پەرەگراف- فەرمان سادق لە هەولێر
كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق، زۆر بە"دڵنیاییەوە" دەیەوێت بچێتە بەرەی دژ بە ساختەكاریی لە هەڵبژاردنی پەرلەمان، بۆ ئەوەش زنجیرەیەك ڕێكاری هەیە لە نێویاندا پێنج فلتەر و ڕێگەی سەرەكی.
ڕێگەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بۆ ڕوبەڕوبوونەوەی ساختەكاریی، لە ئەلیكترۆنیی و پەنجەمۆرەوە دەستپێدەكات تا كۆتا قۆناغ، كە ڕێكاری یاسایی و زیندانییە.
بەڵام ئەو ڕێكارانە هەرچییەك بن، هێشتا ناتوانن لە گومانی هاوڵاتییەكی وەك عەبدولسەلام محەمەد كەمبكەنەوە، ئەو كە تەمەنێكە ئەزمونی لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی عێراقدا كردووە، نەك هەر گومان، بەڵكو بە جۆرێك لە دڵنیاییشەوە دەربارەی دووبارەبوونەوەی ساختەكاریی قسە دەكات.
ئەو كاسبكارێكی شاری هەولێرە، بە تەنزەوە بۆ پەرگراف وتی "هەڵبژاردنێك لە عێراق بكرێت و ساختەكاریی تێدا نەبێت لە خەونی حوشتر دەچێت"، عەبدولسەلام لەگەڵ ئەوەشدا هێندە بێ ئومێدە، پێیوایە دەنگدان هیچ لە گوزەرانی خەڵك ناگۆڕێت، ئەوەی هەیە هەر بەڵێنەو هیچیان جێبەجێ ناكرێن.
"لەناو خەڵك و بازاڕ قسەیەك هەیە كە كورسییەكانی پەرلەمان لە ئێستاوە دابەشكراون، ئەوەی دەكرێت شەرعیەت دانەوەیە بەو هێزانە" عەبدولسەلام محەمەد وای وت.
ئەو قسەیە تەنیا هی عەبدولسەلام نییە، لە نێو خەڵك و لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانیشدا زۆر كەس وادەڵێن، وەك ئاماژەیەك بۆ ساختەكاریی لە هەڵبژاردنەكاندا.
جومانە غلای، وتەبێژی فەرمیی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق لە بایەخی گومانەكان كەمدەكاتەوە و بەوپەڕی دڵنیاییەوە دەڵێت، بە چەندین ڕێكار و ڕێگەی جیاواز ڕێگریی لە ساختەكاریی و دەستتێوەردان دەكەن.
كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن، بەپێی یاسایەكی نوێ و لەلایەن ژمارەیەك دادوەرەوە بەڕێوەدەبرێت، كە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە 10ی تشرینی یەكەمی 2021 یەكەم ئەزمونی كاركردنیانە.
"یەكێك لە ڕێگەكانی ڕێگری لە ساختەكاری ئامێری دەنگدانە، كە تەواوی زانیارییەكانی دەنگدەری لەسەر تۆماركراوە و بۆ هەر ئامێرێك 450 دەنگدەر هەن، كە ناوەكانیان تەنیا لەو ئامێرەدایەو لەسەر هیچ ئامێرێكی دیكە نییە، بۆیە ناتوانن لە بنكەو وێستگەی تر هەمان كەس جارێكیتر دەنگبدات" بەوتەی جومانە غلای بۆ پەرەگراف.
وتەبێژی كۆمسیۆن دەربارەی ڕێگەی دووەم دەڵێت، هاوتاكردنی پەنجەمۆری هاوڵاتیانی دەنگدەرە دوای پڕۆسەی دەنگدان، ئەوەش بە پشتبەستن بەو پەنجەرە مۆرەی پێشتر لە دەنگدەر وەرگیراوەو لە ئامێرەكەدا هەیە، هەركاتێك هاوتا نەبن یان دووبارەبن ئەوا بە پوچەڵكردنەوەی دەنگەكە یاخود هەژماركردنی یەك دەنگ چارەسەر دەكرێت.
