پەرەگراف- سەنگەر سالار
كاریگەری وشكەساڵی لە زۆربەی كەرتەكاندا دەردەكەون، نەك هەر پشكی شێر بەر كشتوكاڵ دەكەوێت، تەنانەت بۆتەهۆی بێئاوی و تانكیی سەربانی ماڵانیش بەتاڵ بون.
سەرباری هەموو ئەو زیانانەی بەهۆی وشكەساڵییەوە تائێستا دەركەوتون و چاوەڕێی لێكەوتەی زیاتریش دەكرێت، بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان، هەنگاوەكانی روبەڕوبونەوەی یان دیارنییە یاخود تەنیا لە دابینكردنی تانكەری ئاوی خواردنەوەی ماڵاندا دەبینرێت.
بەپێی بەدواداچونەكانی پەرەگراف، هۆكاری سەرەكی وشكەساڵی، كەمی بارانبارینە، كە لە ماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا هیچ كات بە قەت زستانی ڕابردوو باران و بەفر كەم نەبووە.
"لە ساڵی 1992ـەوە تائێستا كەمترین ڕێژەی بارانبارین لەمساڵدا تۆماركراوە" بەوتەی فازڵ ئیبراهیم، بەڕێوەبەری گشتیی كەشناسی و بومەلەرزەزانیی هەرێمی كوردستان بۆ پەرەگراف، كە نمونەی هەولێری هێناوە تەنیا 170 ملیمەتر باران باریوە لەكاتێكدا ڕێژەی ئاسایی پێویستە 400 ملیمەتری ساڵانە بێت.
ئەو دەڵێت، بارانبارین هەم دواكەوت و هەمیش دابڕان هەبوو واتە لە وەرزی بارانباریندا ماوەیەكی زۆر باران نەباریوە‌و ناوە ناوە و پچڕ پچڕ باران باریوە، بەوهۆیەوە "وشكەساڵی ڕێژەیی" لە هەرێم و بە تایبەت لە سنوری گەرمیان ڕوویدا.
كەمی بارانبارین و وشكەساڵی یەكەمجار نییە لە هەرێم ڕووبدات، پێشتر چوار جار بەڕێژەی جیاواز هەبووە، یەكەمیان لە 1998 – 1999دا بوو، وەك فازڵ ئیبراهیم وتی، گەیشتون بەو دەرئەنجامەی بە نزیكەیی پێنج ساڵ جارێك وشكەساڵی ڕوودەدات.
وشكەساڵی ئەمجارە هاوكاتە لەگەڵ هەبونی چەندین قەیرانی دیكە.
دەستپێكی نیشانە و كاریگەرییەكانی بێبارانی لە بەنداوەكاندا دەركەوت و ڕاستەوخۆ خەڵك نەهامەتییەكەی چەشت، چونكە كەمیی ئاوی خواردنەوە و گەرمای بەتین، هێندەی دیكە ماندوی كردن.
كۆچەر جەمال، بەڕێوەبەری بەنداوی دوكان، كە سەرچاوەی سەرەكی دابینكردنی ئاوی سلێمانییە بۆ پەرەگراف وتی "لەبەرئەوەی ئاستی ئاوەكە دابەزیوەو ئاو كەمتر بەردەدەینەوە، ئەو كشتوكاڵانەی لەبەردا ناكرێت كە ئاویان زۆر پێویستە".
ئاوی دوكان لە 2019دا هێندە زۆر بوو سەرڕێژی كرد، بەڵكو 82 سانتیمەتریش لەسەرو سەرڕێژەكەوە بووە، بەڵام ئەمساڵ وەك كۆچەر جەمال دەڵێت: ئاستی ئاوی بەنداوەكە 14 مەتر لە خوار دەرچەی سەرڕێژەكەوەیە.
"لە دوو ساڵدا لە لافاوەوە ڕۆیشتین بۆ وشكەساڵی"، بەڕێوەبەری بەنداوی دوكان وتیشی، پلانیان داناوە بە جۆرێك ئاو دابەش بكەن كاریگەری زۆر نەخاتەسەر هاوڵاتیان و هەوڵدەدەن ئاو بەشی ساڵی داهاتوش دابینبكەن بۆ ئەگەری بەردەوامیی وشكەساڵی.
كەرتی كشتوكاڵ، كە هێشتا بە دەست چەندین كێشەوە دەناڵێنێت لە هەرێمی كوردستان، بەرلەوەی چارەسەری گرفتەكانی دیكەی بكات ئەمساڵ بەهۆی وشكەساڵییەوە زیانی زیاتری بەركەوت.
