پێشێلكارییە یاساییەكانی دۆسیەی حوكمدراوانی بادینان؛ لە زاری دادوەر، پسپۆڕی یاسایی و پارێزەران

پەرەگراف- سەنگەر سالار

بڕیاردان و مامەڵە لەگەڵ دۆسیەی دەستگیركراوانی بادینان، لە دەستگیركردنەوە تا بڕیاری دادگای پێداچوونەوە، "هەمووی نایاسایی بووە" و لە سەرجەم قۆناغەكانی دۆسیەكەدا چەندین پێشێلكاریی ڕوون بەرانبەر دۆسیەكە و مافی تۆمەتبارەكان ئەنجام دراوە، ئەمە بەپێی قسەی دادوەر، پسپۆڕی یاسایی و پارێزەرانی دۆسیەكە.

"شێوازی دەستگیركردنی تۆمەتبارەكان، گواستنەوەی سكاڵاكە بۆ هەولێر، ئامادەنەبوونی پارێزەرەكان لە كاتی وەرگرتنی وتەی تۆمەتباران، نەبینینی دۆسیەی دەستگیركراوان لەلایەن پارێزەرەكانەوە، شێوازی بەڕێوەچوونی دادگاییكردنەكە، بڕیاردانی دادگای تاوان، بڕیاری دادگای پێداچوونەوە"، ئەو پێشێلكارییە یاساییانەن كە پارێزەرانی دۆسیەكە و دادوەر و پسپۆڕانی یاسایی وردەكارییەكەی بۆ پەرەگراف دەخەنە ڕوو.

جگە لەوانەش، دادوەرێك ئاماژە بەوە دەكات قسەكردنی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكوومەتی هەرێم لەسەر دۆسیەكە و ناوبردنی تۆمەتبارەكان بە "سیخوڕ و تێكدەر" بەر لەوەی دادگایی بكرێن، پێچەوانەی یاسایە و نەدەبوو بكرایە.

دادوەر عەبدولكەریم حەیدەر، ئەندامی پێشووی دادگای پێداچوونەوەی هەرێم، بۆ پەرەگراف وتی "بەپێی ماددەی 235ی یاسادی سزادان (یاسای ژمارە 111ی ساڵی 1969) كە هەموار كراوە و لە هەرێم كاری پێ‌ دەكرێت، قەدەغەیە هیچ كەسێك قسە لەسەر دۆسیەیەك بكات، یان ئاشكرای بكات، كە هێشتا دادگاییكردنەكەی تەواو نەبووە، ئەمەش لە پێناوی دروستنەبوونی كاریگەری لەسەر پڕۆسەی دادگاییكردنەكە. هەر كەسێكی دیكەش بێت جگە لە سەرۆكی حكوومەت، نابێت ئەو قسانە بكات، چونكە پێچەوانەی یاسایە".

مەسروور بارزانی، سەرۆكی حكوومەتی هەرێم، هەفتەیەك بەر لە دادگاییكردنی پێنج ڕۆژنامەنووس و چالاكەكەی بادینان، سەبارەت بە دەستگیركردنیان وتی "ئەوانە لە بنەمادا نە چالاكوانن نە ڕۆژنامەنووس، هەندێك لەوانە سیخوڕ بوون و سیخوڕییان بۆ وڵاتانی دیكە كردووە، هەندێكیشیان تێكدەر و چەكدار بوون هەوڵی تەقاندنەوەی باڵەخانە و پێگەی خەڵكی بیانی لێرە و كوشتن و ڕفاندن و تێكدانی دۆخەكەیان داوە".

دادوەر عەبدولكەریم حەیدەر ئەوەیش بە جێگای پرسیار دەزانێت كە "بۆچی كەمترین سزا بەسەر ئەو كەسانەدا سەپێندراوە كە شەش ساڵە، لە كاتێكدا بەپێی یاساكە دەكرا سزای 20، یان 15، یان 10 ساڵیان بەسەردا بسەپاندنایە؟". هەر خۆیشی لە وەڵامدا دەڵێت "بە بۆچوونی من دادوەرەكان باوەڕیان بە بابەتەكە نەبووە و ناچاربوون ئەگەر سزاشیان بدەن، كەمترین سزایان بدەن".

