كۆچی بەلێشاوی گەنجانی كوردستان؛ لە یەك پارێزگاوە ڕۆژانە لانیكەم 25 كەس دەچنە دەرەوە
پەرەگراف- مەسعود هادی
كارزان سەمیر كە هێشتا لە هەڕەتی لاویدایە و خوێندكاریشە، بەدوای بچوكترین دەرفەتدا دەگەڕێت تا خێزان و نیشتیمانەكەی بە یەكجاری جێبهێڵێت، بۆ ئەوەش هەزار و یەك پاساوی ئامادەیە.
ئەو خواستەی كارزان، خەریكە دەبێتە حەزی هەرە زۆری گەنجانی كوردستان و كەسیش نییە ڕێگرییان لێبكات، لە نوسینگەیەكی خاوەنی مۆڵەتەوە بە ئاسانی دەتوانن مامەڵەكانی كۆچ بكەن و لە دەروازە و فڕۆكەخانەكانیشەوە بێ هیچ لێپرسینەوەیەك لە وڵات بڕۆن.
بەپێی بەدواداچونەكانی پەرەگراف، كۆچی گەنجانی وڵات لە چوار وەرزی ساڵدا بەردەوامە و لە هاویندا دەگاتە لوتكە، ژمارەكان زۆرن و تەنیا لە پارێزگایەكدا ڕۆژانە لانیكەم زیاتر لە 25 كەس دەڕۆن.
"زیاتر لە جارێك هەوڵمداوە بڕۆم، بەڵام ڕێگەی قاچاخ پارەی دەوێت و ئەگەر نرخەكەی كەمتر بكرێتەوە پێموایە گەنجی هاوتەمەنی من لە دهۆك نامێنن" كارزان سەمیر (26 ساڵ) بۆ پەرەگراف وای وت.
ئەو گەنجە خوێندكاری 12ی وێژەییەو لە ئێستاوە دادوبێدادیەتی بەدەست بێكاریی، قەیرانی دارایی و گرفتەكانی دیكەوە.
"گەنجان ڕۆڵیان پێنادرێت، دادپەروەری لە ژیاندا نییە و بەردەوام لە ژیانێكی ناخۆشدا دەژین"، كارزان بە دڵنیاییەوە دەڵێت "دەرفەتم بۆ بڕەخسێت تەنیا ڕۆژێك لە كوردستان نامێنمەوە".
بەپێی ئامارێكی دەروازەی ئیبراهیم خەلیل (سنوری هەرێمی كوردستان و توركیا) كە تایبەت بە پەرەگراف دراوە، تەنیا لە ساڵی 2020دا و لە پارێزگای دهۆكەوە، زیاتر لە 10 هەزار هاوڵاتی چونەتە توركیا و نەگەڕاونەتەوە.
ڕێگەكانی قاچاخ
چەندین ڕێگاو شێوازی جیاجیای گەیشتنە ئەوروپا هەن، لە توركیا یان لە هەرێمی كوردستانەوە، ئەوەش بەبڕە پارەی جیاواز.
یەكێك لە قاچاخچییەكانی قەزای زاخۆ بە مەرجی ناونەهێنانی قسەی بۆ پەرەگراف كرد، ئەو وتی دوو جۆر قاچاخچی هەن، یەكێكیان ڕێبەر و ئەویتر هاوبەشەكەیەتی، لە هەرێمی كوردستانەوە گەنجان هاندەدرێن بۆ كۆچ و لە توركیاوە گەشتەكەیان بۆ ڕێكدەخرێت، لەلایەن كەسانێك كە زۆرینە كورد یان ئەفغانین.
زۆرینەی ئەوانەی دەچنە توركیا بە ڤیزەی ڕەسمی و لەڕێی دەروازەی ئیبراهیم خەلیلەوەیە.
"پێش گەشتەكە، ڕێككەوتن لە نێوان قاچاخچی و كەسەكەدا دەكرێت، لە وردەكاریی چەندێتی پارە و چۆنیەتی دانانی وەك گرەنتی تا گەیشتنی بە ئەوروپا".
ئەو قاچاخچییە نمونەی ئەوەی هێنایەوە لەچەند ڕێگەیەكەوە گەیشتن بە ئەڵمانیا 10 هەزار و 500 یۆرۆ دەكەوێت، بۆ ئیتاڵیا بە هەشت هەزار یۆرۆ، سربیا بە پێنج هەزار و وڵاتانی دیكەش نرخی جیاوازیان هەیە.
ڕێگە باوەكانی گەشتی ئەوروپا لە توركیاوە، بڕینی ڕوباری ئیجە بەرەو یۆنان و دواتر گەشتێكی دیكەی قاچاخ بەرەو وڵاتانی دیكەی ئەوروپا، یان ڕێگای وشكانی و پڕ مەترسی لە توركیا بۆ سربیا و هەنگاریا تا نەمسا، یاخود ڕێگای چەند ڕۆژەی دەریا بەرەو كەناراوەكانی ئیتاڵیا.