"حكومەتی هەرێم هیچ هەنگاوێكی كردەیی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی وشكەساڵی نەناوە" عەبدولستار مەجید، وەزیری پێشوی كشتوكاڵ و ئەندامی ئێستای لیژنەی كشتوكاڵ و ئاودێری لە پەرلەمانی كوردستان بۆ پەرەگراف وای وت.
ئەو پەرلەمانتارە دەڵێت، پڕۆژەیەكان بە ناوی دروستكردنی سندووقی بیمەی كشتوكاڵی بۆ هاوكاریكردنی جووتیارانی زیانلێكەوتوو پێشنیاز كردووە، كە سەرەتا حكومەت بە یەك ملیار دینار بەشدار بێت، بەڵام "بیانووی ئەوەیان هێنایەوە كە ئەمە بارگرانیی دارایی بۆ حكومەت دروست دەكات، بۆیە ناتوانن بەو پڕۆژەیە ڕازی بن، ئیتر پڕۆژەكە پەكخرا".
عەبدولستار مەجید گومانی لەو پاساوەی حكومەت هەیە و دەپرسێت "بۆ بارگرانیی دارایی لەسەر دروستدەبێت لە كاتێكدا ئەم هەموو سەروەت و سامانە لە هەرێم هەیە و گەندەڵی و دزیی تێدا دەكرێت"، پێشیوایە ڕەتكردنەوەی پڕۆژەكە "بێباكی و خەمساردیی ئەم دەسەڵاتە دەگەیەنێت بەرانبەر بە كەرتی كشتوكاڵ".
دوای چەند مانگێك لە كۆتاییهاتنی وەرزی بارانبارین و دەركەوتنی وشكەساڵی، هێشتا حكومەت پلانی ڕوبەڕوبونەوەی ئەو بارودۆخەی بۆ ڕایگشتی بڵاونەكردۆتەوە.
قوباد تاڵەبانی، لە ئایاری ئەمساڵدا بە كورتی لە پەیجی خۆی لە فەیسبوك هەواڵی كۆبونەوەیەكی بڵاوكردەوەو نووسی "وشكەساڵی و قەیرانی ئاو مەترسییەكی گەورەیە گەر بەوریایی و خەمخۆرییەوە كاری لەسەر نەكەین"، باسی لەوەشكرد، بۆردێكی باڵایان پێكهێناوە بەمەبەستی ڕوبەڕوبونەوەی ئەو قەیرانە.
كەمی بارانبارن بەرهەمی دانەوێڵەی بۆ نزیكەی نیوە كەمكردۆتەوە و كاریگەری لەسەر گرانبونیشی داناوە.
شوان كەریم، جێگری سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵ و ئاودێری لە پەرلەمانی كوردستان بۆ پەرەگراف وتی "بابەتی كەمئاوی و وشكەساڵی مەترسییەكی زۆر جیدییە لەسەر هەرێمی كوردستان، مەترسییەكە لەسەر ناوەڕاست و خوارووی عێراق زیاتریشە".
بەوتەی ناوبراو "وشكەساڵی و دابەزینی ئاستی ئاوی ژێرزەوی زۆر بە جیددی كاری لەسەر دەكرێت. پلانی درێژخایەن ئامادە كراوە. چەندین بەنداوی مامناوەند و بچووك دروست دەكرێن. ئەوانەی كە لە توانای حكومەتدایە كە لە نێوان 20 بۆ 100 ملیار مەتر سێجا ئاو گلدەدەنەوە، بەرنامە بۆ جێبەجێكردنیان دادەنرێت و حكومەت بەپێی توانای خۆی بوودجەیان بۆ تەرخان دەكات".
بەنداوەكان دەكەونە سەر زێی دیجلە، زێی گەورە، زێی بچووك و ڕوباری سیروان.
"حكومەتی هەرێم لە ماوەی ڕابردوودا سێ ملیار دیناری بۆ ڕوبەڕوبوونەوەی وشكەساڵی تەرخان كردبوو، بەداخەوە دابەزینی ئاستی ئاو هێندەی گوشاری لەسەر شار و شارۆچكەكان دروست كرد، ئەو پارەیە تەنیا بۆ گەیاندنی ئاوی خواردنەوە بەكارهات" شوان كەریم وادەڵێت.
ئەوە لەكاتێكدایە لەسەر ئاستی پارێزگاكان و وەزارەتی كشتوكاڵیش داوای بودجەی زیاتر كراوە.