شێوازی دەستگیركردنی تۆمەتبارەكان

ڕێڤینگ یاسین، پارێزەری دۆسیەی دەستگیركراوانی بادینان، كە مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەی دەستگیركراوانی بادینان "لە دەستگیركردنەوە تا بڕیاری دادگای پێداچوونەوە"، هەمووی بە "نایاسایی" ناو دەبات، بە پەرەگراف-ی وت "هەر لە سەرەتای دۆسیەكەوە، شێوازی دەستگیركردنی تۆمەتبارەكان نایاسایی بووە. كە كەسێك سكاڵای لەسەر تۆمار دەكرێت، دادوەر بانگی دەكات و لێكۆڵینەوەی لەگەڵ دەكات، ئەگەر پێویست بوو بڕیاری ڕاگرتنی دەدات".

بەڵام وەكو ئەو پارێزەرە ڕوونی كردەوە، ئاگاداركردنەوە بۆ تۆمەتبارەكان نەچووە، بەڵكوو "نیوەشەو چوونەتە سەر ماڵیان و حەرەمی ماڵیان شكێندراوە، ئەمە پێچەوانەی یاسایە، چونكە یاسا دەڵێت، ئەگەر كەسێك بیانیی نەبێت، یان ترسی هەڵاتنی نەبێت، دەبێت بە ڕێكاری یاسایی دەستگیر بكرێت".

هەروەها بەشدار حەسەن، سەرۆكی تیمی پارێزەرانی دۆسیەكە، سەبارەت بە هۆكاری نایاساییبوونی شێوازی دەستگیركردنی ڕۆژنامەنووس و چالاكانی سزادراوی بادینان، بۆ پەرەگراف جەختی كردەوە كە "بەبێ‌ ئەوەی فەرمانی پشكنینی ماڵیان پێ‌ بێت، ئاسایش چوونەتە ناو ماڵی ئەو تۆمەتبارانەوە".

گواستنەوەی سكاڵاكە لە دهۆكەوە بۆ هەولێر

هەر پێنج ڕۆژنامەنووس و چالاكە سزادراوەكە كە خەڵكی سنووری پارێزگای دهۆكن و سكاڵاكەیان لە دادگای ئەو پارێزگایە لەسەر تۆمار كراوە، پاش ماوەیەك دۆسیەكانیان بۆ دادگای تاوانی دووی هەولێر گوازرایەوە.

پارێزەر ڕێڤینگ یاسین دەڵێت "دۆسیەكە لە دهۆك ڕووی داوە، بەبێ‌ بڕیارێكی پێداچوونەوە و فەرمانی وەزیری داد، گواستنەوەی نایاساییە بۆ هەولێر، ئەم دۆسیە لە دهۆكەوە گواسترایەوە بۆ هەولێر بە بێ‌ هیچ شتێك".

ئامادەنەبوونی پارێزەرەكان لە كاتی وەرگرتنی وتەی تۆمەتباران

بە درێژایی قۆناغەكانی كاركردن لەسەر دۆسیەكە لە دادگاكانی دهۆك و هەولێر، پارێزەرانی دەستگیركراوانی بادینان سكاڵایان لەوە كردووە كە لە كاتی وەرگرتنی وتەی تۆمەتبارەكان لە دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایش، ڕێگە بە ئامادەبوونی ئەوان نەدراوە و ئەوەش "نایاساییە".

لەتیف شێخ مستەفا، پسپۆڕی یاسایی كە پێشتر دادوەر بووە، دەڵێت "بەپێی ماددەی 123ی یاسای ئوسوڵی محاكەمات كە ساڵی 2004 هەموار كراوە، هیچ تۆمەتبارێك لێكۆڵینەوەی لەگەڵ ناكرێت تا دادوەر لێی نەپرسێت پارێزەرت دەوێت یان نا؟".