جومانە غلای وتی، ڕێگەیەكی دیكە كە گومانكردنە لە ساختەكاریی لەڕێی كارتی كورتماوە، یان كارتی ئەلیكترۆنی و ئەوانەی تۆمارەكانیان بۆ كارتی بایۆمەتری نوێ نەكردووەتەوە، ئەوەش چارەسەر كراوە، چونكە دەنگدەر دوای پڕۆسەكە كارتەكەی لێوەردەگیرێت و لە بەرانبەردا تەنیا پسوڵەیەكی پێدەدرێت، تا جارێكیتر بەكارنەهێنرێتەوە.
كارتی بایۆمەتری نوێ بە پێچەوانەی كارتی كورتماوە یان ئەلیكترۆنی وێنەی دەنگدەرو پەنجەمۆری لەسەرە.
بەرزكردنەوەی ئاست و كوالێتی ئامێرەكانی دەنگدان و هەژماركردنی دەنگەكان، ڕێگەیەكی دیكەی ڕێگرییە لە ساختەكاریی كە وتەبێژی كۆمسیۆن لەوبارەیەوە جەختیكردەوە "ئامێری زۆر پێشكەوتون و تاقیكراونەتەوە و فەرمانبەرانی كۆمسیۆن لەسەری ڕاهێنراون".
بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، هەر كەسێك هەوڵی دەنگدان بدات لە جێگەی ناوێكی تر، ئەوا سزای زیندانیكردنی دەدرێت كە ماوەكەی لە شەش مانگ كەمتر نییە و سزای پێژماردنیشی دەدرێت كە لە 250 هەزار دنیار كەمتر نابێت تا یەك ملیۆن دینار.
جومانە غلای وتیشی "هەموو ئەوانەی ساختەكاریی دەكەن دەدرێنە دادگای تایبەتمەند، هەموو ئەو ڕێگە و ڕێكارانەش هەوڵێكن بۆ ڕێگری لە ساختەكاریی و پێشێلكاری".
ڕێكارە چڕەكانی كۆمسیۆن، دوای ناڕەزاییەكان لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018ی پەرلەمانی عێراق دێت، كە چەندین حزب و لایەنی چاودێریش جەختیان لە هەبونی ساختەكاریی زەبەلاح‌و پێشێلكاری دەكردەوە، بە تایبەت لە ئامێری ئەلیكترۆنیی دەنگدان و هەژماركردنەوەی دەنگەكاندا.
هەر ئەوكات نێردەی نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ عێراق لە ڕاپۆرتێكدا بۆ ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، هەبوونی ساختەكاریی لە هەڵبژاردندا پشتڕاستكردەوە و دواتر پڕۆسەكە بە هەژماركردنەوەی دەستیی زۆرێك لە دەنگەكان و بێئەوەی گۆڕانكاری گەورەی تیادا ڕووبدات، بێدەنگیی لێكرا.
بەپێی ڕاپۆرتەكانی تۆڕی چاودێری ڕێكخراوی تەمموز بۆ گەشەپێدانی مرۆیی، لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی عێراق(2018) دەیان پێشێلكاری هەبوون كە دیارترینیان كارنەكردنی ژمارەیەك ئامێری ئەلكترۆنی دەنگدان و ڕێگری لە چاودێرەكان بووە لە كاتی جیاكردنەوە و هەژماركردنی دەنگەكاندا.
هەروەها تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژاردن، لە هەڵبژاردنی ڕابردودا 575 پێشێلكاری جیاوازی تۆماركرد، لەنێویاندا بەڕێوەچوونی پڕۆسەكە لە ڕەوشێكی ئەمنیی، كەمی شارەزایی كارمەندانی كۆمسیۆن لەسەر سیستمی ئەلكترۆنی دەنگدان و لەكاركەوتنی ئامێرە ئەلكترۆنییەكان.
هۆگر چەتۆ، لە تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژاردن، دەڵێت، هێشتا زووە پاڵپشت بە ڕێكارەكانی كۆمسیۆن بڕیاربدەن هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەرد بەڕێوەدەچێت یان نا، چونكە هێشتا ڕێكخراوەكان لە قۆناغی چاودێری كارەكانی كۆمسیۆندان.