ئەو پەرلەمانتارە وتیشی، لە خولی ڕابردوی پەرلەماندا پێشنیازەیاسای پاراستن و بەكاربردنی ئاو خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كرابوو، "ئێمە ئەو پڕۆژەیەمان هێناوەتەوە و كارمان لەسەر كردووە. لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكان و كەسانی شارەزا پڕۆژەكەمان دەوڵەمەندتر كردووە. هیوادارین لە دەستپێكردنەوەی خولی پایزەی پەرلەمانی كوردستان، پێشنیازە یاساكە خوێندنەوەی دووەمی بۆ بكرێت و یاساكە دەربچێت".
لەو پڕۆژەیەدا داوای بۆردێك كراوە لە وەزارەتی كشتوكاڵ بە بەشداریی چەند وەزارەت و لایەنێكی تر تا بتوانن كار لەسەر پاراستنی ئاو و بەكارهێنانی ئاو بكەن.
كەمبونەوەی ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی، ئافاتە گەورەكەی وشكەساڵییە.
ڕەحمان خانی، بەڕێوەبەری بەنداوی دەربەندیخان بۆ پەرەگراف وتی "ئاستی ئاوی بەنداوەكە بەراورد بە ساڵی پار، 9 مەتر و 40 سانتیمەتر دابەزیوە، لە 1ی 1ی 2020 تا 1ی 8ی 2021 ئاستی ئاوەكە چوار مەتر و 50 سانتیمەتر دابەزیوە".
ئاوی گلدراوەی ناو بەنداوەكە نزیكەی 650 ملیۆن مەتر سێجا لە ساڵی ڕابردو كەمترە، "دوو شەپۆلی دیكەی وشكەساڵیمان بینیوە.. جیاوازی ئەمساڵ لەگەڵ ئەو ساڵانەی دیكە ئەوەیە كە پێشتر ئەو بەنداوانەی لە دیوی ئێرانەوە دروست كرابوون، وەك ئێستا كاریگەرییان لەسەر زێی سیروان نەبوو، بۆیە ئەمساڵ دۆخەكە خراپترە".
ئێران بۆ ماوەیەك ئاوی سیروانی گرتەوەو دوای چەند مانگێك بە ڕێژەیەكی كەمتر بەریدایەوە.
خانی بە پێویستی زانی، لیژنەی باڵای ڕوبەڕوبونەوەی وشكەساڵی ڕێوشوێنی پێویست بگرێتەبەر بۆ ئەو ناوچانەی كە كێشەی ئاویان هەیە و بۆ دوورمەوداش پلانی ستراتیژی هەبێت بۆ تەواوكردنی ئەو بەنداوانەی كە تەواو نەكراون.
لە هەولێر و سلێمانی و چەندین ناوچەی دیكە ماوەماوە كێشەی كەمئاوی یان نەبونی ئاوی خواردنەوە سەرهەڵدەدات و خەڵك ناچار پشت بە كڕینی ئاوی تانكەر دەبەستن، ناوەڕاستی ئەم مانگە لە هەولێری پایتەخت بۆ ماوەی چەند ڕۆژێك دانیشتوانی چەند گەڕەكێك خۆپیشاندانیان ئەنجامدا، تا حكومەت ناچاركرا بە تانكەر ئاویان بۆ دابین بكات.
كاسترۆ مەعروف، سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بۆ پەرەگراف وتی "ئەنجومەنی وەزیران بوودجەی بۆ هیچ بابەتێكی دیكەی ڕوبەڕوبوونەوەی وشكەساڵی تەرخان نەكردووە" بەڵام دەڵێت "وەزارەتی كشتوكاڵ بە ئەركی خۆی هەڵساوە".
ئەو وتیشی، ئەنجومەنی پارێزگا پاڵپشتی لە ڕاپۆرتی وەزارەتی كشتوكاڵ كردووە كە تایبەتە بە ڕوبەڕوبوونەوەی وشكەساڵی و خۆی دەبینێتەوە لە بابەتەكانی قەرەبووكردنەوەی جووتیاران و ئاژەڵداران، پێدانی بنەتۆو، دابینكردنی گازوایل، دابینكردنی پەنجەماسی بۆ بەنداوەكان، بابەتی بەنداوەكان و چەندین بایەتی تر، ئەوەی كە هەیە تەنیا بابەتی بەنداوەكان كاری لەسەر كراوە.
