پەرەگراف- فەرمان سادق
بەنزین و گازوایل لە هەرێمی كوردستان ژەهر بەرهەمدەهێنن، جگە لە پیسكردنی ژینگە و ئاووهەوا، بەهۆكاری شێرپەنجە و چەندین نەخۆشی تری مەترسیدار دادەنرێن.
ژمارەیەك پەرلەمانتاری هەرێمی كوردستان، بە پسپۆڕانی كیمیاییشەوە هۆشداری لە مەترسییەكانی سوتەمەنی دەدەن، بەهۆی تێكەڵاوكردنی چەندین ماددەی زیانبەخش، بەبێ ئەوەی حكومەت هیچ بڕیارێكی یەكلاییكەرەوە بدات.
بەنزین و گازوایل، بەشێكیان بەرهەمی ناوخۆییەوە، بەتایبەت ئەوانەی لە پاڵاوگە نایاساییەكانەوە دەخرێنە بازاڕەكانەوە مەترسیدارترین، ئەوانی دیكەش لە وڵاتانی دیكەوە هاوردە دەكرێن و جۆری ئێرانیی دوای دەستكاری پێكهاتەكەی لە سنورەكانی هەرێم، دەگاتە ڕادەی هەڕەشە بۆ سەر تەندروستی گشتی.
"كۆمەڵێك گۆڕەپانی بێ مۆڵەت، كە لەژێر هیچ چاودێرییەكدا نین، چەندان مادەی ژەهراوی مەترسیدار تێكەڵ بە گازوایل و بەنزین دەكەن، بەتایبەت ئەو گازوایلەی بەكاردەهێنرێت بۆ مۆلیدەی گەڕەكەكان" عەلی حەمەساڵح، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بۆ پەرەگراف وای وت.
عەلی كە چەند ساڵێكە سەرقاڵی بەدواداچونە دەربارەی مەترسییەكانی جۆری سوتەمەنی لە هەرێم و هۆشدارییەكانیشی لەلایەن حكومەتەوە بە هەند وەرنەگیراوە، زیاتر ئاشكرا دەكات و دەڵێت، ئەو گۆڕەپانانەی تیایدا دەستكاری پێكهاتەی سوتەمەنی دەكرێت لە ناوچەی كاشێی دهۆك، تانجەرۆی سلێمانی و چەندین شوێنی دیكەی هەولێری پایتەختن.
قسەكانی ئەو پەرلەمانتارە تەنیا كاری یەك ڕۆژ و دوو ڕۆژ نییە، تەنیاش پشت بە قسە نابەستێت، بەڵكو پاڵپشتە بە لێكۆڵینەوە و بەدواداچونی ورد لەگەڵ پسپۆڕانی كیمیایی.
ئەو پێیوایە، بارودۆخەكە گەیشتۆتە ئاستێكی مەترسیدار، لە گۆڕەپان و پاڵاوگە بێ مۆڵەتەكانەوە، بەناوی دروستكردنی گازوایل و بەنزینەوە "ژیانی هەموو هاوڵاتیانی كوردستان كراوەتە قوربانی بازرگانییەكی ڕەش".
لە هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لە پارێزگاكانی هەولێر و سلێمانی، ژمارەیەكی زۆر لە پاڵاوگەی نەوتی هەن، بەشێكیان بە پاڵاوگە بچوكەكان و بەشێكیان بە پاڵاوگە نایاساییەكان ناودەبرێن.
ئەو پاڵاوگانە جگە لە مەترسیداریی بەرهەمەكانیان، خۆشیان بونەتەهۆی پیسبونی ژینگە، بەوتەی خودی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوونەتە سەرچاوەی "نەخۆشیی مەترسیدار"، سەرباری چەندین بڕیار بۆ داخستنیان هێشتا بەشێكیان هەر لەكاردان.
سەنگەر ساڵح، سەرۆكی بەشی كیمیا لە كۆلیژی زانست لە زانكۆی سەڵاحەدین وردتر لەسەر مەترسییەكانی بەنزین و گازوایل قسەی بۆ پەرەگراف كرد، ئەو پێیوایە ئەوەی لە كوردستان بەناوی گازوایلەوە دەفرۆشرێت، هیچیان گازوایل نین، لە چەند ساڵی داهاتوودا كاریگەرییەكانیان بە تەواوی دەردەكەون.