هەروەها دادوەر عەبدولكەریم حەیدەر، ئەندامی پێشووی دادگای پێداچوونەوەی هەرێم، بۆ پەرەگراف دەڵێت "بۆ ئەوەی دانپێدانانی تۆمەتبار مەرجی یاسایی تێدا بێت، پێویستە بە ئامادەیی پارێزەرەكەی خۆی و یەكێك لە ئەندامانی داواكاری گشتی بێت، یان ئەگەر پارێزەری نەبوو بۆی دابین بكرێت، یاسا و دەستوور وا دەڵێت. ناكرێت ئەگەر تۆمەتبار وتی پارێزەرم ناوێت، یەكەسەر دادوەری لێكۆڵینەوە قبووڵی بكات و وتەی لێ‌ وەربگرێت".

نەبینینی دۆسیەی دەستگیركراوان لەلایەن پارێزەرەكانەوە

ڕەخنەیەكی دیكەی پارێزەرانی دۆسیەی دەستگیركروانی بادینان لە چۆنێتیی مامەڵە لەگەڵ دۆسیەكە، ئەوەیە كە وەكو پێویست و بەپێی ڕێكارە یاساییەكان، ڕێگە بە پارێزەرەكان نەدراوە كە دۆسیەی تۆمەتباران ببینن.

ڕێڤینگ یاسین، پارێزەری سزادراوانی بادینان، وتی "تا ڕۆژی دادگاییكردنەكە دۆسیەكەمان نەبینیوە. لەكاتێكدا دەبێت پێشتر دۆسیەكە لای ئێمە هەبێت".

ئەو پارێزەر وتیشی "بەپێی یاسا دەبێت ئێمە پێشتر دۆسیەكەمان لابێت و بزانین چی تێدایە و چ تۆمەتێك دراوەتە پاڵ كەسەكان".

دانپێدانان لەژێر گوشاردا

لە ڕۆژی 16-2-2021 كە دووەم ڕۆژی دادگاییكردنی ڕۆژنامەنووس و چالاكانی دهۆك بوو، هەرێم ڕەفعەت، پارێزەری هەریەك لە شێروان شێروانی و گۆهدار محەمەد، بە پەرەگرافی ڕاگەیاند "تۆمەتباران لەبەردەم دادوەردا هەموو باسی ئەوەیان كرد كە لەژێر هەڕەشەدا وتەیان لێ‌ وەرگیراوە".

ئەو پارێزەرە كە بەشداریی پرۆسەی دادگاییكردنەكەی كردبوو، وتیشی "شێروان شێروانی وتی هەڕەشەی خێزانییان لێ‌ كردووم. تۆمەتباران لە دادوەرەكەیان پرسی: ئەگەر هەڕەشەی خێزانیی لە تۆ بكەن، چی دەكەی؟".

دادوەر عەبدولكەریم حەیدەر كە دوو ساڵ لە ناوەڕاستی ساڵانی نەوەدی سەدەی ڕابردوو سەرۆكی دادگای تاوانی سلێمانی بووە، دەڵێت "دەبوایە كە ئەو تۆمەتبارانە وتوویانە ئەشكەنجە دراوین، دادگای تاوانەكان لێكۆڵینەوەی لە چۆنێتیی ئەشكەنجەكە بكردایە".

"ئەگەر تۆمەتبار وتی ئەشكەنجەی جەستەیی دراوم، پێویستە لەسەر دادگا بڵێت فەرموو شوێنی ئەشكەنجەكەمان نیشان بدە. ئەوكات دادگا دەڵێت: (تۆمەتبار وتی ئەشكەنجە دراوم، ئێمەش پێمان وت فەرموو جەستەتمان نیشان بدە بزانین چۆن ئەشكەنجە دراویت، شوێنەواری ئەشكەنجەمان بینی، یان نەمان بینی). یان دادگا دەڵێت: (تۆمەتبارمان نارد بۆ لیژنەی تەندروستی تا پشكنینی بۆ بكەن و بڕیاری لیژنەی تەندروستیمان بۆ بێت لەسەر ئەشكەنجەدانیان)، ئەمە نەكراوە"، ئەو دادوەرە بۆ پەرەگراف وای وت.