كاسترۆ دەڵێت، وەزارەتی كشتوكاڵ داوای 25 ملیار دیناری كردووە بۆ ڕوبەڕوبوونەوەی وشكەساڵی، بەڵام ئەو پارەیە خەرجنەكراوە، "لە هەرێمی كوردستان كۆی ئەو دامودەزگایانەی پەیوەندییان بە بابەتی وشكەساڵییەوە هەیە، پلانێكی پێشتر ئامادەكراویان بۆ ڕوبەڕوبونەوەی وشكەساڵی نییە. بەشێكی هۆكارەكان كەمتەرخەمییە، بەشێكی ئەوەیە كە حكومەتی هەرێم بەدەم داواكارییەكانیانەوە نایەت، بەشێكی دیكەیشی ئەوەیە كە پلانێكی درێژخایەن نییە".
حكومەتی هەرێم ئەمساڵ و دوای سەرهەڵدانی قەیرانی ئاو، بڕیاریدا بە تەرخانكردنی 13 ملیار و 40 ملیۆن دینار بۆ تەواوكردنی پڕۆژەی دروستكردنی بەنداوەكان، ئەوەش بەپێی ڕاگەیەندراوێكی وەزارەتی كشتوكاڵ كە لە تەمموزی ئەمساڵ بڵاویكردۆتەوە.
حسێن حەمەكەریم، وتەبێژی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو بۆ پەرەگراف وتی "هیچ خەمڵاندێكمان بە پارە نەكردووە كە زیانەكانی وشكەساڵی چەندن، بەڵام زیانەكان بەپێی ئەولەویەت زیانێكی زۆر بەر دەغڵودان بە تایبەت گەنم لە زەویی دێمیدا كەوتووە".
لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە پێنج ملیۆن دۆنم زەویی دێمی (واتە پشت بە ئاوی باران دەبەستن) و ملیۆنێك زەوی بەراو (پشت بە ئاودێری دەبەستن) هەن.
"بەهۆی كەمبوونەوەی ئاو و نەبارینی بارانی پێویست، پاوانەكان كەمبوونەتەوە، كە كاریگەریی گەورەی كۆدووەتە سەر ئالیكی ئاژەڵ، بۆیە ئاژەڵداریش بەهۆی كەمبوونەوەی ئالیك و ئاو زیانی زۆری بەركەوتووە" وتەبێژی وەزارەتی كشتوكاڵ وای وت.
لە بازاڕەكاندا كاریگەری وشكەساڵی بەسەر زۆربەی بەرهەمەكانەوە دیارن، بە تایبەت بەرهەمی كشتوكاڵی هاوینە، چونكە بەرهەمهێنان بەهۆی بێبارانییەوە كەمبونەتەوە و پێداویستی ناوخۆییش پڕناكەنەوە.
وتەبێژی وەزارەتی كشتوكاڵ دەڵێت، لە زۆربەی ناوچەكاندا ئاوی ژێرزەوی كەمیكردووە، جگە لەدابەزینی ئاستی ئاوی بەنداوەكان، كاریگەری لەسەر سامانی ماسی هەبووە، چونكە گەرا لە قەراغی ئاوەكان دادەنێن و كاتێك ئاو كەم دەكات، زۆرینەی گەراكانیان دەفەوتێن، لەگەڵ كاریگەرییش بۆ هەنگداری و بەرهەمی هەنگوین.
حسێن حەمەكەریم وتیشی، ڕێگەیان بە هاوردەكردنی جۆ داوە تا ئالیك زیاتر بكەن، ڕێگری دەكەن لە هێنانی ئاژەڵی ناوچەكانی تر بۆ پاوانەكانی هەرێم، لەهەوڵدان بۆ چارەسەری كێشەی گلدانەوەی سەرچاوەكانی ئاو لەلایەن ئێرانەوە.
هاوكات لەگەڵ هەرێمی كوردستان، دۆخی ئاو لە ناوچەكانی دیكەی عێراقیش باش نییە، بەتایبەت ئەو ناوچانەی پشتیان بە بەردانەوەی ئاو لە بەنداوەكانی هەرێمی كوردستان بەستووە.
هەروەها، ئاستی ئاوی ڕووبارەكانی دیجلە و فورات و ئەو سەدان لقانەی لە توركیاوە هەڵدەقوڵێن و تێیان دەڕژێن بەڕێژەیەكی بەرچاو دابەزیوە، لەگەڵ كەمبونەوەی ئاستی ئاوی دەیان ڕوباری بچوك كە لە ئێرانەوە دێن، بەشێك لەوانەش سەرچاوەی ئاوی بەنداوەكانی هەرێمی كوردستانن‌و ئێران لە خاكی خۆیدا بەنداوی لەسەر دروست كردوون‌و ئاوەكە لای خۆی گلدەداتەوەو ئاستەنگ دروست دەكات بۆ هاتنی بۆ ناو خاكی هەرێمی كوردستان.