پەرەگراف- غەمگین محەمەد
تانیا و كچە 7 ساڵەكەی لەسەر ڕۆیشتنن؛ جانتای سەفەریان ئامادەیە و چاوەڕێی تەلەفۆنێكن تا بە یەكجاریی هەرێمی كوردستان و قەیرانەكانیشی بەجێبهێڵن.
ئەو تەلەفۆنە چاوەڕوانكراوە لە هاوسەرەكەی تانیاوەیە كە سێ مانگە لە غەریبی و سەرما و مەینەتییەكانی بێلاڕووس بەرگەی گرتووە، تا ڕێگایەكی قاچاخ‌و كەم مەترسییان بۆ بدۆزێتەوە.
"چەندین ساڵم بە نەهامەتی و كرێچێتی ڕاكێشا، بۆ ئایندەی منداڵەكەم دەڕۆم، نامەوێت وەك ئێمە بژی" تانیا كەمال، تەمەن 38 ساڵ، بۆ پەرەگراف وای وت.
كاتێك دەردەدڵی هەڵڕشت؛ هیچ پەشیمانییەكی دەرنەبڕی و زۆر بە دڵنیاییشەوە وتی؛ هیچ نییە لە كوردستان تا دواتر ئاخی بۆ هەڵبكێشێت، "بۆیە قەتیش پەشیمان نابمەوە".
تانیا و هاوسەرەكەی، خۆیان بە قوربانیی قەیرانە زۆرو زەبەندەكانی هەرێمی كوردستان دەزانن؛ لە سادەترین خزمەتگوزاری و مافی ڕۆژانەی وەك كارەبا و ئاو و سوتەمەنییەوە تا خەمەكانیان لە داهاتووی منداڵەكەی و ئابوریی وڵات.
هەر ئەوان نین؛ زۆربەی ئەوانەی بەرەو ڕێگای هات و نەهات بە هیوای گەیشتن بە "بەهەشتی ئەوروپا" كۆچیان كردووە، چیرۆكەكانیان لە یەكترییەوە نزیكن، چونكە هێشتا خەڵك لە كوردستان بە دەست بێكاریی، بێ كارەبایی، كەمئاوی، كێشەی خراپیی ڕێگەوبان و قەیرانی نیشتەجێبوون و دەیان كێشەی دیكەوە گرفتارن.
د. كەریم شەریف قەرەچەتانی، پسپۆڕی دەرونزانی‌و مامۆستای زانكۆ بۆ پەرەگراف وتی، لە هەرێمی كوردستان قەیرانەكان پاڵ بە هاووڵاتیان و بە تایبەت گەنجانەوە دەنێن هەڵبێن و بڕۆن.
"گەنجێك كە چەندین ساڵ خوێندویەتی ناتوانێت هەلێكی كاری باشی دەستبكەوێت، دەستی ناگیرێت داهاتوو بۆ خۆی دروست بكات و دەبێت چاوی لە دەستی دایك و باوكی بێت، ئەوانە نائومێدی دەكات و پاڵی پێوە دەنێت ڕێگەی هات و نەهات بگرێتەبەر" بەوتەی قەرەچەتانی.
لە 2013ـەوە هیچ پڕۆسەیەكی دامەزراندن لە حكومەتی هەرێمی كوردستان نەبووە و حەوت ساڵیشە بەهۆی قەیرانی دارایی بازاڕ سست بووەو هەلیكار كەمبووەتەوە، لەگەڵ ئەوانەشدا كەرتی تایبەت ئەوەندە بەهێز نییە توانای ڕەخساندنی هەلیكاری بۆ گەنجان هەبێت، ئەمانە سەرباری گەندەڵیی‌و نادادپەروەریی كە باڵی بەسەر هەرێمەكەدا كێشاوە.
تانیا و كچەكەی لە شاری سلێمانی دەژین، تانیا بەردەوام چاوی لە پەیج و گروپەكانی سۆشیال میدیایە ئومێدێكی لەبارەی ڕێگەی كۆچەوە پێبڵێت، بەتایبەت لە دوای دروستبوونی گرژییەكانی سەر سنووری بێلاڕووس لەگەڵ پۆڵەندا.
