پەرەگراف
لە دەرگای حەوشەوە دەست بە پەلەپیتكەی كڵاشینكۆفەكەدا دەنێت و تا سەر سفرەی خوانی جەژن لە هەیوانی ماڵەكەدا چوار كەس دەكوژێت.
ئەو ڕوداوەی چەمچەماڵ بەیانی یەكەم رۆژی جەژنی رەمەزان، لە 2ـی ئایاری 2022ـدا بوو، تەقەكەر زاوا و قوربانییەكانیش ماڵە خەزورانی بون.
"موسای تەمەن 10 ساڵ دەرگاكە دەكاتەوە و یەكەم كەس ئەو دەكوژێت، دواتر دەگاتە سەر سفرەكە و فیشەك بە چرۆ (40 ساڵ) و چنور (44 ساڵ)ـەوە دەنێت، كە دوەمیان دووگیان بوو، پاشان هەر لەوێ چۆمان (25 ساڵ) دەكوژێت" بەوتەی مەریوان ئەحمەد، كوڕی خێزانی قوربانییەكان بۆ پەرەگراف.
قوربانییەكان دوو كچ و كوڕێكی ئەحمەد جاف و كوڕەزایەكی بون.
مەریوان دەڵێت "تەقەی لە دایكیشم كردووە لەكاتێكدا بەهۆی نەخۆشییەوە لەسەر جێگا بووە، دواتر چۆتە سەر ماڵی برایەكەم (كوڕێكی دیكەی ئەحمەد جاف)، لەوێش كوڕێكی ئەو برایەمی برینداركردووە"، ئەوەش بەهۆی كێشەی كۆمەڵایەتی و دوای دوركەوتنەوەی تەقەکەرەکە لە هاوسەرەكەی، كە پێنج منداڵیان پێكەوە هەیە.
ئەو تۆمەتبارە پلەی نەقیبە و چەكی فەرمی دەوڵەتی پێ بووە لەكاتی روداوەكەدا.
مەریوان وتی "پێشتر سێ كەسی دیكەی كوشتووە كەچی ساڵ بەساڵ پلەی بەرزكراوەتەوە و بەردەوامبووە لە دەوام".
هەمان ئێوارەی رۆژی روداوەكە هێزەكانی ئاسایشی رۆژئاوای سلێمانی دەستگیركردنی بكوژەكەیان ڕاگەیاند.
لە زۆربەی روداوە تاوانكارییەكاندا، بە تایبەت كوشتنی ژنان، چەك بەكاردەهێنرێت و بە هۆكارێكی سەرەكی توندوتیژی لە هەرێمی كوردستان دادەنرێت.
"یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی روودانی تەقەكردن، بە ئاسانی دەستكەوتنی چەكە، هۆكارێكی تر هەبوونی رێژەیەكی زۆری چەكداری فەرمی حكومەتە كە چەك لەگەڵ خۆیان دەبەنەوە ماڵەوە لەكاتێكدا دەبێـت لە شوێنی ئەركەكەی جێی بهێڵێت" سامی ساتی، پارێزەر بۆ پەرەگراف وای وت.
یاسای چەك؛ لە ساڵی 1993 لەلایەن ئەنجومەنی نیشتمانی كە پەرلەمانی ئێستایە دەركراوە، بەرزترین ئاستی سزا تێیدا زیندانی هەتاهەتاییە و تەمەنی ئەوانەی مۆڵەتی هەڵگرتنی چەكیان پێدەدرێت، سەرەتای گەنجێتییە.
ساڵی 2015 وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێم، بڕیارێكی بۆ ڕێكخستنەوەی مۆڵەتی هەڵگرتنی چەك دەركردووە، بۆ سنوورداركردنی ئەو دیاردەیە، بەوەش دەسەڵاتی پێدانی ڕەزامەندیی هەبوونی دەمانچە و تاپڕ دراوەتە پارێزگار و سەرپەرشتیاری ئیدارەكان، بەڵام كڵاشینكۆف لە حاڵەتی زۆر پێویستدا، خودی وەزیر مۆڵەتی پێ دەدات.