بڕیاری دادگاكانی تاوان و پێداچوونەوە

دادگای تاونەكانی دووی هەولێر لە بەرانبەر ژمارەیەك تۆمەت كە دراونەتە پاڵ پێنج ڕۆژنامەنووس و چالاكەكەی بادینان، لە ڕۆژی 16-2-2021 سزای شەش ساڵ زیندانیی بەسەردا سەپاندن. دادگای پێداچوونەوەی هەرێمیش سزاكەی پەسەند كردووە، دادگا كونسوڵخانەكانی ئەمریكا و ئەڵمانیایشی لە دۆسیەكەوە گلاندووە.

لەتیف شێخ مستەفا، پسپۆڕی یاسایی كە پێشتر دادوەر بووە، دەڵێت "بەڵگەكانی سزادانی ئەو كەسانە، هیچی یاسایی نین. خودی ئەو شتەی ئەوان كردوویانە، تاوان نییە. دەڵێن زانیارییان داوە بە ڕێكخراوی 17ی شوبات، 17ی شوبات كۆمەڵێك كوردی تاراوگەن پەیجێكیان لە فەیسبووك دروست كردووە، ئەوە كێشەی چییە؟!".

"یان دەڵێن: لە كونسوڵخانەی ئەمریكا لە گەڵ ڕێكخراوی سەندیكای پارێزەرانی ئەمریكی دانیشتوون و پێنج هەزار دۆلاریان لێ‌ وەرگرتوون، لە كاتێكدا ئەو ڕێكخراوە لە ساڵی 2003وە دووبارە چاكسازی و ڕاهێنانەوەی دادگای عێراقیی گرتووەتەوە ئەستۆ، بە گرووپ دادوەرانی عێراقیان دەنارد بۆ چیك بۆ بینینی خول، من خۆم یەكێك بووم لەو دادوەرانەی كە بەشداریم كردووە، كەوایە دەبێت هەموومان دەستگیر بكەن! پارە وەرگرتن لەو ڕێكخراوە تاوان نییە"، لەتیف شێخ مستەفا وا دەڵێت.

هەروەها سەبارەت بەوەی كە تۆمەتباران لەبەردەم دادوەردا وتیان ئەشكەنجە دراوین و هەڕەشەمان لێ‌ كراوە، دادوەر عەبدولكەریم حەیدەر دەڵێت "كە لە دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایش لێكۆڵینەوە لەو بابەتە نەكراوە، دەبوو دادگای تاوان لێكۆڵینەوەی لەوە بكردایە، لەبەر پاراستنی دادپەروەریی و سەربەخۆیی دادگا".

"مەرجە لە كاتی وەرگرتنی وتەی تۆمەتبار، پارێزەرەكەی و نوێنەری داواكاری گشتی لەوێ‌ بن، كە ئەو مەرجەی تێدا بوو، ئەوكات ئێمە وای دەخوێنینەوە كە دانپێدانانەكە بەپێی یاسا بووە، ئەگەر یەكێك لەو شتانە نەبوو، ئەوا ئەو دانپێدانانە قورسایی نییە"، دادوەر عەبدولكەریم حەیدەر وای وت.

هەروەها لەتیف شێخ مستەفا دەڵێت "ئەگەر لەبەردەمی دادگادا بانگەشەی ئەشكەنجەدان كرا، دەبێت لێكۆڵینەوە بكرێت، بەڵام دادگای تاوانەكانی دووی هەولێر ئەمەشی پشتگوێ‌ خست".

ئەو پسپۆڕەی یاسا سەبارەت بە شاهێدیدانی كەسێك وەكو هەواڵدەری نهێنی لەسەر تۆمەتبارەكان لە ڕۆژی بەڕێوەچوونی دادگاییكردنەكە، دەڵێت "هەواڵدەری نهێنی بەپێی ماددەی 47ی یاسای ئوسوڵی محاكەمات، بە شاهێد حیساب ناكرێت. ئەوە تۆمەتەیش كە دەڵێن لە ماسنجەر گرووپیان هەبووە و نامەیان گۆڕیوەتەوە، هیچی بەڵگەی یاسایی نین".

دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان كە دوایین جێگەیە بۆ ڕاستكردنەوەی هەر هەڵە و كەموكووڕییەك كە لە بڕیارێكی دادگادا هەبێت، بڕیارەكانی هاوشێوەی دادگای لێكۆڵینەوەی ئاسایش و دادگای تاوانەكانی هەولێر ڕووبەڕووی ڕەخنە بوونەتەوە لەم دۆسیەیەدا.

"دادگای پێداچوونەوە هیچ باسی ئەو بەڵگانەی ناو دۆسیەكەی نەكردووە كە لە ڕۆژی دادگایی باس كراون. باسی هەندێك شتی كردووە كە نەك تاوان نین، بەڵكو گرنگیشن بۆ كورد. بۆ مەگەر ئەمریكا مووچەی پێشمەرگە نادات؟! ئەی ئەگەر سەردانكردنی كونسوڵخانەكەیان تاوان بێت، چۆن حكوومەت پارەیان لێ وەردەگرێت؟!"، ڕێڤینگ یاسین، پارێزەری دۆسیەی دەستگیركراوانی بادینان وا دەڵێت.

ئەو پارێزەرە بۆ پەرەگراف وتیشی "سەبارەت بەوەی كە تۆمەتبارەكان وتوویانە لەژێر هەڕەشەدا داپێدانانیان لێ وەرگیراوە، دادگای پێداچوونەوە دەڵێت: (دانپێدانانەكانیان بە ئازادانە لێ وەرگیراوە، ئەگەر وا نییە بۆ نەچوون سكاڵا تۆمار بكەن؟)، من دەپرسم: كێ لە زیندانی ئاسایشدا دەتوانێت بڵێت دەرگاكەم بۆ بكەنەوە با بچم سكاڵا لەسەر ئاسایش تۆمار بكەم؟".

شێوازی بەڕێوەچوونی لێكۆڵینەوە و دادگاییكردن

ڕەخنەیەكی دیكە لە شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەی دەستگیركروانی بادینان، ئەوەیە كە ئاسایش خۆی لایەنی سكاڵاكار بووە لەو كەسانە و هەر خۆیشی سەرەتا لێكۆڵینەوەی لەگەڵدا كردوون، هەروەها لە ڕۆژی دادگاییكردنەكەدا هێزێكی زۆر براوەتە ناو دادگا و نوێنەری ئاسایش لەناو هۆڵی دادگاییكردندا بووە.

پارێزەر ڕێڤینگ یاسین، دەڵێت "ناكرێت تۆ خۆت سكاڵاكار بیت و لە هەمان كاتدا خۆت لێكۆڵینەوە لە تۆمەتبار بكەیت".

لەتیف شێخ مستەفا، پسپۆڕی یاسایی، ئەوەی كە "دەزگای ئاسایش بووە بە سكاڵاكار لە دەعوای جەزاییدا"، بە پێشهاتێكی مەترسیدار ناو دەبات كە "لە سەردەمی سەدام حسێنیشدا شتی وا نەبووە".

ئەو دەڵێت "دەزگاكانی ئاسایش، پۆلیس، دژەتیرۆر و ئەنجوومەنی ئاسایش، دەزگای لێكۆڵینەوەی بێلایەنن و ناكرێت ببن بە سكاڵاكار. هەروەها نابێت لە ڕۆژی دادگاییدا نوێنەریان ئامادە بێت، بە پێچەوانەوە دەبێت كارمەندی ئاسایشیش لە هۆڵی دادگاییدا نەبێت، بۆ ئەوەی تۆمەتبار بە ئازادانە قسەی خۆی بكات".