ئاران عەلی لە چلەكانی تەمەنیدایە، بە ڤیزای ڕەسمی چووەتە بێلاڕووس و دەیەوێت ڕێگایەكی باش و گونجاو بەرەو ئەوروپا بدۆزێتەوە، ئەو لە مینسكی پایتەختی ئەو وڵاتەوە بۆ پەرەگراف وتی، پەیوەندی بەردەوامی لەگەڵ قاچاخچی هەیە و چاوەڕوانی دەرفەتێكی گونجاوە بۆ ئەوەی هاوسەر و منداڵەكەشی بباتە لای خۆی‌و دواتر بەرەو ئەوروپا كۆچ بكەن.
كەمتر لە ساڵێكە هاووڵاتییانی هەرێمی كوردستان بە تەواوی ئاشنای ڕێگەی بێلاڕووس بوون بۆ گەیشتن بە ئەوروپا، دوای وەرگرتنی ڤیزا لەڕێگای كۆمپانیاكانەوە، دواتر لە فڕۆكەخانەی هەولێر یان سلێمانییەوە بە ڕەسمی دەچنە توركیا یاخود دوبەی یان تاران، دواتر دەچنە مینسكی پایتەختی بێلاڕووس.
پێشتر ڤیزا و بلیتی فڕۆكەی ئەو وڵاتە هەرزان بوو، بەڵام بەهۆی لێشاوی كۆچی خەڵكەوە گران بووە، بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف نرخی ڤیزا و گەشتی بێلاڕووس بە حەوت ڕۆژ هۆتێلەوە لە مانگی ڕابردوودا گەیشتە چوار هەزار دۆلار تا حكومەتی مینسك بڕیاریدا بە قەدەغەكردنی گەشتی هاووڵاتییانی عێراق، سوریا و ئێران لە دوبەی و توركیاوە بۆ وڵاتەكەی، ئەو بڕیارە پاش لێشاو و گردبونەوەی هەزاران كۆچبەر هات لە سنوری تەلبەندی نێوان بێلاڕووس و پۆڵەندا.
بێلاڕووس هاوسنورە لەگەڵ پۆڵەندا و لاتیڤیا و لیتوانیا كە هەرسێ وڵات هێزی زۆریان بۆ ڕێگری لە كۆچبەران كۆكردۆتەوە و مانگێكە هەزاران هاوڵاتی بە ژن و منداڵیشەوە لەو نێوەندەدا گیریانخواردووە.
ئاران عەلی نەیشاردەوە بارودۆخی كۆچبەران لە جەنگەڵی نێوان بێلاڕووس و وڵاتانی دیكە زۆر خراپە، هەر بۆیە هەندێكیان گەڕاونەتەوە، بەڵام ئەوەش نەیتوانیوە ئاران پەشیمان بكاتەوە و وتی "دەمەوێت بە یەكجاریی لە نەهامەتی ڕزگارمان ببێت".
تانیا و كچەكەی لە جانتای سەفەرەكەیاندا جلوبەرگی گەرم، پێڵاوی باش، كیسەخەو، خواردنی كێش سوك و پڕ وزە لەگەڵخۆیاندا دەبەن بۆ مەترسیی و نەهامەتییەكانی ڕێگەی كۆچی نایاسایی.
هاووڵاتییانی كۆچبەر دوای گەیشتنیان بە مینسك، بەڕێككەوتنی پێشوەختە لەگەڵ قاچاخچی یان پشت بە توانای خۆیان دەبەستن و لەڕێگەی جی پی ئێسەوە دەگەنە جەنگەڵەكانی سنوری بێلاڕووس لەگەڵ پۆڵەندا و لیتوانیا و لاتیڤیا، لەوێشەوە پڕۆسە قورسەكە دەستپێدەكات، دەبێت تەلبەند ببڕن و بێئەوەی بكەونە دەست پۆلیس، بتوانن بچنە خاكی ئەو سێ وڵاتەو بە ئۆتۆمبێل بگەنە وڵاتی دواتر كە زۆربەی كات ئەڵمانیایە.
