەربازە توركەكان دەكات. وەك بەگۆ ئاماژەی بۆ دەكات، لە كاتی یاخیبوونەكەدا، زۆربەی كات پیاوان دەچوون بۆ شاخەكان تا دژی سوپای توركیا شەڕ بكەن، ژنان، بەتەمەنەكان و منداڵانیشیان لە گوندەكان جێدەهێشت.
لە گوندی ڕۆڤایك، كە ئێستا لەلایەن دانیشتوانی ئەو ناوچەیە بەوە ناسراوە كە شوێنی گۆڕێكی بەكۆمەڵ بێت، سەربازە توركەكان بەبێ جیاوازیكردن ئەو كەسانەیان دەكوشت كە لە گوندەكاندا دەمانەوە. بەگۆ دەڵێت: "هەمیشە وامان دەزانی كە ژن، منداڵ و كەسانی بەتەمەن هەرگیز نابێت بەشێك بن لە شەڕ. شەڕ لەنێوان پیاوان و پیاواندایە؛ سەرباز و سەرباز. بەڵام ئەوان هاتن بۆ ڕۆڤایك و هەموویان كوشت. كەسیان بەزیندوویی جێنەهێشت."
بەگۆ بەردەوام دەبێت لە گێڕانەوەكەی: "كاتێك پیاوەكان لە چیا گەڕانەوە، بینییان لاشەی كەسە خۆشەویستەكانیان لەسەر زەوییەكە كەوتووە. ڕێك لەو شوێنەی كوژرابوون، لەلایەن سەربازەكانەوە جێهێڵدرابوون". دواتر چەكدارە عەلەوییە كوردەكان ناچاربوون لاشەی دایباب، داپیرە و باپیرە، هاوژین و منداڵەكانیان ئەسپەردەی خاك بكەن. وەك بەگۆ باسی دەكات، لاشەكان هێند زۆربوون ئەوان هیچ چارێكیان نەبووە جگە لەوەی هەموویان پێكەوە بنێژن- لە یەك گۆڕی گەورەدا.
بەگۆ دەڵێت: "هەوڵدەدەم چیتر سەیری چیاكان نەكەم. هەركاتێك سەیریان دەكەم بیری خێزانەكەم دەكەوێتەوە كە دەكوژرێن. دیسان و دیسان هەست بە ئازار دەكەم. هەرگیز نەمتوانیوە ئەو ئازارە لەبیربكەم".
لە ساڵی ٢٠١١ سەرۆكی توركیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان داوای لێبووردنی كرد بۆ كۆمەڵكوژیی دەرسیم. "ئەگەر پێویستییەك هەبێت بۆ داوای لێبوردن لەبری دەوڵەت، ئەگەر كاری لەو شێوەیە كرابێت وەك لە كتێبەكاندا هەیە، ئەوا داوای لێبوردن دەكەم و ئێستاش داوای لێبوردن ئەكەم"، ئەردۆغان لە وتارێكی تەلەفزیۆنیدا وای وت. هەروەها كۆمەڵكوژییەكەی وەك "تراژیدیترین ڕووداو لە مێژووی ئەم دواییەدا" ناوبرد، داواشی لە پارتی گەلی كۆماری(جەهەپە) كرد، پارتەكەی ئەتاتورك كە لەكاتی كۆمەڵكوژییەكەدا لەسەر دەسەڵات بوو، كە "ڕووبەڕووی" مێژووەكەی خۆیان ببنەوە.
بەڵام ژمارەیەكی زۆر لە كوردەكان گاڵتەیان بە داوای لێبووردنەكەی ئەردۆغان دەهات، چونكە پێیان وابوو كە ئەوە گەمەیەكی سیاسییە بۆ دوورخستنەوەی دەنگدەرە كوردەكان لە جەهەپە كە گەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆنی توركیایە.
كاتێك لەبارەی داوای لێبووردنەكەی ئەردۆغانەوە پرسیارم لە بەگۆ كرد، پێشبینیم دەكرد بە توڕەییەوە وەڵام بداتەوە، بەڵام دەنگی بەهەمان تۆنی نزم و نەگۆڕ بەردەوام بوو.
"ئەوان هێشتا دەمانكوژن. هێشتا دەستگیرمان دەكەن و ئەشكەنجەمان دەدەن. هەر ماوەیەك لەمەوپێش لە سوور كۆمەڵكوژیان كردین"، بەگۆ وادەڵێت وەك ئاماژەیەك بۆ گەمارۆی ساڵی ٢٠١٦-ی سەر ناوچەی سووری ئامەد، كە زیاتر لە ٢٠٠ كورد كە زۆرینەیان هاوڵاتی مەدەنی بوون، لەسەر دەستی سوپا و پۆلیسی توركیا كوژران لە ڕووبەڕووبوونەوەدا لەگەڵ هێزەكانی پەكەكە كە ماوەی سێ مانگی خایاند.