هەندێك ڕێگەی دیكەش هەن كە نوسینگەكانی گەشتیاریی لە هەرێم بە ئاشكرا بانگەشەی بۆ دەكەن ئەوەش لەڕێی وەرگرتنی ڤیزای وڵاتانەوە.
"لە 12 تا 40 كەس كۆدەبنەوە، ئەوكات قاچاخچی ڕەوانەی ئەوروپایان دەكات، لە هەر 12 نەفەرێكدا پارەی یەكێكیان بۆ قاچاخچییە سەرەكییەكە و ئەویتر بۆ هاوبەشەكانییەتی لە نێویاندا ڕێبەرەكان"، بەوتەی قاچاخچییەكەی زاخۆ.
ئەو دەڵێت، ڕۆژانە لانیكەم لە دهۆكەوە 25 كەس چونەتە دەرەوە، لە شارەكانی دیكە و عێراقەوە گەیشتۆتە زیاتر لە 100 كەس، بەڵام لە وەرزی سەرمادا كۆچ كەمترە و لە گەرمادا شەپۆلەكە سەرهەڵدەداتەوە.
جگە لە نوسینگە فەرمییەكانی گەشت، لەڕێی چەندین پەیج و ئەكاونت و گروپی ناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیشەوە، ڕۆژانە بە ڕێگەی جیاواز هانی گەنجان دەدرێت كۆچ بكەن.
هات و نەهات
كەمنین ئەو هاوڵاتییانەی ڕۆژانە لە ڕێگەی گەیشتنە ئەوروپا دەبنە قوربانی و تەرمەكانیشیان بە نادیاری لە قوڵایی دەریا و ڕێگەكانی قاچاخدا ون دەبن.
ئامۆزایەكی هەكار زوهێر، مامۆستا لە ناحیەی شیلادزێی قەزای ئامێدی لە دهۆك وای بەسەرهات، كاتێك بەهۆی وەستانی گورچیلەكانی و لە ڕێگەی قاچاخدا، گروپەكەی بەجێیانهێشت و بە هەوڵێكی زۆر توانییان تەرمەكەی بهێننەوە.
هەكار دەربارەی چیرۆكی كوڕە مامەكەی بە پەرەگرافی وت "لە سنوری نێوان یۆنان و توركیا بەهۆی وەستانی گورچیلەكانیەوە گیانی لەدەستدا".
نایف ئیبراهیم، كوڕە مامی هەكار تەمەنی 32 ساڵ بوو، كاتێك لە 10ی 10ی 2020 بڕیاریدا ڕێگەی هات و نەهاتی ئەوروپا بگرێتەبەر، ئەو دوای تەواوكردنی پەیمانگەی تەكنیكی، چەند ساڵێكی تەمەنی بەدوای كار و كاسبیدا بەڕێكرد و لە بێئومێدیدا كۆچی كرد.
"نایف لەگەڵ كوڕە خاڵیدا ڕۆیشت، كاتێك پۆلیسی توركیا بەدوایاندا دەڕوات و هێرشیاندەكاتە سەر، لەوكاتەدا نایف باری تەندروستی تێكدەچێت و تەنیا كوڕە خاڵەكەی لەگەڵیدا دەمێنێتەوە، ئەوانیتری گروپەكەی بە قاچاخچییەكەشەوە هەڵدێن" بەوتەی هەكار.
هەروەها وتی، بەدواداچونی كردووە و لە قاچاخچییەكە، كە كوردە، پرسیویەتی بۆچی بەجێیانهێشتوە، ئەو وتویەتی زیاتر لە 50 كەس بون و نایف بەهۆی كێشەی گورچیلەكانیەوە نەیتوانیوە هەڵبێت و ئەگەر هەوڵی ڕزگاركردنی ئەویان بدایە، ئەوا هەموو گروپەكە دەكەوتنە دەستی پۆلیسی توركیا.
هۆكارەكانی كۆچی گەنجان
بەپێی دوایین ڕاپرسی، زۆرینەی گەنجان لە هەردوو ڕەگەز بەدوای دەرفەتی چونە دەرەوەدا دەگەڕێن و هۆكارە سەرەكییەكانیش ئابوری و خراپی گوزەرانن.
شێرزاد محەمەد، سەرۆكی ڕێكخراوی ئەلند بۆ بە دیموكراتیكردنی گەنج لە دهۆك بۆ پەرەگراف وتی "لە كۆتایی 2020دا ڕاپرسییەكمان ئەنجامداوە بۆ زانینی هۆكارەكانی كۆچ و زۆرینەی هۆكارەكان دەركەوتووە ئابورین، نەبونی هەلیكار و نادادپەروەری و واسیتە و ڕێژەی هەژارییە".
لەو ڕاپرسییەدا هەزار فۆرم لە پارێزگای دهۆك دابەشكراوە و 750 فۆڕمی گەڕاوەتەوە، لە نێویاندا 613 كوڕ و 137 كچ، بەپێی دەرئەنجامەكان سەدا 74یان دەڵێن ئەگەر دەرفەتیان بۆ بڕەخسێت كۆچ دەكەن.