"تا هەڵبژاردن ئەنجام نەدرێت ناتوانین بڕیاری كۆتایی لەسەر بدەین، بەڵام ئەوەی لە چەند ڕۆژی ڕابردوو ڕوویاندا تا دەگات بە قسەكانی نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكان، هەوڵێكە بۆ دڵنیاكردنەوەی ڕایگشتی كە هەڵبژاردنێكی پاك ئەنجامدەدرێت و بوار بە ساختەكاریی نادرێت" بەوتەی هۆگر بۆ پەرەگراف.
لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق، زیاتر لە سێ هەزار و 245 كاندید بەشێوەی سەربەخۆ یان لەچوارچێوەی دەیان حزب و هاوپەیمانێتیدا كێبڕكێی بەدەستهێنانی 329 كورسی دەكەن.
لێپرسراوەی تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژاردن، پێیوایە ئەگەری ساختەكاریی لە هەموو ئاستەكاندا هەیە و لە بەرانبەریشدا هەوڵی ڕێگریش لە هەموو ئاستەكان هەیە، "ڕێكارەكانی كۆمسیۆن لەسەر كاغەز شتی باشن، بەڵام ڕەنگە لە ڕۆژی دەنگدان وەها دەرنەچێت".
بەبڕوای هۆگر چەتۆ، پرسی كڕینی دەنگ و هێزی چەكدار و بەشداری خەڵك و قەبارەی ساختەكاریی لە ئاڵنگارییە سەختەكانی بەردەم هەڵبژاردنن، لە بەرانبەر ڕێكار و ڕێگرییەكانی كۆمسیۆنیشدا لە ساختەكاریی، لایەنیش هەیە هەوڵی دۆزینەوەی بۆشایی دەدەن تا ساختەكاریی بكەن.
لە یەكەم هەڵبژاردنی ساڵی 2005ـی پەرلەمانەوە تائێستا، هیچ پڕۆسەیەكی دەنگدان نەبووە ژمارەیەك لیست و لایەن بە گومانی ساختەكاریی تانەیان لە ئەنجامەكانی نەدابێت، لە عێراق و بە دیاریكراویش لە هەرێمی كوردستان، لە ساڵانی ڕابردوودا زیاتر ئەو تۆمەتباركردنە لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە بووە دژی لایەنەكانی دەسەڵات.
سالار سلێمان عەبدوڵا پارێزەری ڕاوێژكار، پێیوایە ئەنجامدانی ساختەكاریی لە پڕۆسەكە لە ڕووی كردەییەوە زۆر زەحمەتە، بەڵام ئەوەی دەمێنێتەوە جیاكردنەوەی دەنگەكانە لەناو سەنتەری سەرەكی لە بەغدا، "ڕێككەوتنی سیاسی نێوان لایەنە سیاسییەكان كاریگەری لەسەر ساختەكاری دروست دەكات لە ڕێگەی ئەدمینەكانی ناو كۆمسیۆن".
ئەو نمونەیەكی هێنایەوە و وتی "ئەگەر لە وێستگەیەكی دەنگدان لایەنێك لەكۆی 450 دەنگ، 100 دەنگی هێنا و لایەنێكی تر 70 دەنگ، ئەوا گرفتەكە لێرە نییە بەقەد ئەوەی لە سەنتەری جیاكردنەوە و كۆكردنەوە و ڕاگەیاندنی دەنگەكانە لە بەغدا، لەوێ ئەگەر لایەنە سیاسییەكان ڕێككەوتن بكەن ئەوا دەتوانن دەستكاری دەنگەكان بكەن و كەم و زیادی بكەن" سالار بۆ پەرەگراف وای وت.
جینین پلاسخارت، نێردەی تایبەتی سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ عێراق، 7ی ئەیلولی 2021 لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیدا "دڵنیایی" بە دەنگدەرانی عێراقی دا، كە بە 130 چاودێر چاویان لەسەر هەڵبژاردن لانادەن و هەموو هەوڵێكیش دەدەن بۆ ڕێگری لە ساختەكاریی.
