پەرەگراف- غەمگین محەمەد
تەنیا لە 10 ساڵدا نزیكەی هەزار ژن روبەڕوی مەرگ بونەتەوە، بە كوشتن و خۆكوشتنەوە، لەگەڵ ئەوەشدا زیاتر لە 80 هەزار سكاڵایان دژی توندوتیژیی هەبووە، بەڵام هێشتا دەیان هەزاری دیكەشیان بەبێدەنگی و لەودیو دەرگای ماڵەكانیانەوە بەرگەی ئازارەكانی ژیان دەگرن؛ وەك لانە كەریم.
لانە هەڕەتی لاوێتیی، خوێندن و هەرچی حەز و خولیا و ئومێدی هەیە لە پێناو منداڵەكانی و بەردەوامی هاوسەرگیرییەكەیدا دەیكاتە قوربانی.
"تەسلیمی هەموو شتێک بووم لەبەرخاتری منداڵەکانم، وازم لە هەموو خۆزگە و ئاوات و گەڕان و چوونە دەرەوە و تەنانەت چوون بۆ ماڵی باوکیشم هێناوە، لە هیچ خۆشی و ناخۆشییەکدا ناتوانم بەپێی پێویست لەگەڵ کەسانی دەوروبەرم بم".
لانە هەرچەندە لە 27 ساڵەی تەمەنیدایە، بەڵام كێشەی خێزانی زیاتر لەو تەمەنە شەكەتی كردووە، چونكە بەردەوام لە شەڕ و ئاژاوەدایە، سەرباری ئەوەی 10 ساڵ بەسەر ئەو ژیانە هاوبەشەیاندا تێدەپەڕێت و سێ منداڵیشیان هەیە.
"نەگەبەتی و كارەساتی ژیانی من ئەوكاتە دەستیپێكرد كە قایل بوم و وتم بەڵێ شوو بە كوڕێكی گەورەتر لە خۆم دەكەم" لانە كەریم بۆ پەرەگراف وای وت.
ئەوكاتە لانە 17 ساڵ و هاوسەرەكەی 31 ساڵ بووە.
"من دەمویست خوێندنەكەم تەواو بكەم، بە قسەی دایكم و خوشكەكانم كرد، وتیان كچ هەر دەبێت شو بكات و مادام كەسێكی باش داوای كردوی رەتیمەكەرەوە، وتیان جیاوازی تەمەن كێشە نییە و ئەتوانی خوێندنەكەیشت بكەیت، ئیتر بەو قسانە دڵم نەرم بوو".
ئەو، قوربانیی دڵپیسی هاوسەرەكەیەتی، هەر لە كاتی دەستگیرانییەوە دەركەوتووە كاتێك تەنیا دوو جار چونەتە دەرەوە، جارێكیان بۆ مامەڵەی هاوسەرگیری و جارێكیتر بۆ كڕینی پێداویستی ناوماڵ، "هەرئەوكات تێبینی لەسەر جلوبەرگ و تەماشاكردن و پێكەنین و قسەكردنیشم هەبوو، هەموو شتێكی منی كۆنتڕۆڵكرد".
كێشەكانی لانە لەگەڵ هاوسەرەكەیدا سەر بۆ توندوتیژی و پێشێلكردنی مافەكانی دەكێشێت، وەك بێبەشكردن لە خوێندن، كە بەپێی یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستان ئەو پێشێلکارییانە قەدەغەن و سزایان بۆ دانراوە.
لەسەر ئەو پێشێلكاری و توندوتیژییانەی بەرانبەر بە ژنان هەیە؛ لە ساڵی 2012ـەوە تا كۆتایی ساڵی 2021 لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە 80 هەزار سكاڵا تۆماركراون، ئەوەش بەپێی ئاماری فەرمیی بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان كە پەرەگراف بەدواداچونی بۆ كردووە.
هەر لەو 10 ساڵەدا و بەپێی ئامارە فەرمییەکان؛ 412 ژن لە هەرێمی كوردستان كوژراون، كە زۆرینە لە پارێزگای هەولێر بووە و دەگاتە 180 دۆسیەی كوشتن، بە دوای ئەودا پارێزگای سلێمانی بە زیاتر لە 130 دۆسیە و دهۆك بە زیاتر لە 102 دۆسیەی كوشتن لە پلەی دووەم و سێیەمدان.