"چەندین نەخۆشی بەهۆی ئەو مادانەی تێكەڵ بەنزین دەكرێن بڵاوبونەتەوە، بەتایبەتی نەخۆشی خەمۆكی، سەرئێشە، تێكچونی گورچیلە و جگەر، هەڵمژینی هەر یەك لەو مادانە دەبێتە هۆی تووشبوونی مرۆڤ بە چەندین نەخۆشی".
دكتۆر سەنگەر دەڵێت، ئەو كەسانەیشی ماددە زیانبەخشەكان تێكەڵ بە بەنزین دەكەن، بە شێوەیەكی زانستی نایكەن، لەوەش مەترسدارتر لێچونی بەنزینە لە كۆگاكانی بەنزینخانەكان كە دەبێتە هۆی پیسبونی ئاوی ژێر زەوی.
خراپی بەنزین و گاز كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ئۆتۆمبێل هەیە و ناڕەزایی شۆفێرانیشی لێكەوتۆتەوە.
"بۆنێكی سەیر لە ئەگزۆزی ئۆتۆمبێلەكەمەوە دەهات، بۆنێك بوو گێژی دەكردی، كلینێكسم دایەبەر ئەگزۆزەكە یەكسەر وردەخاڵی ڕەش دەركەوت، ئەوەش دەردەیخات بە دڵنیاییەوە ئەوەی لە بەنزینخانەكاندا دەفرۆشرێت دەتوانم بڵێم بەنزین نییە" ئیسماعیل خدر، شۆفێری تاكسی لە هەولێر بۆ پەرەگراف وای وت.
ئیسماعیل باسی سەفەرێكی بۆ قەزای كەلار دەكات و دەڵێت، چەندینجار ئۆتۆمبێلەكەی لە ڕێگەدا كوژاوەتەوە، تەنانەت بە گۆڕینی فیتپەمپیش سودی نەبووە، لە هاتنەوەدا تانكییەكەی كردۆتەوە و "جگە لەهەبونی ئاو، ڕەنگی بەنزینەكەش سەوز بوو، لیترێك ڕەشاو لەژێرەوەی تانكییەكەدا بوو"، ئەو وەك بەڵگەیەك بۆ خراپیی كوالێتی بەنزین ئەو بەسەرهاتەی گێڕایەوە.
لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە ملیۆنێك و 839 هەزار ئۆتۆمبێل هەن، بە هەموو جۆرەكانیەوە لە تایبەت و تاكسی و ئۆتۆمبێلی گەورە و بچوك، ئەوەش بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی هەرێم بۆ پەرەگراف.
عەلی حەمەساڵح، كە هاوكات سەرۆكی لیژنەی وزە و سامانە سروشتییەكانە لە پەرلەمان دەڵێت، ئەو گازەی لە كوردستان بەرهەمدەهێنرێت لە نەوتی خاوی سوریا، عەینزالە، مەحمودیە و حوزەیران، جۆرە ڕۆنێكی تێكەڵ دەكرێت كە بەشێكی مۆمە (WAX) لە پاڵاوگە بێ مۆڵەتەكان بەرهەمدەهێنرێت، كە ڕێژەی گۆگردی دەگاتە 25 هەزار(PPM).
زیاتر ڕونیكردەوە كە ڕۆنە قاوەییەكە كاتێك لەگەڵ نەوتی سپی تێكەڵ دەكرێت، گازی قاوەیی لێ دروستدەكەن، دواتر لە گۆڕەپانەكان تێزاب و كۆستیك (SODA)ی تێكەڵ دەكرێت، بەمەش ڕەنگەكەی دەگۆڕدرێت بۆ زەرد و سلڤەرەكەی بۆ 25 هەزار (PPM) بەرز دەبێتەوە.
"لەكاتی سووتانی ئەو جۆرە گازەدا، بڕێكی زۆر دوانەئۆكسیدی گۆگرد و ئۆكسیدی كاربون (SO2 , H2S ,CO2) دەخاتە ژینگەوە".
عەلی وتی، بەنزین بەهەمانشێوە كۆمەڵێك مادەی كیمیایی بەشێوەی نازانستی و لەلایەن كەسانی نەشارەزا لە پترۆكیمیایی و كۆندێن سەیت تێكەڵ بە بەنزینەكە دەكرێت بۆ بەرزكردنەوەی ئۆكتانەكەی، بەوەش جۆرە بەنزینێكی مەترسیدار دروست دەبێت.
