پەرەگراف- غەمگین محەمەد
هاوسەرەكەی خاوەر شێرپەنجەی سییەكانی هەیە؛ پێویستی زۆری بە كەشوهەوای پاك و شوێنێكی ئارامە، ئەوەش لە ماڵەكەیدا ئەستەم بووە بەهۆی مۆلیدەی گەڕەكەوە.
ماڵی خاوەر تەنیا 50 مەتر لە مۆلیدەكەوە دوورە، جگە لە دەنگی بەرز و بێزاركەر، دوكەڵ و ژەهرەكەیشی هێندەی دیكە ژیانیانی هەراسان كردووە، بۆیە بیری لەوەكردۆتەوە بە ناچاری خانوەكەی بفرۆشێت.
"ڕاستە مۆلیدەكان دەنگی كەمترە لە چاو مۆلیدەكانی ساڵانی ڕابردوو، بەڵام بێزاركەرن و دوكەڵەكەیشی زیانی هەیە بۆ تەندروستیمان".
خاوەر بۆ پەرەگراف ئاماژەی بەوەدا، هاوسەرەكەی بەقسەی پزیشك دەبێت هەوای پاك هەڵمژێت، بۆ ئەوەش پێویستە بچنە گەڕەكێكی دیكە و ماڵ بگوازنەوەو دور لە مۆلیدە نیشتەجێ ببن.
مۆلیدە ئەهلییەكان لە زۆربەی گەڕەكەكانی هەرێمی كوردستاندا هەن؛ بە تایبەت لە وەرزەكانی سەرما و گەرمادا زۆرترین كات كار دەكەن، چونكە كارەبای نیشتمانی كەمترە و ئەو بۆشاییە پڕدەكەنەوە.
لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە پێنج هەزار و 500 مۆلیدەی ئەهلیی هەن، سەرجەمیان بە گاز كاردەكەن و وتەبێژی دەستەی ژینگەی هەرێم دەڵێت: ئەو گازەی موەلیدە ئەهلییەكان بەكاریدەهێنن "كوالێتی زۆر خراپە و مەترسییە بۆ سەر ژینگە و تەندروستی".
دەستەی ژینگە ئاگادارە ئەو گازوایلەی مۆلیدە ئەهلییەكان بۆ ئیشپێكردن بەكاریدەهێنن لە پاڵاوگە نایاساییەكاندا بەرهەم دەهێنرێن، ڕۆنی پیسی ئۆتۆمبێل، تێزاب، خۆڵ و چەند مادەیەكی دیكەی كیمیایی تێكەڵ دەكەن و ئەو جۆرە گازە خراپەی لێ بەرهەم دەهێنن.
ڕەزاق خەیلانی، وتەبێژی دەستەی ژینگەی هەرێم بۆ پەرەگراف وتی، ئەو گازوایلەی بەشێك لە پاڵاوگە ناوخۆییەكان بەرهەمی دەهێنن چەند ماددەیەكی ژەهراوییەو تەنها ناوی گازوایلە، لەبەرئەوەی نرخەكەشی هەرزانە خاوەن مۆلیدەكان دەیكڕن و بۆ ئیشپێكردن بەكاریدەهێنن.
ڕۆژانە لە پاڵاوگە نایاساییەكاندا لە شارەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك، چەندین جۆر گازوایل و بەرهەمەكانی تری نەوت بەبێ چاودێریی‌و كوالێتیی بەرهەم دەهێنرێن و دەخرێنە بازاڕەكانەوە، لەبەرئەوەی كوالێتییان زۆر خراپە لە بەنزینخانەكان وەرناگیرێن و بەزۆریی مۆلیدە ئەهلییەكانی گەڕەكەكان بۆ كارپێكردنیان بەكاریدەهێنن.
لە هەرێمی كوردستان ژمارەیەكی زۆر لە پاڵاوگەی نەوتیی نایاسایی هەن، ئەو پاڵاوگانە جگە لە مەترسیداریی بەرهەمەكانیان، خۆشیان بوونەتەهۆی پیسبونی ژینگە، بەوتەی خودی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوونەتە سەرچاوەی "نەخۆشیی مەترسیدار"، سەرباری چەندین بڕیار بۆ داخستنیان هێشتا بەشێكیان هەر لەكاردان.
شەڕی یاسایی و بڕیاری حكومەت بۆ پاڵاوگەكان نوێ نیە، لە 2010وە چەندینجار دوبارە بووەتەوە، هەرجارەو زنجیرەیەك بڕیارو ڕێوشوێن دەركراوە، بەڵام پاڵاوگەكان لەكاردان و پابەندی بڕیارەكانی حكومەت نابن، ئەوەش بەهۆی ئەوەی كەسانی باڵادەستی حزبیی‌و حكومییان لەپشتەوەیە.