ئەو ڕێكخراوە ساڵانە بەدواداچون بۆ گرفت و هۆكارەكانی كۆچی گەنجان دەكات.
بەشداربوانی ڕاپرسییەكە تەمەنیان لە نێوان 16 بۆ 30 ساڵیدایە، بەشێكیان خێزاندارن و دەیانەوێت بە خێزانیی كۆچ بكەن.
سەدا 48ی بەشداربوانی ڕاپرسییەكە پێیانوایە لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانیش هۆكارن بۆ چارەسەرنەكردنی كێشەكانی گەنجان.
وەرزی كۆچ
هێرش محەمەد، سەرۆكی ڕێكخراوی مەند، كە بەدواداچون بۆ پرسەكانی گەنج دەكەن، دەڵێت، پێشبینیدەكەن بە گۆڕانی وەرز و بە تایبەت لە گەرمادا، ڕێژەی كۆچكردنی گەنجان زیاتر بێت.
ئەو بۆ پەرەگراف ڕونیكردەوە "بەردەوامی قەیرانی سیاسی و دارایی لە هەرێم و عێراق وایكردوە ڕێژەیەكی زۆری خەڵك بێ ئومێدبن، بە تایبەتی گەنجان، لە پارێزگای دهۆك كە ڕۆژانە زیاتر لە ناوچەكانی دیكە ڕوو لە دەرەوە دەكەن".
ئەو پێیوایە زۆریی كۆچ لە دهۆك هۆكارەكەی هەژارییە، وەك لە ئاماری دەستەی ئاماردا ئاماژەی پێكراوە بەراورد بە شارەكانی تری هەرێم، چونكە دهۆك پڕۆژە و كۆمپانیای بیانی كەمترە، فڕۆكەخانەی نییە و هەلیكار كەمبۆتەوە.
"زانیاریمان هەیە گەنجێكی زۆر هەموو خەونەكانیان ئەوەیە هەلێك دروستبێت كۆچ بكەن، بەداخەوە ئەوانەیشی كۆچ دەكەن بەشی زۆریان خاوەن بڕوانامەن، ڕێكخراوەكانیش هیچیان پێناكرێت، چونكە باش تێگەیشتون هیچ ڕوئیایەك نییە تا بارودۆخەكە باشتر بێت" بەوتەی هێرش محەمەد.
حكومەت چی دەكات؟
ئەدرس ئەحمەد، سەرۆكی لیژنەی یاسایی لە ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بە پەرەگرافی وت "لیژنەكەمان بەمنزیكانە بەدواداچون دەكات تا ڕێكاری یاسایی بگرێتە بەر بەرانبەر بەو كەسانەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە بانگەشە دەكەن و گەنجان بەرەو كۆچ هاندەدەن".
وتیشی، ئەو گەنجانەی لە دهۆكەوە كۆچ دەكەن، بەناوی گەشتیارییەوە دەڕۆنە توركیا و ناگەڕێنەوە، ئەگەرنا وەك ئەو دەڵێت "سنورەكانی دهۆك لەگەڵ توركیا زۆر توندە و كەس ناتوانێت تێپەڕێت".
"زانیاری هەیە ڕۆژانە 20 تا 25 كەس بەناوی گەشتیارییەوە لە ئیبراهیم خەلیلەوە دەچنە دەرەوە و بەشێكیان ناگەڕێنەوە" ئەدرس وای وت.
بەڵام دلێر عەبدوڵا، بەرپرسی نوسینگەی دەستەی مافەكانی مرۆڤ لە دهۆك بە پەرەگرافی وت "ئەوەی ڕاستی بێت هیچ لێكۆڵینەوە و بەدواچونێكمان نەكردوە، بەڵام بەشداری چەند كۆنفرانسی تایبەت بە كۆچی گەنجانمان كردووە و تەنیا یەك هۆكاریش نییە، بەڵكو هۆكاری زۆر هەن لەوانە قەیرانی دارایی، هاتنی داعش و ئیفلاسكردنی چەندین كۆمپانیا و بێكاری".
قسەوباس لەسەر هۆكارەكانی كۆچ هەرچییەك بن، ناتوانن گەنجێكی وەك كارزان سەمیر لە بیرۆكەی كۆچ پەشیمانبكەنەوە، ئەگەر ژیانێكی شایستە و گرەنتیكراوی نەبێت دوای تەواوكردنی خوێندنەكەی، ئەوەی ئەو بەدوایدا دەگەڕێت دادپەروەرییە لە گوزەران و بژێویی ژیاندا.
"هەركاتێك پارەی كۆچم كۆكردەوە دەڕۆم، بەڵام چیبكەم ئەو بڕە پارەیەم دەستناكەوێت و بەبێ پارەش زۆر هەوڵمداوە و شكستمهێناوە" كارزان سەمیر وای وت.