"ئەمە گاڵتەبازاڕییە. بە كورتی ئەم كەیسە سیاسییە. بەكارهێنانی دادگایە بۆ تیرۆری دەوڵەت. بە تایبەت لە دهۆك و بادینان ئیتر نابێت خەڵك بیر لە خۆپیشاندان بكاتەوە"، لەتیف شێخ مستەفا وا دەڵێت.

ڕۆژی 20-5-2021 دەستەی خۆبەخشی پارێزەرانی دۆسیەی دەستگیركراوانی بادینان، لە دادگای پێداچوونەوەی هەرێم دوا تانەیان لە بڕیاری دادگای پێداچوونەوە دا كە سزای شەش ساڵ زیندانیكردنەكەی پێنج چالاك و ڕۆژنامەنووسەكەی پەسەند كردووە. ئەوان داوایان كردووە "دۆسیەكە دابخرێت" و سزادراوەكان "ئازاد بكرێن".

پارێزەران داوایان كردووە ئەم جارە دۆسیەكە بدرێتە دەستەی گشتیی دادگای پێداچوونەوە كە لە 14 دادوەر بە سەرۆكایەتیی دادگای پێداچوونەوە پێك دێت، نەدرێتەوە بە دەستەی سزایی دووی دادگاكە كە خۆی بڕیاری پەسەندكردنی سزاكەی داوە و لە پێنج دادوەر پێك دێت.

دادوەر عەبدولكەریم حەیدەر وتی "بە بۆچوونی من مەعقوول نییە سەرۆكی دادگای پێداچوونەوە داواكارییەكی وای بۆ بچێت و دۆسیەكە نەدات بە دەستەی گشتی. ئەگەر وا نەكات، ئەوا مانای وایە كە دەستێك لە بابەتەكەا هەیە‌و نایەوێت 14 دادوەر دۆسیەكە ببینن، بەڵكو هەر پێنج دادوەر بیبینن".

"ئەگەر پێشێلكاریی یاسایی هەبوو، یاسا ڕێگەی بۆ پێداچوونەوە دیاری كردووە. ئەگەر پێشێلكارییەك لە دادگای تاوان ڕووی دا، دادگای پێداچوونەوە ڕاستی دەكاتەوە، بە مەرجێك دادوەرەكان لەو ئاستەدا بن. ئەگەری یەكێك لە دەستەكانی دادگای پێداچوونەوە پێشێلكاریی كرد، ئەوكات دەستەی گشتی دەكرێت ڕاستكردنەوەی بۆ بكات"، دادوەر عەبدولكەریم حەیدەر وای وت.

ئەو دادوەرە لەگەڵ ئاماژەدان بەوەی كە "بە شێوەیەكی گشتی ڕاستكردنەوەی بڕیارەكانی دادگای پێداچوونەوە، هەمان دەستە دەیبینێتەوە كە بڕیارەكەی داوە"، بەڵام پێی وایە "لەبەر گرنگیی ئەم دۆسیەیە و لەبەر ئەوەی ڕایگشتی چاوەڕێیە بزانێت ئەو دۆسیە بە چی دەگات، ئەوا دەكرێت سەرۆكی دادگای پێداچوونەوە ئەم دۆسیە بنێرێتە دەستەی گشتی، چونكە باشترە كە 14 دادوەر دۆسیەكە ببینن و بڕیاری لەسەر بدەن، نەك پێنج دادوەر".

پێنج چالاك و ڕۆژنامەنووسە حوكمدراوەكە بریتین لە (شێروان شێروانی، ئەیاز كەرەم، گۆهدار محەمەد، هاریوان عیسا و شڤان سەعید)، ئەوان مانگی 10ی ساڵی ڕابردوو لە چەند هەڵمەتێكی هێزە ئەمنییەكاندا دەستگیركران كە ژمارەیەكی زۆر لە ڕۆژنامەنووس و چالاكی دەڤەری بادینانی گرتەوە، بەشێكی زۆر لە دەستگیركراوان تا ئێستایش دادگایی نەكراون، ئەو پێنج كەسەیشیان تۆمەتی "سیخوڕی" و "هەوڵدان بۆ تێكدانی ئاسایشی هەرێم"یان درایە پاڵ.