ئەوە لەكاتێكدایە بەدەر لە خراپیی كوالێتیی بەرهەمەكانیان، خاك و ئاو و هەوای هەرێمی كوردستان، لەبەردەم مەترسی مانەوەی پیسیی و ژەهری ئەو پاڵاوگە نایاساییە نەوتییانەدایە بۆ چەندین ساڵی داهاتوو، بەهۆی لەبەرچاونەگرتنی ڕێنماییە ژینگەییەكانەوە، ئەوەش باجەكەی لەسەر تەندروستی خەڵك دەكەوێت.
بەپێی بەدواداچونەكانی پەرەگراف، كاركردنی ئەو پاڵاوگانەو پاشماوەی كارەكانیان، كاریگەریی ڕو‌ون‌و دیاری هەیە لەسەر ئاو و هەواو خاكی نزیكی ئەو شوێنانەی تێیدا دامەزراون، ئەوەش لای حكومەت‌و فەرمانگە پەیوەندیدارەكانی تایبەت بە ژینگە، شاراوە نییەو چەندینجار باسكراوە.
عەلی حەمە ساڵح، سەرۆكی لیژنەی وزە و سامانە سروشتییەكان لە پەرلەمانی كوردستان بۆ پەرەگراف وتی، مۆلیدە ئەهلییەكان لە كۆڵانەكاندا ژەهر دەڕێژن، گازوایلی هیچكامیان پشكنینی بۆ ناكرێت و دەرناچن لە پشكنیندا.
ئەو پەرلەمانتارە جەختیكردەوە، بەشێكی زۆری ئەو گازوایلەی لە بازاڕدا هەیە؛ چەند مادەیەكی كیمیایی زیانبەخشن، نرخیان هەرزانە و بەبێ بوونی چاودێریی لە گۆڕەپانە بێ مۆڵەتەكاندا تێكەڵ دەكرێن.
بەپێی پۆلێنێكی دەستەی ژینگە؛ مۆلیدەی گەڕەكەكان یەكێكە لەو هۆكارانەی كاریگەریی هەیە لەسەر پیسبوونی ژینگە، بە دوكەڵەكەیان، دروستكردنی ژاوەژاو و پاشماوەكەیان واتا بە شێوەیەكی گشتی كاریگەریی سلبیی لەسەر كۆی ڕەگەزەكانی ژینگە؛ هەوا و خاك و ئاوی ژێرزەوی هەیە.
سەنگەر ساڵح، سەرۆكی بەشی كیمیا لە زانكۆی سەڵاحەدین كە توێژینەوەیان كردووە لەسەر كوالێتیی گازوایلەكان و كاریگەرییان لەسەر ژینگە بۆ پەرەگراف وتی "ئەو گازەی مۆلیدە ئەهلییەكان دەیكەنە هەواوە كارەساتە و ئەو گازوایلەی بۆ ئیشپێكردنی مۆلیدە ئەهلییەكان لەشارەكانی هەرێم بەكاردەهێنرێن سەدا 95ـیان نەك كوالێتی ستاندەردی جیهانی، كوالێتی ستاندەردی عێراقیشیان نییە و لەگەڵ هیچ جۆرە كوالێتییەكدا یەك ناگرنەوە".
ئەو پسپۆڕەی كیمیا وتیشی، هیچكام لە گازوایلە ناوخۆییەكان لە تاقیگە دەرناچن و زۆرخراپن.
بەپێی ڕاگەیەندراوی ئاژانسی نێودەوڵەتی بۆ توێژینەوەی شێرپەنجە؛ بەنزین و گازوایل ئەگەر كوالێتییەكەی بەپێی ستانداردە جیهانییەكانیش بێت، مادەیەكی هاندەرە بۆ توشبوون بە شێرپەنجە.
چنار سنجاوی، سەرۆكی بەشی كۆنتڕۆڵی شێرپەنجە لە وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە پەرەگراف-ـی وت، "ئەو ماددە كیمیاییانەی تێكەڵی گازوایل دەكرێن ڕاستەوخۆ كاریگەری نەرێنییان لەسەر تەندروستی مرۆڤ و بەتایبەت منداڵان و هەروەها توشبوون بە شێرپەنجە هەیە".
بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی ڕابردودا شەش هەزار و 293 توشبوی شێرپەنجە لە هەرێم تۆماركراون كە زیاتر لە نیوەیان ژنانن.
عەلی حەمە ساڵح، سەرۆكی لیژنەی وزە و سامانە سروشتییەكان ئاشكرای كرد، ئەنجامی چەندین توێژینەوە لەسەر خراپیی و مەترسییەكانی ئەو گازوایلەی مۆلیدە ئەهلییەكان بۆ ئیشپێكردن بەكاریدەهێنن دراونەتە لایەنی بەرپرس، بەڵام تائیستا ئەو دۆخە نەخوازراوە بەردەوامەو هیچ لێپرسینەوە و بەدواداچوونێك لەلایەن حكومەتەوە نەكراوە.