"ئەگەر دەیەوێت داوای لێبووردن بكات، ئەوا پێویستە سەرەتا لە كوشتنی ئێمە بوەستێت،" بەگۆ وادەڵێت.
"دەڵێی ئێسكەكان بانگیان دەكردم"
پەشێوییەكەی حسێن باران چەندین ساڵی خایاندووە- لە ڕابردوویەكەوە شوێنی كەوتووە كە وەك تارماییەكی بێبەزەیی خۆی حەشارداوە و لەپشت پیرەكانی دەرسیمەوە دێت و دەچێت. دایكی حسێن، زەریفە، لە ساڵی ١٩٣٨ لەدایك بووە-یەكەمین هەناسە و گریانەكانی ئاوێتە بوون لەگەڵ دواهەمین هەناسە و هاوارەكانی باو و باپیرانی.
هاوشێوەی هەموو دانیشتوانی دەرسیم، حسێن بەر لەوەی بچێتە قوتابخانە بە چیرۆكەكانی بەرخۆدان و كۆمەڵكوژییەكە ئاشنا بوو. لە ساڵی ١٩٣٨، سەربازە توركەكان هەر كەسێكیان لە خێزانی جانان، خێزانی مامی زەریفە، هەروەها خێزانی باران دەستكەوتبێت، كوشتووە. دانیشتوانی ئەو ناوچەیە دەڵێن كۆی گشتیی قوربانییەكان ٢٤ كەس بوون.
سەربازە توركەكان هەموویانیان لە ناو خانوویەكدا كۆكردوەتەوە كە دەكەوێتە سەر گردێك و چەند كیلۆمەترێك لە ماڵەكەی حسێن لە هۆزاتەوە دوورە. بەگوێرەی چیرۆكێك كە دەماودەم لە پیرەكانەوە باسكراوە، هەموو قوربانییەكان كە منداڵیشیان تێدابووە، بە فیشەك كوژراون و دواتریش سەربازەكان خانووەكەیان سووتاندووە.
حسێن هەمیشە هەستی بە "بارێكی قوورسی رۆحی" كردووە بەرامبەر باو و باپیرانی و بۆ ماوەیەكی درێژ ویستویەتی یادگەیەكیان بۆ دروست بكات. "لەگەڵ ئەم گێڕانەوانەی كۆمەڵكوژییەكەدا گەورەبووم"، حسێن وادەڵێت، لەكاتێكدا لەسەر قەنەفەیەك لە ژوورەكەیدا دانیشتووە و دەستەكانی بەهێواشی كردووە بەناویەكدا. كەسێكی ڕۆح-شیرین و میهرەبان دیارە.
"هەستم كرد بەرپرسیارێتییەكم بەرامبەر ئەوان هەیە- لانیكەم بۆ دروستكردنی شوێنێك كە بتوانین بۆی بڕۆین و ڕێزی خۆمانیان بۆ نیشان بدەین".
بەڵام دروستكردنی یادگەیەك بۆ قوربانیانی دەرسیم دەكرا حسێن بخاتە زیندانی توركیاوە. تەنانەت گەر بەشێوەیەكی ئاشكرا ناوی "دەرسیم" بەریت، ئەوا ڕەنگە بكەویتە بەر ڕەحمی "مستی بڕۆنزیی" دەوڵەتەوە. بەڵام پارتی داد و گەشەپێدانی ئەردۆغان لەماوەی دەیەی ڕابردوودا دەستی كردووە بە لیبراڵكردنی سیاسەتەكانی لەبارەی كوردەوە بەمەبەستی ڕاكێشانی دەنگدەرانی كورد، هەروەها گفتوگۆكانی ئاشتیی لەگەڵ پەكەكە زیندووكردەوە، كە لە ساڵی ٢٠٠٤ەوە دەستی كردەوە بە هێرشەكانی دژی حكومەت.
لە ساڵی ٢٠١٣ و دوای دانوستان لەنێوان ئۆجەلان و ئەردۆغان، ئۆجەلان ئاگەربەستێكی ڕاگەیاند، كە تێیدا كشانەوەی چەكدارانی پەكەكەی لە خاكی توركیا لەخۆ دەگرت، لەبەرامبەریشدا ئەردۆغان پەیمانی دا بە فراوانكردنی مافە كلتورییەكانی كورد لە توركیا.
بۆ یەكەم جار لە مێژووی توركیادا قوتابخانەی كوردی لە هەرێمەكەدا كرایەوە و دەیان كەناڵی تەلەفزیۆنی، ڕۆژنامە و ڕێكخراوی كوردی دامەزران، هاوكات چاپكردنی كتێب بە زمانی كوردی بۆ زیاد لە دووهێندە بەرزبووەوە.
