پەرەگراف- سوركێو محەمەدو هەڤاڵ غالب
دواین پەیوەندی توانا لەگەڵ كەسوكاری درەنگانی شەوی سێشەممەیە؛ لەوكاتەوە چارەنووسی نادیارەو گومانی بەهێز ئەوەیە لە سەرنشینانی چوپە نقومبوەكەی نۆكەندی ئینگلیز بێت كە تائێستا تەرمی ٢٧ كەسیان دۆزراونەتەوە.
توانا محەمەد، گەنجێكی ١٨ ساڵی دانیشتوی ناحیەی حاجیاوای هەرێمی كوردستانە و كاتژمێر ١١ـی شەوی سێشەممە ٢٣ـی تشرینی دوەمی ٢٠٢١ بە خێزانەكەی وتووە وا چونەتە ناو چوپێكی بچوكەوە و ٢٥ خولەكە فەڕەنسایان بەرەو بەریتانیا بەجێهێشتووە.
"وتی هیچ كێشەیەكمان نییە، كەشوهەوا خۆشە، بە ئیسراحەت لە چوپەكەدا دانیشتوین و ژمارەمان ٣٣ كەس دەبێت، بەڵام چوپەكەمان بچوكترە لەو چوپانەی پێشتر بەهەمان ڕێگەدا تاقیمكردۆتەوە" زانا محەمەد، برای توانا بۆ پەرەگراف وای وت.
توانا لە ١٣ـی ئابی ئەمساڵەوە هەرێمی كوردستان بەرەو توركیا بەجێهێشتووە، لەوێوە بە یەخت بۆ ئیتاڵیا بەڕێگەی قاچاخ و دواتر لە ٢٧ـی تشرینی یەكەمدا گەیشتۆتە فەڕەنسا، لەو ماوەیەشدا شەش جار هەوڵیداوە بگاتە بەریتانیا و سەركەوتوو نەبووە، تا كۆتا دەرچونی لە شەوی سێشەممەدا.
ئەو شەوە چەند بەلەمێكی بچوك دەچنە ناو نۆكەندی ئینگلیز، یەكێكیان چوپە نقومبوەكەیە، لە سنوری كاڵاسی فەڕەنساوە بەرەو دۆڤەری بەریتانیا دەردەچێت؛ تائێستاش ململانێی ئەو دوو وڵاتە لەسەر ئەوەیە نایانەوێت بەرپرسیارێتی ڕوداوەكە لە ئەستۆبگرن و هەریەكێكیان ڕەتیدەكاتەوە بەلەمە چوپەكە لە سنوری ئاویی ئەواندا نقوم بووبێت.
بەوتەی كەسوكاری توانا؛ بەوپەڕی دڵنیاییەوە كوڕەكەی ئەوان و كۆچبەرانی دیكەی هاوڕێگای ئەگەر لەسەرنشینانی ئەو چوپە بوبن، ئەوا گەیشتونەتە سنوری ئاویی بەریتانیا.
"تا نزیكەی كاتژمێر ٣ـی بەرەبەیانی چوارشەممە ٢٤ـی تشرینی دوەم(بەكاتی بەریتانیا)، خوشكەكەم قسەی لەگەڵ توانا كردووە، ئەوكاتە چوپەكە لە نقومبوندا بووە، توانا لۆكەیشن(ناونیشانی) بۆ خوشكەكەم ناردووە لە سیك دۆڤەرن، وتویەتی گڵۆپەكانی شاری دۆڤەری بەریتانیایان لێوەدیارە" بەوتەی براكەی توانا.
وێنەى توانا
خوشكەكەی توانا ساڵانێكە لە بەریتانیا دەژیو دوای ڕووداوەكە چووەتە فەڕەنسا بۆ سۆراخی براكەی، پەرەگراف هەوڵیدا قسەی لەگەڵدا بكاتو بەڵگەی ناردنی لۆكەیشنەكە لەلایەن تواناوە بۆ مۆبایلی خوشكەكە وەربگرێت، بەڵام زانای برای توانا وتی، خوشكەكەی ئامادەنییە لە ئێستادا قسە بۆ ڕاگەیاندنەكان بكاتو بەڵگەكە بخاتەڕوو.