لە شارەكانی هەرێم ڕۆژانە چەندین جۆر مۆلیدە كار دەكەن مۆلیدەی سیتییەكان، مۆلیدەی ئوتێل و شوێنە بازرگانییەكان و ناوبازاڕ كە ئەمانە تەواو سەربەخۆن و نازانرێت چۆن كاردەكەن و چ جۆرە گازێكیان تێدەكرێت و تەنها ئەگەر سكاڵا هەبێت لەسەریان، ئەوكات لەلایەن لیژنەكانی قائیمقامیەتەوە سەردانیان دەكرێت.
لەگەڵ ئەوانەدا، مۆلیدەی گەڕەكەكانیش هەن بۆ پێدانی كارەبا بە ماڵان، تەنها ئەمانە بە بەردەوامی لەلایەن لیژنەی تایبەتەوە چاودێریی دەكرێن.
تاریق سەمین سەرۆكی كۆمەڵەی مۆلیدە ئەهلییەكانی سلێمانی، ڕەتی دەكاتەوە مۆلیدەی گەڕەكەكانی سلێمانی گازی كوالێتی خراپیان تێ بكرێت و دەڵێت "ئەو مۆلیدانەی لە گەڕەكەكانی سلێمانی كار دەكەن هەموویان بە گازی كوالێتی خراپ لەكار دەكەون، بۆیە خاوەن مۆلیدەكان بە ناچاریی گازی كوالێتی بەرزی تێدەكەن".
سەرۆكی كۆمەڵەی مۆلیدە ئەهلییەكانی سلێمانی وتیشی "گازی كوالیتی خراپ لە مۆلیدەی شارەكانی هەولێر و دهۆك بەكاردەهێنرێت لەبەرئەوەی كوالێتیی مۆلیدەكانیان نزمەو بە هەموو جۆرە گازێك كار دەكەن".
جگە لە سەوزكردنی شوێنی چواردەوری مۆلیدەكان‌و ساڵانە ڕواندنی چەندین نەمام وەك قەرەبووكردنەوەی پیسكردنی ژینگە، هەروەها دانانی مۆلیدەی كوالێتی بەرز و بێدەنگ ئەو مەرجانەن كە دەبێت هەرخاوەن مۆلیدەیەك پێیانەوە پابەند بێت ئەگەرنا سزا دەدرێت.
دڵشاد سادق سەرۆكی ئەنجومەنی مۆلیدە ئەهلییەكانی هەولێر، ئەوەدەخاتە ڕوو، مۆلیدە ئەهلییەكانی هەولێر گازی بەرهەمی پاڵاوگە ناوخۆییەكان بەكاردەهێنن بۆ ئیشپێكردن.
"هەرچەندە بەردەوام بەدواداچون دەكەین بۆ كوالێتی ئەو گازەی خاوەن مۆلیدەكان بەكاریدەهێنن، بەڵام هەندێك خاوەن مۆلیدە هەیە هەست بە بەرپرسیارێتی ناكات بەرامبەر ژینگەو بە بیانووی گرانیی نرخەكەی، گازی كوالیتی نزم بۆ ئیشپێكردن بەكاردەهێنێت، چەندین خاوەن مۆلیدەش لەسەر ئەوە سزادراون" دڵشاد سادق وای وت.
بەهۆی خراپیی دۆخی كارەبای نیشتمانی، لە ساڵی 2007وە بڕیار درا بە دانانی مۆلیدەی ئەهلیی لە گەڕەكەكان، ئەوكات حكومەت بە 450 دینار بۆ هەر لیترێك گازی دەدا بە خاوەن مۆلیدەكان و بەو شێوەیە هەم ڕێگریی دەكرد لە بەكارهێنانی گازی كوالێتی خراپ هەم نرخی ئەمپێری كارەباش لەسەر هاووڵاتی كەمتر دەكەوت، بەڵام ئەو هاوكارییەی حكومەت چەند ساڵێك بەردەوام بوو، دواتر حكومەت ئەو هاوكارییەی بڕی.
سەرۆكی ئەنجومەنی مۆلیدە ئەهلییەكانی هەولێر پێیوایە، باشترین چارەسەر بۆ ڕێگریكردن لە بەكارهێنانی گازی كوالێتی خراپ، دابەشكردنی گازە بەسەر خاوەن مۆلیدەكاندا لەلایەن حكومەتەوە، "ئەگەرنا ناتوانرێت كۆنتڕۆڵی بەكارنەهێنانی گازی كوالێتی خراپ بكرێت".
ئەو دوكەڵەی لە كاركردنی مۆلیدەكاندا بەرهەمدێت و هاووڵاتیان هەڵیدەمژن، كاریگەریی ڕاستەوخۆی هەیە لەسەر توشبوون بە چەندین نەخۆشی.
سەرباری چاودێریی بەردەوامی دەستەی ژینگە بۆ مۆلیدەكان و سزادانی ئەوانەی سەرپێچی دەكەن؛ بەڵام گرفتەكە هەر وەك خۆیەتی، بۆیە هەنگاوی یەكجاریی لای حكومەتە تا بە یاسا چارەسەری بكات.