هەندێكیشیان لە ئەڵمانیا نامێننەوە و دەچنە فەڕەنسا تا بە بەلەم و قاچاخ بگەنە بەریتانیا.
لەم ڕۆژانەدا بەلەمێكی كۆچبەران لە نۆكەندی ئینگلیز لە نێوان فەڕەنسا و بەریتانیا بە 33 كۆچبەرەوە نقوم بوو تائێستا تەرمی 27 كۆچبەریان دۆزراونەتەوەو دوو كەسیش ڕزگاریان بووە، دەگوترێت خنكاوەكان زۆرینەیان كوردن.
كەریم شەریف قەرەچەتانی وتی "ئەركە لەسەر حكومەت كار لەسەر ئەو هۆكارانە بكات كە پاڵ بە گەنجان و خێزانەكانەوە دەنێت ئەم وڵاتە جێبهێڵن، دەبێت بە پڕۆژە و پلان بیانهێڵێتەوە نەك بەڵێنی كارپێنەكراو".
بەڵام حكومەت جیاواز لە هەموو هاوڵاتیان و توێژەرانیش قسەی پێچەوانەی هەیە؛ بەلای ئەوانەوە كۆچبەران لە قەیران و گەندەڵی و بێكاری و هەژاری و نەبونی ئازادی هەڵنەهاتون، بەڵكو هەوڵدانە بۆ ژیانێكی باشتر.
مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە دوایین هەڵوێستیدا، لە دیدارێكیدا لەگەڵ كەناڵی سكای نیوز وتی، بەوپەڕی متمانەوە دەڵێم كە هیچ كەسێك لەو كۆچبەرانە بەهۆی گەندەڵی و فشاری جۆراوجۆرەوە نەڕۆیشتونەتە بێلاڕووس، ئەو كەسانە هەزاران دۆلاریان داوەتە قاچاخچی و لەوێ بەكاردەهێنرێن وەك كارتی ململانێ دژی یەكێتی ئەوروپا، ئەوان بەدوای دەرفەتی ژیانێكی باشتردا ڕۆیشتوون.
بەپێی بەدواداچونەكانی پەرەگراف، ئێستا ڕێگەی دەربازبوون لە بێلاڕووسەوە بۆ وڵاتانی دیكەی ئەوروپا زۆر سەخت بووە و تاڕادەیەك بووەتە ئەستەم، جگە لەوەی سەرما فشاری زۆری خستووەتەسەر كۆچبەران‌و تائێستاش چەندین گەنج و منداڵ و بە تەمەن بەهۆی برسێتی و سەرماوە گیانیان لەدەستداوە، لەكاتێكدا پێشتر و لە سەرەتاكانی دەركەوتنی ئەو ڕێگایەدا دەربازبون بەرەو ئەوروپا ئاسانتر بوو.
ڕێگەی جیاوازی قاچاخ هەیە لە بێلاڕووس بۆ وڵاتانی دیكە، هەرە باوەكەیان جەنگەڵ و بڕینی تەلی سنور و ڕێكردن و ڕاكردنە، ئەوەش نرخەكەی لەنێوان چوار تا زیاتر لە هەشت هەزار دۆلاردایە.
هیوا، ناوی دووەمی قاچاخچییەكی كوردە لە بێلاڕووس، ئەو بە ڕاشكاوی بۆ پەرەگراف وتی "كە وتت ڕێگەی قاچاخ دەبێت چاوەڕێی هەموو قورسیی و هیلاكی و نەهامەتییەك بكەیت، كۆچبەر تا دەگاتە شوێنی مەبەست، هیلاكی، برسێتی، سەرما، كە دەگیرێت لێدانیش دەخوات، هەندێك كات بە یەكجار و هەندێك كاتی تر بە چەند جارێكیش هەوڵدان هەر دەرناچێت".