ئەو ئامارانە لە تەمەنی سێ كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە كە لە بەرنامەی كاریاندا جەختیان لە كەمكردنەوە و نەهێشتنی كوشتنی ژنان كردۆتەوە.
"ئەوكاتەی هەموو شتێكی منی كۆنتڕۆڵكرد، وتم هاوسەرەكەم زۆری خۆشدەوێم بۆیە وادەكات، نەمزانی ماڵەكەم بۆ دەكات بە زیندان" لانە كەریم دەڵێت، تا دەهات كێشەكانی گەورەتر دەبوو، "لە ساڵی نوێی خوێندندا وتم لەسەر بەڵێنەكەی خۆت با مامەڵەی گواستنەوەی خوێندنەكەم بۆ قوتابخانەیەكی نزیكی ماڵی خۆمان بكەم، بەڵام كردی بە شەڕ و وتی؛ ژن و خوێندنیان نەوتووە، هەر ئەوەی دەزانیت بخوێنیتەوە و بنووسیت بەسە، نامەوێت ببیت بە پڕۆفیسۆر".
لانە لە سەرەتادا هەوڵیداوە بێدەنگ نەبێت؛ تا توانیوتی شەڕی مافەكانی كردووە، چەند جارێك چۆتەوە ماڵی باوكی و یەك جاریش هانای بۆ دادگا بردووە بۆ داواكاری جیابونەوە و تەڵاق، بەڵام پاشەكشێی كردووە بەهۆی بەڵێنەكانی مێردەکەیەوە تا هەڵسوكەوتی باش بكات، بەڵام دەرەنجام وەك خۆیەتی و هیچ نەگۆڕاوە، "بە دڵی هاوسەرەكەم هەر لە ماڵەوە دانیشتووم و خەریکی بەخێوکردنی منداڵەکانمم".
تەنیا لە ساڵی رابردودا 11 هەزار و 699 حاڵەتی جیابونەوە لە هەرێمی كوردستان تۆماركراون، ئەوەش هاوكاتە لەگەڵ هەڵكشانی ئاماری توندوتیژییەكاندا.
بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف بۆ ئامارەكانی 10 ساڵی رابردوو؛ 571 دۆسیەی خۆكوشتنی ژنان تۆماركراوە، لەگەڵ هەزار و 684 دۆسیەی سوتان، هەزار و 15 دۆسیەی خۆسوتان و نزیكەی هەزار و 400 دۆسیەی دەستدرێژی سێكسی.
"گەورەترین ئاواتم پێکهێنانی ژیانی هاوسەری و بوون بە دایکە، بەڵام وا بڕوات ئاواتەکەم دەبەمە ژێر گڵ" شیلان ناوی خوازراوی کچێکی تەمەن 40 ساڵەو وای وت.
ئەو سێ خوشكی دیكەی هەیە و تەمەنیان لە سەروو 20 ساڵییەوە، چونكە باوكیان رێگریی لە شوكردنیان دەكات، لەكاتێكدا تەمەنیان هەڵدەكشێت و دەرفەتی پێكهێنانی ژیانی هاوبەشیان كەمتر دەبێتەوە.
بەپێی یاسا هەر كچێك تەمەنی 18 ساڵی تەواو بكات، ئامادەیە بۆ هاوسەرگیریی بەرەزامەندی كەسوكاری یان بێ رەزامەندی ئەوان، بەپێی هەندێك مەرج لە تەمەنێكی كەمتریشدا رێگەی شوكردنی پێدەدرێت.
شیلان بۆ پەرەگراف وتی "خوازبێنی خۆم و خوشکەکانیشم هەبووە، بەڵام باوکم دەڵێت خۆشمەوێن و دڵم نایەت بەکەسی ترتان بسپێرم و تا لەژیان مابم رێگە نادەم شوو بکەن و نەهامەتیتان ببینم بەدەست کەسەوە" هەرچەندە نیازی باوكە باش بێت، بەڵام ئەو هەڵسوكەوتە پێشێلكردنی مافەكانی شیلانە و دەچێتە چوارچێوەی توندوتیژییەوە.
"باوکم غەدرمان لێ دەکات، هیچ دەسەڵاتێکمان نییە و لەبەر باری کۆمەڵایەتیش پابەندین بە قسەکەیەوە"، شیلان بەبێ ئومێدییەوە دەڵێت "تا تەمەنی خۆم و خوشکەکانم بەرەو سەرەوە بڕوات خەمەکانمان زیاتر دەبن".