سامی بۆ پەرەگراف رونیكردەوە "یەكێك لە كێشەكان ئەوەیە؛ دەسەڵاتی جێبەجێكردن كەسانی چەكدار دەستگیرناكەن تاوەكو تاوانێك ئەنجامنەدات، ئەگەرنا پێویستە لە بازگەكان و لە شوێنە گشتیەكان و هەتا لە ماڵەكانیشدا ئەگەر چەك هەبوو دەستی بەسەردا بگیرێت"، هەروەها وتی "تەنانەت ئەگەر لە فەیسبوك وێنەیەك بە چەكەوە بڵاوبكرێتەوە داواكاری گشتی دەتوانێت سكاڵای لەسەر بكات و پۆلیس دەتوانێت بە فەرمانی دادوەر پشكنین بۆ ماڵەكەی بكات و دەستی بەسەردا بگرێت".
لە 14ـی ئایاری ئەمساڵدا پێنج هاوڵاتی كوژران، لە نێویاندا سێ كوڕ و باوكێك، ئەوەش بە بەكارهێنانی چەك لە نێوان نەوەی دوو برادا لە گوندێكی قەزای خەبات-ـی هەولێر.
هەر هەمان رۆژ لە قەزای چەمچەماڵ پیاوێك لەشەڕی نێوان دوو بنەماڵەدا بە "گولـلەی وێڵ كوژرا" و بكوژەكان دەستگیركران.
سەركەوت ئەحمەد، وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی بۆ پەرەگراف وتی "ئەو ڕووداوانەی ماوەی رابردوو هەمووی كێشەی كۆمەڵایەتییە و زۆربەی تەقەكەرەكانیش دەستگیركراون، مەگەر بە دەگمەن كەسێك مابێـت دەستگیر بكرێت".
هەروەها دەڵێت، داواكراوێك ئەگەر پلەی سەربازی هەبێت بە نوسراوی رەسمی لە رێگای وەزارەتی تایبەتمەندەوە داوادەكرێت و كەسەكە ڕادەستی پۆلیس دەكرێت.
لەبارەی هەماهەنگی لەگەڵ هەولێر بۆ دەستگیركردنی تۆمەتبارانی هەڵاتوو، سەركەوت ئەحمەد ئاماژەی بەوەدا "دەیانجار خەڵكمان بۆ گرتون و بۆمان ناردوون بۆ هەولێر و ئەوانیش خەڵكیان بۆ ناردووین، مەگەر كەسێك پلەی سەربازی هەبێت و لەرێگای وەزارەتەوە كاتی زۆر بوێت چونكە كەسی پلەدار موافەقەی جیهەتی فەرمی دەوێت".
بەپێی ئامارێك كە پەرەگراف لە لیژنەی ئەمنی قەزای چەمچەماڵ دەستی كەوتووە، لەماوەی پێنج مانگی سەرەتای ئەمساڵ 13 حاڵەتی كوشتن و خۆكوشتن هەبووە، لەو ژمارەیە چوار حاڵەتیان خۆكوشتن بووە و 9 حاڵەتیشیان كوشتن، بەپێی ئەو ئامارە لەماوەی ئەو پێنج مانگەدا 14 رووداوی تەقەكردنیش تۆماركراوە.
"دەتوانم بڵێم زۆر فاكتەر هەیە بۆ ڕوودانی ئەم كێشە و گرفتانە، بەڵام گرنگترین فاكتەرەكان ناسەقامگیری سیاسی لە نێوان سەرجەم لایەنەكان و ململانێی سیاسییە، كە هەر لایەنیك چەندین هێزی چەكداری هەیە، بە شێوەی سیستم رێكنەخراون، بەشێكی زۆر لە هاوڵاتیان هەڵگری چەكن بە شێوەی فەردی یاخود نافەرمی لە ماڵەكانیاندا" بێستون رەحیم ولی، خاوەنی بڕوانامەی ماستەر لە كۆمەڵناسی بۆ پەرەگراف وای وت.
بەپێی ئامارە ڕەسمییەكانی حكومەتی هەرێم لە ڕاپەڕینی ١٩٩١ەوە تائـێستا، زیاتر لە 20 هەزار و 700 مۆڵەتی هەڵگرتنی چەك دەرچووە.
سامی ساتی پارێزەر پێیوایە سزاكانی ئەنجامدانی تاوان بە چەك سوكن، "بەپێی مادەی 495 مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت كە حوكمەكەی زۆر ئاسانە و تائێستا كەس لەسەر ئەو بابەتە حوكم نەدراوە و تەنها غەرامە كراوە، ئەگەر مادەی 21ی یاسای چەكیشی بۆ كرابێـتەوە ئەوا حوكمی ئیقاف تەنفیزی بۆ دەكرێت و حوكم نادرێت".