كە تەلی سنور بڕدرا، پێویستە كۆچبەرەكە بە كەمترین كات ڕابكات و ئەو ناوچەیە تێپەڕێنێت، "كۆچبەر هەبووە نەیتوانیوە بڕوات لە ڕێگە بەجێماوە و كەس نەگەڕاوەتەوە سەری" بەوتەی هیوا، ئەو دەشڵێت، دوای دروستبونی لێشاوی كۆچبەران پەڕینەوەو تێپەڕینی سنوورەكان زۆر قورس بووە، هەموو وڵاتەكان خاڵەكانی پشكنینیان زۆر و چڕكردووەتەوە و لێپرسینەوە بەراورد بە ڕابردوو بووەتە سێ هێندە.
هەر هێندەی كۆچبەر گەیشتە جەنگەڵ؛ پۆلیسی پۆڵەندا ڕێگەی پێنادات و لێی دەدات، پۆلیسی بێلاڕووسیش دیسان لێیان دەدەن، پێشووتر ڕێگەشیان نەدەدان بگەڕێنەوە بۆ مینسك، بۆیە ناچار لەو نێوەندەدا گیریان دەخواردن، بەڵام دوای ئەوەی قەیرانی سەرسنوور دروست بوو ئێستا ڕێگەی گەڕانەوەی ئارەزوومەندانە بۆ وڵاتەكانیان لە مینسكەوە بە كۆچبەران دەدرێت.
ئاری جەلال، سەرۆكی دەزگای لوتكە بۆ كاروباری پەنابەران بە پەرەگراف-ـی وت، حكومەتی هەرێم هیچی پێ ناكرێت بۆ كۆچبەرانی بێلاڕووس و بەغداش تەنیا دەتوانێت ئەو كۆچبەرانە بگەڕێنێتەوە كە دەیانەوێت بێنەوە، ئەگەرنا ناتوانن هیچ كۆمەك و هاوكارییەكی كۆچبەرەكان بكەن.
حكومەتی عێراق بەهەماهەنگی بێلاڕووس، خۆویستانە كۆچبەران بێبەرانبەر بە فڕۆكە دەگەڕێنێتەوە بۆ هەولێر و بەغدا، بەپێی ڕاگەیەندراوێكی وەزارەتی دەرەوەی عێراق تائێستا زیاتر لە سێ هەزار و 500 كۆچبەر لە مینسكەوە گەڕێنراونەتەوە.
جگە لە هەڵوێستەكانی حكومەتی هەرێم كە دژی پاساوی هاووڵاتییانە بۆ كۆچ، پەرلەمانی كوردستان تەنیا قسەی لەسەر ئەو دۆسیەیە پێكهێنانی لیژنەیەك بووە بۆ سەردانی پۆڵەندا و لێكۆڵینەوە لە بارودۆخی هاووڵاتییانی كوردی ناو جەنگەڵی سنوری ئەو وڵاتە و بێلاڕووس، بەڵام مۆڵەتی سەردانەكەیان وەرنەگرتووە.
ڕێبوار بابكەیی، سەرۆكی لیژنەی پەیوەندییەكان و ڕەوەندی كوردستانی لە پەرلەمان بۆ پەرەگراف وتی، نامەیەكی فەرمییان ناردووە بۆ حكومەتی پۆڵەندا لەبارەی ئامانجی سەردانەكەیان، بەڵام تائێستا ئەو وڵاتە ڕەزامەندی نەداوە لەسەر چوونیان "بەوەش دەردەكەوێت حكومەتی پۆڵەندا نایەوێت لەسەر ئەو كەیسە سەردانیان بكەین".
لە حەوت ساڵی ڕابردوودا زیاتر لە 633 هەزار هاوڵاتی لە ڕێگە جیاوازەكانەوە كۆچیان كردووە بۆ وڵاتانی ئەوروپا و تەنیا لەمساڵدا زیاتر لە 40 هەزار كەس لە هەرێمی كوردستانەوە كۆچیان بۆ دەرەوە كردووە، نزیكەی چوار هەزار كەسیش ڕێگەی بێلاڕووسیان بۆ گەیشتن بە وڵاتانی ئەوروپا بەكارهێناوە، ئەمە بەپێی ئامارێكی دەزگای لوتكە بۆ كاروباری پەنابەران.