"توانا ئەوكاتە وتویەتی ٢٠ خولەكە پۆلیسی بەریتانیا و فەڕەنسامان ئاگاداركردۆتەوە، وتویانە گڵۆپی مۆبایلەكانتان هەڵبكەن تا دەگەینە لاتان، بەڵام نەهاتون" زانا محەمەد دەڵێت، ئیتر لەوكاتەوە هیچ هەواڵێكی براكەیان نازانن تا چەند كاتژمێریك دواتر هەواڵی نقومبونی چوپێكیان لە ئاوی بەریتانیادا بیست.
دواچاتى نێوان توانا لەگەڵ خوشکەکەى و زاواکەیان
چوارشەممە ٢٤ـی تشرینی دوەم هەواڵی ڕووداوەكەی شەوی سێشەممە بە خێرایی لە هەموو میدیا جیهانییەكاندا بڵاوبۆوە، چونكە وەك بەشێك لە میدیای خۆرئاوا وەسفیان كرد، تراژیدیای ئاوا دەمێكەیە لەو سنورە ئاوییەدا ڕوینەداوە؛ خنكانی لانیكەم ٢٧ هاووڵاتیی، لە نێویاندا ژن و منداڵ، باوەڕوایە زۆرینەشیان كوردبن.
تائێستا لەو ڕوداوەدا تەنیا دوو ڕزگاربوو هەن، گەنجێكی سۆماڵی و گەنجێكی كورد، ئەوانیتر چارەنوسیان نادیارە، تەرمی ٢٧یان دۆزراونەتەوە بەڵام نەناسراونەتەوە و لە پڕۆسەی لێكۆڵینەوەدایە.
بی بی سی لە زاری گەنجە سۆماڵییەكە كە یەكێكە لە دوو ڕزگاربوەكەی ئەو ڕوداوە بڵاویكردەوە، چوپەكەیان لە ماوەی سێ كاتژمێر و نیودا بە تەواوی نقوم بووە، "كەشوهەوا زۆر سارد بوو، ئاوەكەش زۆر سارد بوو، خەڵك بە بەرچاومەوە دەخنكان، ئەوانەی نەیاندەزانی مەلە بكەن لە چەند خولەكێكدا خنكان" محەمەد عیسا عومەر وای وت.
ئەو دەشڵێت، سەرنشینێكی چوپەكە تەلەفۆنی بۆ دەسەڵاتی بەریتانی كردووە تا فریایان بكەون، ئەوانیش وتویانە لۆكەیشن بنرێن، بەڵام فریا نەكەوتووە و مۆبایلەكەی لە ئاودا نقوم بووە، گوێی لە كەسێكی دیكەش بووە بە زمانی ئینگلیزی داوای هاوكاری كردووە لەڕێی تەلەفۆنەوە.
ئەو كۆچبەرە سۆماڵییە چەندین كاتژمێر مەلەوانی كردووە و تا ڕۆژ بۆتەوە لە ئاودا ماوەتەوە ئەوكات پۆلیسی فەڕەنسا ڕزگاریان كردووە، بەوپێیەی شەپۆلی ئاو هەر لە سەرەتاوە بەرەو سنوری فەڕەنسا گەڕاندونیەتیەوە.
نۆكەندی ئینگلیز یان دەریای مانش، بەشێكە لە زەریای ئەتڵەسی كە سنوری بەرتیانیا و فەڕەنسا لە یەكتریی جیادەكاتەوە، تەسكترین شوێنی نۆكەندەكە دەكەوێتە سنوری نێوان كاڵاس و دۆڤەر، كەمترین قوڵیی ئاوەكە 45 مەترە.
هاریەت هارمان، پەرلەمانتاری بەریتانیا لە تویتێكدا ئەو پرسارو وەڵامەی خستووەتەڕوو كە لە پاسەوانی سنوری دەریایی وڵاتەكەیان كردووە: ئایا هیچ كام لە سەرنیشانانی ئەو بەلەمەی كە نوقم بووە پەیوەندییان بە دەسەڵاتدارانی بەریتانیاوە كردووە؟ چی ڕویداوە؟
لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا دان ئۆماهەنی، فەرماندەی پاسەوانی سەر سنووری دەریا بە كۆمیتەی مافی مرۆڤی پەرلەمانی بەریتانیای وتووە؛ لەوكاتەدا بەریتانیا پەیوەندییەكی زۆری پێوە كراوە و هەموویانی وەڵامداوەتەوە، بەڵام دڵنیانین كە پەیوەندییان لە سەرنشینانی ئەو بەلەمەوە پێگەیشتبێت.