"هەریەكە لە مادەكانی تۆلین (C2H5 , MTBE, PB(C2H4)2) ڕیفۆرمەیت، ئیسانۆڵ، میسانۆڵ و ئەرۆماتیك كە مادەی ڕێگە پێدراو نین، تێكەڵ بە بەنزین دەكرێن".
سەرۆكی لیژنەی سامانە سروشتییەكان بە دڵنیاییەوە دەڵێت، بڵاوبونەوەی ئەو ژەهرانە یەكێكە لە هۆیەكانی بڵاوبونەوەی چەندین نەخۆشی مەترسیدار، لەوانەش دروستكردنی خانەی شێرپەنجەیی، بەتایبەت شێرپەنجەی دڵ، فشاری خوێن و خوێنبەرەكان، كۆئەندامی هەناسە و كێشەی منداڵ بوون، كۆئەندامی بەرگری جەستە و چەندان نەخۆشی تر.
سەرباری هەبونی ئەو مەترسییانە، بەڵام هیچ توێژینەوەیەكی زانستی دەربارەی كاریگەرییەكەی لەسەر هاوڵاتیانی هەرێم نەكراوە.
دكتۆر ئیسماعیل ئەحمەد، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی نانەكەلی كە نەخۆشخانەیەكی تایبەتە بە نەخۆشییەكانی شێرپەنجە لە هەولێر، بۆ پەرەگراف وتی، لە ئاستی دونیا هیچ توێژینەوەیەك نییە لەسەر ئەوەی بەنزین یان ئەو مادانەی لێرە لە هەرێمی كوردستان تێكەڵ بە بەنزین دەكرێن یەكێكن لە هۆكارەكانی تووشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە.
"وەك نەخۆشخانە و وەك پزیشك هیچ بەڵگەیەكی زانستیمان لەبەر دەست نیە كە بیسەلمێنێ ئەوانەی ڕوو لە نەخۆشخانەی نانەكەلی دەكەن و نەخۆشی شێرپەنجەیان هەیە، بەهۆی بەنزینەوە بووە".
وەك دكتۆر ئیسماعیل دەڵێت "ئەو پرسە پێویستی بە توێژینەوە هەیە، توێژینەوەیەك كە ژمارەیەك نەخۆش بۆ ماوەی چەند ساڵێك بخرێنە ژێر چاودێری، ئینجا ئەوە ڕوون دەبێتەوە".
بەڵام بەپێی توێژینەوە زانستییەكان پیسبونی ژینگە و ئاووهەوا هۆكارێكی سەرەكیی نەخۆشییەكانی شێرپەنجەن.
بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی ڕابردودا شەش هەزار و 293 توشبوی شێرپەنجە لە هەرێم تۆماركراون كە زیاتر لە نیوەیان ژنانن.
سەرۆكی بەشی كیمیا لە كۆلیژی زانستی زانكۆی سەڵاحەدین ئاماژەی بەوەدا، پشكنینان بۆ بەنزینەكانی بازاڕ كردووە، پشكنینی كوالێتی ڤالیۆشین بۆ بەنزینی نۆڕماڵ و موحەسەن و سوپەر كراوە، "بۆمان دەركەوت زۆرینەی بەنزینخانەكان مادەی تر تێكەڵی بەنزین دەكەن كە زۆرینەیان مادەی ژەهراوین و دەبنەهۆی دروستبوونی خانەی شێرپەنجەیی لە جەستەی مرۆڤدا".
لەو ماددانە تۆڵەوین، بەنزینا، تێترا ئیسالی، ئیسانۆڵ یان میسانۆڵ، ئێن تی بی ئی كە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئۆكتانی بەنزین و هۆكارە بۆ پیسبونی ژینگە.
سەنگەر ساڵح، باسی لە زیانەكانی تۆڵەوین كرد كە تێكەڵ بە بەنزین دەكرێت و زیانی بۆ پێست و چاوی مرۆڤ هەیە، تەنانەت یەكێك لە هۆكارەكانی زەحمەتیی خەوتن ئەو مادەیەیە.
بەپێی توێژینەوەكانی سەنتەرەكانی توێژینەوە لە ئەمەریكا، مادەی بەنزینا كە لە كوردستان بەكاردەهێنرێت و تێكەڵەیەكە لە چەند ماددەیەك و بە بەنزین دەفرۆشرێت، یەكێكە لە هۆكارەكانی زیاتربونی شێرپەنجە.