نەتەوە یەكگرتوەكان بە كردار چاودێریی دەستپێكردووە و لە زۆربەی ئۆفیس و نوسینگەكانی كۆمسیۆندا ڕاوێژكاری هەن، دواترینیان ئامادەییان بوو لە سوتاندنی ملیۆنەها كارتی كۆنی دەنگدان لە بەغداد تا جارێكیتر بەكارنەهێنرێنەوە.
ئارام جەمال، شارەزای هەڵبژاردن لە پەیمانگەی كوردی بۆ هەڵبژاردن بۆ پەرەگراف ڕونیكردەوە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردن چوار ملیۆن و 670 هەزار كارتی سووتاندووە، "ئەوانە ئەو كارتانەن كە لە هەڵبژاردنی 2014 دروست كرابوون، لە چەند ڕۆژی ڕابردووشدا دەنگۆی كڕین و فرۆشتن بەو كارتانە هەبوون، بۆیە كۆمسیۆن بڕیاری سوتاندنی دان و ئیتر ئەو كارتانە لەكار خراون و ناتوانرێت دەنگی پێبدرێت".
جگە لە چاودێرانی نێودەوڵەتی، هەزاران چاودێری ناوخۆیی و چاوی سەدان ڕۆژنامەنووس و میدیا لەسەر پڕۆسەی هەڵبژاردنە، كە لەم خولەدا فرە بازنەیە و عێراق كراوە بە 83 بازنەی هەڵبژاردن.
"ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان بەجۆرێك سیستماتیك كراون كە زانیاری تەواوی دەنگدەرانی ئەو وێستگەیەی تێدایە كە دەنگدەرەكان دەنگی خۆیانی لێدەدەن، هاوكات زانیاریی دەنگدەران لەسەر كاغەزیش تۆمار كراوە، بۆیە هەر دەنگدەرێك ئەگەر كارتی بایۆمەتری یان ڕەگەزنامە و ناسنامەی پێ نەبێت ئەوا ناتوانێت دەنگ بدات" ئەوەش بەوتەی ئارام جەمال، ڕێكارێكی باشە كە كۆمسیۆن گرتویەتییەبەر بۆ ڕێگرتن لە ساختەكاریی.
سەرەتای ئەیلولی ئەمساڵ نوسینگەی مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی عێراق لە بەیاننامەیەكدا بڵاویكردەوە، هێزە ئەمنییەكان بە سەرپەرشتی ڕاستەوخۆی دادگا، توانیویانە لە ئۆپەراسیۆنێكدا پلانێكی ساختەكاریی بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو پووچەڵ بكەنەوە.
وەك لە بەیاننامەكەدا هاتووە، ئەو هەوڵە لەڕێی فشارخستنەسەر فەرمانبەرانی كۆمسیۆنەوە بووە، بە ئامانجی دروستكردنی ئاژاوە، لەوەشدا تۆڕێك تێوەگلاون، كە دواتر لە لێكۆڵینەوەكاندا دەركەوتووە پەیوەندییان بە ژمارەیەك لێپرسراو، لە نێویاندا پەرلەمانتاری ئێستا و ڕابردووشەوە هەبووە.
لەو هەڵمەتەدا جگە لە دەستبەسەرداگرتنی ئامێر و كارتی دەنگدان؛ ژمارەیەك تۆمەتباری ئەو هەوڵە ساختەكارییە دەستگیركراون و بەپێی بەیاننامەی نوسینگەی سەرۆكوەزیران ڕادەستی دادگا دەكرێن.
لە كۆی زیاتر لە 40 ملیۆن هاوڵاتی عێراقی نزیكەی 25 ملیۆن كەس مافی دەنگدانیان هەیە و لەو ژمارەیە زیاتر لە 14 ملیۆن دەنگدەر كارتی بایۆمەترییان دەركردووە، بەڵام هێشتا بەشێكیان وەریان نەگرتووەتەوە، كە بەڵگەنامەیەكی سەرەكییە بۆ بەشداری لە پڕۆسەی دەنگدان و ڕێگری لە ساختەكاریی.