ئۆماهەنی، دەشڵێت "دەسەڵاتدارانی فەڕەنسا ئاگاداریان كردینەوە كە ئەو بەلەمە لە خاڵێكدا بە تەواوی لە سنووری ئاوی فەڕەنسادا بووە. ئێمەش هەموو بەلەمەكانمان خستبووە كار. بەڵام مەحاڵە لەوە دڵنیابین كە ئایا پێش ئەو ڕوداوە ئەو بەلەمە لە سنووری ئاوی بەریتانیادا بوبێت یاخود نا".
لێكۆڵینەوە لە ڕوداوەكە و ناسینەوەی قوربانییانی ئەو ڕوداوەكە هێشتا دەرەنجامی دیار نییە.
"پرسیارمان لە دوو ڕزگاربوەكەش كردوە، بەڵام دەڵێن ئاشنایەتیمان لەگەڵ برای ئێوە نەبووە، ئەو شەوەش تاریك بووە و هەموان دەموچاویان داپۆشراو بووە، بۆیە نازانین لەسەر چوپەكە بووە یان نا" زانای برای توانا وای وت.
پۆلیس لەڕێی خوشكەكەی توانا و كەسوكاری چەندین بێسەروشوێنی دیكەی ئەو شەوەوە پشكنینی (DNA) بۆ تەرمە دۆزراوەكانی نۆكەندی ئینگلیز دەكات.
زۆربەی ئەوانەی هەوڵی گەیشتنە ئەوروپا و بەریتانیا دەدەن، بە تایبەت لە هەرێمی كوردستانەوە، بەهۆی قەیرانەكان و بە ئومێدی دۆزینەوەی ژیانێكی باشتر و داهاتوویەكی مسۆگەرتر ڕێگەی كۆچ دەگرنەبەر.
"كوڕەكەم بینیی ئەگەر خوێندنیش تەواو بكات دانامەزرێت و كاری دەستناكەوێت، بۆیە وازی لە خوێندن هێنا و ڕۆیشت" باوكی یەكێك لە بێسەروشوێنانی ناو چوپەكەی نۆكەندی ئینگلیز بۆ پەرەگراف وادەڵێت.
كوڕەكەی ئەو تەمەنی ٢٠ ساڵە، نەیتوانیوە بڕوانامەی شەشی ئامادەیی بەدەستبهێنێت و چەندین هەفتەیە گەیشتۆتە فەڕەنسا بە ئامانجی گەیشتن بە بەریتانیا.
"پۆلیسی فەڕەنسا ڕێگەیان نەداوە تەرمی چوپەكە نقومبوەكە كەس بیانبینێت، بەڵام بۆ پشكنینی DNAـی لەڕێی كەسوكاریانەوە نمونەیان وەرگرتووە، لە هەرێمی كوردستان نمونە بۆ ئەو پشكنینە لە نزیكەی ١٠ خێزان وەرگیراوە" بەوتەی باوكی ئەو گەنجە كە داوایكرد ناوی نەهێنرێتو ئەوانیش نمونەی DNAـییان ناردووە.
"قسەم لەگەڵ كۆچبەرێكی تر كرد، ئەو ڕۆژە لە ئاوەكەدا بووە و بە چوپێكی تر بەرەو بەریتانیا ڕۆیشتوون، ئەو تەرمەكانی لەسەر ئاو بینیوە، وتی زۆربەیان ڕەش پێست بون، سێ كەسیش لەسەر بەشێكی چوپەكە زیندو بوون، بەڵام بەشێك لە نەفەرەكانی چوپەكەی ئەوان ڕێگەیان نەداوە زیندوەكان ڕزگاربكەن تا كێشە بۆ چوپەكەی ئەوانیش دروستنەبێت" باوكی ئەو گەنجە وای وت.
لەمساڵدا ژمارەیەكی زۆر هاوڵاتی هەرێمی كوردستان، لەڕێی توركیا و بێلاڕوسەوە هەوڵی گەیشتن بە ئەوروپایان دا و بەشێكیان لە فەڕەنساوە چونە بەریتانیا، بەشێكیش هێشتا لە جەنگەڵەكانی بێلاڕوس لەگەڵ پۆڵەندا و لیتوانیا و لاتیڤیا گیریانخواردووە، چونكە ڕێگەی پەڕینەوەیان پێنادرێت.
"كاتژمێر ١١:١٠ خولەكی شەوی سێشەممە ٢٣ـی تشرینی دوەم بوو، كچە گەورەكەم پەیوەندی پێوەكردم و وتی باوكە وا بە چوپ بەڕێدەكەوین بۆ بەریتانیا، بۆیە دوعامان بۆ بكە بە سەلامەت بگەین" ڕزگار حسێن محەمەد بۆ پەرەگراف وای وت.