سەنگەر وتی ماددەكانی میسانۆڵ و ئیسانۆڵ، لە هۆكارەكانی بێ تاقەتی، ڕشانەوە، خەمۆكی و سەرئێشەن، "هەموو ئەو مادانەی تێكەڵ بە بەنزینەكە دەكرێن كبریتی زۆریان تێدایە، مەترسیدارن بۆ سەر ژینگە و جۆرێك لە گازی زۆر ترسناك لە ئۆتۆمبێلەكان فڕێ دەداتە دەرەوە كە گازەكانی (كاربۆن ئۆكساید) و (NO2) و (SO3) كە ترشە بارانی لێ دروست دەبێت و دەبێتە هۆی داڕزانی زەوی و تێكچوونی خاك، دواجار كاریگەری لەسەر بەرهەمی جوتیارانیش دادەنێت".
ئەوەش لەكاتێكدایە حكومەت لیژنەی بەدواداچونی بۆ كوالێتی هەیە، بەڵام هیچ كەسێك لە حكومەت نییە لێدوان بۆ میدیا بدات لەسەر كارەكانیان و هەوڵی ڕێگری لە بەنزینی خراپ، هەرچی وتەبێژی حكومەتە، جگە لە چەند میدیایەكی دیاریكراو، قسە بۆ هیچ میدیایەكی دیكەی هەرێم ناكات، پەرەگراف چەندینجار هەوڵیداوە لێدوانی لێ وەربگرێت، بەڵام وەڵام ناداتەوە.
دكتۆر سەنگەر دەڵێت، زۆرێك لەو بەنزینانەی هەن لە كوالێتی كۆنتڕۆڵی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەردەچن، چونكە خاوەن بەنزیخانەكان ئەو بەنزینەی دەیبەن بۆ پشكنین هەمان ئەو بەنزینە نییە كە دەیفرۆشن بە هاوڵاتیان.
"ڕەنگە هەندێك بەنزیخانە بەنزینی باش بفرۆشن، ئەو بەنزینانەی لە كازاخستان یان ئەوروپا یانیش توركیاوە دێنە خاكی هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەوانەی لە ئێرانەوە دێن مادەی تری تێكەڵ دەكرێن" بەوتەی سەرۆكی بەشی كیمیا لە زانكۆی سەڵاحەدین.
خراپی جۆرەكانی بەنزین و ڕادەی مەترسییەكە ئێستا نهێنی نییە و بە ئاشكراش نەك تەنیا لەلایەن پەرلەمانتارانەوە بەڵكو هەمولایەك باسی دەكەن.
سەرباز مەلا كەریم، خاوەنی كۆمپانیای پۆڵا بۆ بازرگانی سوتەمەنی، پشتڕاستی ئەوە دەكاتەوە هەموو ئەو بەنزینەی دێتە بازاڕی سوتەمەنی لە هەولێر، مادەی تری تێدەكرێت بەتایبەت نەفتا.
ناوبراو بۆ پەرەگراف ئاماژەی بەوەدا ئەگەر مادەی تر تێكەڵ بە بەنزین نەكرێت، نرخی بەرز دەبێتەوە، گرانبوونی نرخیش لە بەرژەوەندی شۆفێران و بازرگانان نییە.
"وایدابنێ چەند بازرگانێك مادەی تر تێكەڵی بەنزینەكە ناكەن، ئەی ئەوانی تر؟ بۆیە ئەگەر یەك بازرگانیش مادەی تری تێكەڵ بكات ئەوا نرخەكەی لە بازاڕ كەمتر دەبێتەوە و خواستی خەڵكیشی زیاتر لەسەر دەبێت، بۆیە گەڕان بەدوای هەرزانی نرخ یەكێكە لە هۆیەكانی تێكردنی مادەی تر بە ئامانجی كەمكردنەوەی نرخی بەنزین".
سەرباز دەڵێت، بابەتەكە ڕكابەرییە لە بازاڕ، خەڵك چاوی نرخ دەبینێت نەك كوالێتی، "ئەو بەنزینخانانەی بەنزینەكان دەبەن بۆ كوالێتی كۆنتڕۆڵی جۆری، هەمان ئەو بەنزینە نییە كە دەیفرۆشن، بەڵكو بەنزینێكی پاك دەبەن بۆ پشكنین و بەنزینێكی تێكەڵیش دەفرۆشن، ئەمەش هەمووان دەیزانن و شتێكی نوێ و شاراوە نییە".