ماددەی 495ـی یاسای سزادانی عێراق تایبەت بە سزادانی زیندانی تا یەك مانگ یاخود غەرامە بۆ ئەوانەی بە نایاسایی چەك بەكاردەهێنن.
"بەشێكی تر لە كێشەكان لە دادگای لێكۆڵینەوەیە، كاتێك كە كەسیك تەقەی لێكراوە یان تەقە لەماڵەكەی كراوە یان بریندارییەكی سوكە كەچی مادەی 432ی یاسای سزادانی بۆ دەكەنەوە و دوای لێخۆشبوون ئەو كەیسە دادەخرێـت و كەسەكە سزا نادرێت، ئەمەش وادەكات كە خەڵك لە سزای هەڵگرتن و تەقەكردن بە چەك نەترسێت" سامی وادەڵێت.
حكومەتی هەرێمی كوردستان، پرۆژە یاسایەكی نوێی بۆ چەك ناردۆتە پەرلەمان و هێشتا پەسەند نەكراوە، ئەو پرۆژەیە بە گۆڕانكارییەكی كەم لە چاو یاساكەی پێشتری چەك داڕێژراوە، تەنیا هەندێك بڕگە لەوانە؛ سزادان و تەمەنی چەکهەڵگرتن و چەند وردەكارییەكی تر دەستكاری كراوە؛ تیایدا هاتووە هەركەسێك تاوانی كوشتن بە چەكی مۆڵەتپێدراو ئەنجامبدات سزاكەی لە سێدارەدانە.
پسپۆڕەكەی كۆمەڵناسی پێیوایە، هەبونی كێشەی ئابووری، بەهۆی ئەو قەیرانەی ڕووی لە هەرێمی كوردستان كردووە فشارێكی زۆری لەسەر هاوڵاتیان دروست كردووە، بۆ پەیداكردنی بژێوی ژیانیان، هاوكات كەمی ئاستی ڕۆشنبیری تاكی كورد لە هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی گرفتەكان، لە هۆكارەكانی دیكەی هەڵگرتنی چەك و تاوانكاریین بە چەك.
بێستون رەحیم وەلی چارەسەر لەوەدا دەبینێتەوە هەوڵ بۆ سەربەخۆبوونی دادگاكان بدرێت، تا دەستگیركردنی تاوانباران، هەروەها هۆشیاركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە و گرنگیدان بە پەروەردەو فێركردنی نەوەكان بە شێوەیەك بێت كە شكۆ بۆ پەروەردەكاران بگێڕنەوە.
زۆر ماڵی هەرێم چەكی تێدایە و حكومەتیش زیاد لە جارێك هەڵمەتی دەستبەسەرداگرتنی چەك و كۆكردنەوەی ئەنجامداوە، بەڵام هیچیان دەرەنجامی نەبووە و ئەو دیاردەیەی بنەبڕ نەكردووە.
"پێویستە هەوڵبدرێت لە هەر شارێك یاخود جێگەیەك، لیژنەی تایبەت بە كەسانی پسپۆر و شارەزای بێلایەن دروست بكرێت كە پلانی كۆمەڵایەتی و دەروونی دابڕێژن لە پێناو چاكسازی كۆمەڵایەتی دا" بێستون وای وت.
جگە لە چەكی دەستی چەكداری حزب، لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بازاڕی چەكفرۆشان هەن و لەژێر چاودێریی هێزە ئەمنییە فەرمییەكاندا مامەڵە و بازرگانی دەكەن، هەرچەندە بەلای حكومەت و دامەزراوەكانییەوە ئەوەش پێچەوانەی یاسایە.
پێشتر پەرەگراف لە ڕاپۆرتێكدا بە وردی باسی لە بازاڕەكانی چەكفرۆشی و كاریگەرییەكانی كرد لەسەر زۆربونی تاوان، بەپێی بەدواداچونی مەیدانی و زانیاریی، دوای ئەوەش لە چەمچەماڵ و دواتر لە ڕێی دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤەوە، هەڵمەتی جیاواز بۆ نەهێشتنی چەكداریی چڕكرایەوە.