هاوسەر و سێ منداڵەكەی ڕزگار چوار مانگە بەڕێگای قاچاخەوەن تا گەیشتون بە ئەوروپا و دواجار لە شەوی ڕوداوەكەدا هەوڵیانداوە بگەنە بەریتانیا، لەوكاتەوە چاوەڕێی هەواڵێكیانە، چونكە ئەوانیش لەنێو ئەو هاوڵاتییانەدان كە چارەنوسیان نادیارە و پۆلیس لە لێكۆڵینەوەدایە تا بزانێت لەناو قوربانییەكانی چوپەكەدان یان نا.
كچە گەورەكەی ڕزگار، تەمەنی ٢٢ ساڵە، كوڕەكەی ١٤ ساڵ و كچێكی دیكەی حەوت ساڵە، "بۆ دواڕۆژێكی باشتر ڕێگەی ئەوروپایان گرتەبەر" بەوتەی ڕزگار كە دانیشتوی قەزای دەربەندیخانن.
وێنەى هاوسەر و منداڵەکانى ڕزگار
چەند ڕێگایەكی جیاواز بۆ گەیشتنە بەریتانیا هەیە لە فەڕەنساوە، گرانترین و خێراترینیان خۆحەشاردانە لەناو بارهەڵگرەكانی ئەو ڕێگایەدا، ئەوەش بە ڕێككەوتنی نێوان قاچاخچی و شۆفێری بارهەڵگر، كە زیاتر لە هەشت هەزار یۆرۆیە بۆ هەر نەفەرێك.
ڕێگاكانی دیكە پەڕینەوەیە لە ئاوی نۆكەندی ئینگلیز، بەپێی بەدواداچونەكانی پەرەگراف، نرخی ئەو ڕێگایە بەپێی ژمارەی نەفەر و جۆری بەلەم و كاتەكەی دەگۆڕێت، بە گشتی لە هەزار دۆلارەوە دەستپێدەكات تا نزیكەی چوار هەزار دۆلار.
ئاری جەلال، سەرۆكی دەزگای لوتكە بۆ ئاوارە و پەنابەران بۆ پەرەگراف وتی "لە ڕوداوەكەی نێوان فەڕەنسا و بەریتانیا تائێستا كەیسی ١٧ كەس لای ئێمە تۆماركراوە كە خەڵكی هەرێمی كوردستانن، نوێنەری ئێمە لە فەڕەنسا لەگەڵ پۆلیس كۆبووەتەوە، ئێمە بۆ پشكنینی (DNA) فایلمان بۆ كەسوكاری بێسەروشوێنان كردۆتەوە و یەك دوو كەس ماون بۆیان بكرێت".
زانیارییەكانی لای دەزگای لوتكە ئەوەیە؛ ٣٣ كەس لە چوپە نقومبوەكەدا بون، تەرمی ٢٧ كەس دۆزراوەتەوە و دوو كەس ڕزگاركراون، كە یەكێكیان خەڵكی ڕۆژهەڵاتی كوردستانەو لە قەزای قەڵادزێ نیشتەجێ بووە، "چاوەڕوانی دەرەنجامەكانی پشكنینی (DNA) دەكەین" ئاری جەلال وای وت.
وتیشی، تائێستا دیارنییە ڕوداوەكە لە سنوری ئاوی بەریتانیادا بووە یان فەڕەنسا، بەڵام كۆچبەران پەیوەندییان بە پۆلیسی هەردوو وڵاتەوە كردووە و درەنگ چون بە هانایانەوە، گومانەكانیش زۆرن و هەندێك دەڵێن بەوپێیەی تەرمەكان لای پۆلیسی فەڕەنسان ڕەنگە لە سنوری فەرەنسادا بوبێت و هەندێكیش پێیانوایە ڕەنگە لە سنوری بەریتانیادا بوبێت و شەپۆلی ئاو تەرمەكانی بەرەو فەڕەنسا گەڕاندبێتەوە.
ڕوداوەكە كاردانەوەی زۆری لێكەوتەوە؛ نەتەوەیەكگرتووەكان بە "خوێناویترین تراژیدیا"ی نۆكەندی ئینگلیز وەسفی كرد، بەپێی ئامارەكانی ڕێكخراوی نێودەوڵەتی كۆچ لە حەوت ساڵی ڕابردودا 166 كەس لە نۆكەندی ئینگلیزدا خنكاون.