جگە لە دابونەریتی كۆمەڵگە و خێزان؛ لە هەرێمی كوردستان خەڵك بەدەست قەیرانی موچە، كێشە و گرفتی سوتەمەنی، ئاو، كارەبا، رێگەوبان و چەندین قەیرانی دیكەوە دەناڵێنن، ئەوانەش بە هۆكارەكانی ناجێگیریی دەرونی و زیادبونی توندوتیژی خێزانی هەژماردەكرێن.
بەپێی نوێترین ئاماری رێکخراوی هاریکاری یاسایی ژنان، تەنیا لە شەش مانگی سەرەتای ئەمساڵدا 22 ژن كوژراون، 31 ژن خۆیان كوشتووە و 29 ژنیش خۆیان سووتاندووە، ئەوەش لەكاتێكدایە بە درێژایی ساڵی رابردوو تەنیا 24 دۆسیەی كوشتنی ژنان هەبووە.
فێنک شەفیق، بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان، بۆ پەرەگراف وتی "لە سەرەتادا ئامانجی کارکردنی بەڕێوەبەرایەتییەکە بنەبڕکردنی توندوتیژی بوو، بەڵام رۆژ بە رۆژ زیادبوونی کەیسەکانی توندوتیژی وایکردووە کارمان ببێتە هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی توندوتیژییەکان".
ئەو پێیوایە باری دەروونی تاکەکانی کۆمەڵگە بە ژن و پیاوەوە "بە تەواوی ناجێگیرە" بەهۆی کەمی خزمەتگوزاری، خراپی دۆخی ئابووری، کرانەوەی خێرای کۆمەڵگە بەڕووی تەکنەلۆجیا و سۆشیال میدیا، ئەوەش وایكردووە توندوتیژی زیاد بکات.
فێنك دەڵێت، هەڵمەتەكانیان چڕتر كردۆتەوە و سەرنجی سەرەکییان لەسەر هۆشیارکردنەوەی تاک بە تاکی کۆمەڵگەیە "ئەم كارە تەنیا بە ئێمە ناکرێت و دەبێت هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان لە وەزارەتی ناوخۆ بە پۆلیس و لێکۆڵەرەکانییەوە لەگەڵمان بن و دادگاکانیش بە تەواوی هاوکاربن بۆ بەسزا گەیاندنی تاوانباران".
پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 2015ـەوە كاركردنی بە ماددەی 409ـی یاسای سزادانی عێراق راگرتووە، كە وەك رێگایەك بۆ هاندانی كوشتنی ژنان بەناوی شەرەف لێكدەدرایەوەو سزای كەمتر لە سێ ساڵ زیندانی داناوە بۆ بكوژ، لەگەڵ ئەوەشدا یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی هەیە كە سزای توندی تێدایە.
لێپرسراوەكەی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی بەپێویستی دەزانێت وەزارەتەکانی پەروەردە و خوێندنی باڵا زیاتر کار بکەن و هۆشیاری هەر لە منداڵی و هەرزەکارییەوە بگەیەننە تاکەکان کە توندوتیژی بەرامبەر یەک نەکەن.
بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی لەرێی هێڵی گەرمی ژمارە 119ـە و نوسینگە یاساییەكانیانەوە رۆژانە دەیان دۆسیەی تایبەت بە ژنان وەردەگرن.
لانە كەریم ترسی لێنیشتووە کە قوربانیدانی خۆی بۆ مانەوەی لەگەڵ هاوسەرەكەیدا بەس نەبێت و ئەو دڵپیسیی و كێشانەی لە خێزانەكەیاندایە كاریگەری خراپ لەسەر منداڵەكانیان دابنێت، "لە ئێستاوە ئەوانیش بە ئاسانی تێکەڵی کەس نابن و زۆر شتی ئاساییان پێ عەیب و شەرمە" لانە وای وت.
تەنیا داواكاریی لانە لە كچانی دیكە ئەوەیە؛ لەگەڵ تەمەنی گونجاودا هاوسەرگیریی بكەن و لە دەستگیرانییەوە هەوڵی لێكتێگەیشتن لە هەڵسوكەوتی یەكتری بدەن تا دواتر نەبنە قوربانی.