هەروەها شارەوانییە كوردییەكان دەستیانكرد بە دروستكردنی مۆنۆمێنت بۆ سەركردە كۆچكردووە كوردەكان و ئەو هاوڵاتییە مەدەنییانەی لەلایەن هێزە ئەمنییە توركییەكانەوە كوژرابوون. لە ساڵی ٢٠١٠ پەیكەری سەید ڕەزا لە دەرسیم دانرا و سێ ساڵ دواتریش مۆنۆمێنتێك لە ئامەد بۆ قوربانیانی كۆمەڵكوژییەكەی ڕۆبۆسكی دروستكرا، دوای ئەوەی لەساڵی ٢٠١١ لە بۆردومانێكی فڕۆكە جەنگییە توركییەكان ٣٤ هاوڵاتیی كوردیان لە گوندی ڕۆبۆسكیی سەر بە پارێزگای شەرناخ كوشت كە زۆرینەیان هەرزەكاربوون، لەكاتێكدا ئەو كەسانە لە سنووری عێراقەوە دەگەڕانەوە و كەلوپەلیان پێ بوو تا لە بازاڕدا بیفرۆشن.
دواجار حسێن خەونەكەی هێنایەدی و مۆنۆمێنتەكە بۆ باو و باپیرانی بونیادنرا و مەڕاسیمێكی سیاسییانەش بۆ كردنەوەكەی ڕێكخرا. لە مانگی نیسانی ٢٠١٤، حسێن و سێ كرێكاری دامەزراو، بە ئامێری شۆڤڵەوە ڕوویان كردە ئەو چیایەی شوێنی كۆمەڵكوژییەكەیە- كە نزیكەی ٤٥ خولەك بە پێ لە ماڵەكەی حسێنەوە دوورە.
حسێن دەڵێت: "بە شۆڤڵەكەم ئەو ناوەم هەڵدەكەنی و لەپڕا بەردێكی گەورەم بینی. بەردەكەم بەرزكردەوە و ئێسكم بینی. كەللەسەر، ئێسكی قۆڵ و ڕان، شەویلگە و ئێسكی پەراسووم بینی".
"خێرا زانیم ئەوانە ئێسكی باو و باپیرانی خۆمن".
حسێن داڕما و دەستیكرد بە گریانێكی بەكوڵ. "ناتوانم بۆت ڕوونبكەمەوە كە لەو كاتەدا هەستم بە چی دەكرد". كاتێك هێندە هێزی بەبەردا هاتەوە تا بەردەوام بێت لە هەڵدانەوەی ئێسكەكان، دیمەنی پچڕپچڕ و وێنەكانی زیاد لە هەشت دەیەی پێشتری بەسەردا ڕژا.
"دەمتوانی هەست بەوە بكەم كە ئەوان هەستیان پێكردووە. دەمتوانی ببینم چۆن دەسووتێن. دەنگی فیشەك و گریانی منداڵەكانم دەبیست. وەك ئەوە وابوو كە ئێسكەكان ڕێك بۆ ئەم شوێنە بانگم بكەن".
حسێن دەستبەجێ پەیوەندیی كرد بە پارێزەرانەوە تا یارمەتیی بدەن. بۆ ماوەی ٢٠ ڕۆژ، چاودێریی ئێسك و پرووسكی باو و باپیرانی دەكرد- تەنها بۆ نانخواردن و خەوتن شوێنەكەی جێدەهێشت. دەترسا كە بەرپرسانی توركیا بە دۆزینەوەكەی بزانن و بێن ئێسكەكان تێك بدەن.
پاش دوو هەفتە و نیو، جیهان سۆیلەمەز، پارێزەر لە دەرسیم، گەیشتە شوێنەكە. ئەوە یەكەم جار نەبوو دانیشتوویەكی ناوچەكە پاشماوەی ئێسكەپەیكەری شاردراوە لەژێر خۆڵدا لە دەرسیم بدۆزێتەوە. لە ساڵی ٢٠١٢، سۆیلەمەز كاری لەسەر كەیسێكی تر كردووە كە گوندییەكان ئێسكیان لە ناوچەیەكی شاخاوی ئەرزنجان دۆزیوەتەوە، شوێنێك بە وتەی بەتەمەنەكان كاتی خۆی لانی كەم سەدوپەنجا كەسێك كۆكراونەتەوەو لەلایەن سوپای توركیاوە بەفیشەك كوژراون. سەرەڕای ئەوەش، كەیسەكە، كە داوای كردبوو لێكۆڵینەوە لە مردووەكان بكرێت، لەلایەن دادگاكانەوە ڕەت كرایەوە و سۆیلەمەزیش لەوە زیاتر نەچووە پێشێ.
زۆر دانیشتووی تر لە دەرسیم ڕێكەوتی ئێسكیان كردووە؛ هەندێك جاری دیكە ئێسكەكان لە حەشارگەكەیانەوە لە ژێڕگڵەكەوە لە دەرێیان ڕوانیوە كاتێك زەویەكە داخوراوە. بەڵام ترسی گیانلەرزێن لە دەوڵەتی توركیا- ترسێك كە میراتیی ئەو باوباپیرانەیە كە هێشتاش لەژێر پێیاندا كەڵەكەن- زۆرینەی دانیشتوانەكە لە بێدەنگیدا دەهێڵێتەوە.