حكومەت بودجەی نەناردە پەرلەمان؛ داهات و خەرجیی هەرێمی کوردستان نۆ ساڵە لە تاریكیدایە

21-11-2022 06:33

پەرەگراف

حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە كۆمەڵێك بەڵێنی زارەكی و هاوشێوەی ھەشت ساڵی رابردوو، لەمساڵیشدا نەیهێشت كەس چاوی بە داهات و خەرجییەكانی لە چوارچێوەی پڕۆژەیاسای بودجەدا بكەوێت.

نەبونی پڕۆژەیاسای بودجە لەكاتێكدایە بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان، پێویستە لە سەرەتای مانگی تشرینی یەكەمی هەموو ساڵێكدا بەدەستیان بگات و گفتوگۆی بكەن، تا لە ساڵی نوێدا بەو یاسایە حكومەت ئیدارەی داهات و خەرجییەكانی بدات.

"یاسای بودجە ڕێگەدانە بە حکومەت بۆ ئەوەی بەپێی یاسا پارە خەرجبکات،... ئەوەی لە هەرێمی کوردستان هەیە و چەندین ساڵە بەبێ یاسا پارە خەرجدەکرێت، نایاساییە" د. خالد حەیدەر، ئابوریناس و مامۆستای زانکۆ بۆ پەرەگراف وای وت.

لە یەکەم کابینەی حکومەتی هەرێم لە ١٩٩٢ تا ٢٠١٣ تەنها ١٠ساڵ یاسای بودجەی هەبووە، لە ساڵی 2013ـەوە تائێستا كە كابینەی نۆیەمی ئێستا بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی و كابینەی پێشووش بە سەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی دەگرێتەوە، پرۆژەیاسای بودجەیان رەوانەی پەرلەمانی كوردستان نەكردووە تا دوای گفتوگۆ دەنگی لەسەر بدرێت کە ئەمە بە درێژترین ماوە دادەنرێت کە هەرێمی کوردستان بەبێ یاسای بودجە بووە.

زیاد جەبار، سەرۆکی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی کوردستان بۆ پەرەگراف وتی "لە دەستبەکاربوونی ئەم خولەی پەرلەمان و پێکهێنانی کابینەی حکومەت، ئەولەویەت بۆ پرۆژەیاسای بودجە بووە، بەڵام ساڵ بەساڵ و ئەوە دوو خولی پەرلەمانە کوردستان یاسای بودجەی نییە".

ئەو پرسیارێكی وروژاند كە ئایا لەمساڵدا حکومەتی هەرێم پرۆژە یاسای بودجە دەنێرێت؟، بەڵام هەر خۆشی وەڵامیدایەوەو وتی "تائێستا شتێکی وام نەبینیوە کە  ئومێدێک هەبێت بۆ ئەوەی پرۆژەکە بنێرنە پەرلەمان".

زیاد جەبار كە حزبەكەی (یەكێتی) بەشداری سەرەكییە لە پێكهێنانی حكومەتدا، جەختیكردەوە هیچ پاساوێک نابێت ببێتە ڕێگر بۆ نەبونی یاسای بودجە، چونکە "خاڵی لاوازی هەر حکومەتێک نەبوونی یاسای بودجەیە".

پەرەگراف بەدواداچونی بۆ بەڵێن و هەواڵەكانی كابینەی نۆیەكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد دەربارەی بودجە و بەپێی سایتی حكومەت؛ لە ساڵی 2019 و دەستبەكاربونیەوە تا تشرینی دوەمی ئەمساڵ، دەیانجار لە كۆبونەوەكاندا باسی ئامادەكردنی پرۆژەیاسای بودجە كراوە بۆ ساڵانی 2020 و 2021 و 2022 و 2023، بەڵام هیچیان نەكراوە.

جوتیار عادل، وتەبێژی حكومەتی هەرێم لە دوایین كۆنگرەی رۆژنامەوانیدا جارێكیتر جەختی لەو بەڵێنە كردەوە كە وەزارەتە پەیوەندیدارەكان راسپێردراون بۆ ئامادەكردنی پرۆژەیاسای بودجەی ساڵی داهاتوو تا رەوانەی پەرلەمان بكرێت، بەڵام وتیشی، ئەو پرۆژەیە پەیوەستی بە دیاریكردنی بەشە بودجەی هەرێم هەیە لە یاسای بودجەی عیراق، كە ئەوانیش هێشتا نەیانناردووە بۆ ئەنجومەنی نوێنەران تا پەسەند بكرێت.

ئەوەش لەكاتێكدایە بەپێی كارنامە و هێڵە گشتییەكانی كابینەی نوێیەمی حكومەتی هەرێم، ئەوە هاتووە کە؛ كاردەكەن بۆ چەسپاندن و زیاتركردنی شەفافیەت لە گشت بوارە داراییەکاندا و دڵنیا دەبنەوە لەوەی بودجەی تەرخانکراو لەو شوێنانە خەرج دەکرێت کە پێویستن.

سەرنووسەری پەرەگراف لە ناوەڕاستی ئەمساڵ بەپێی یاسای دەسکەوتنی زانیاریی داوای لە هەرسێ سەرۆکایەتییەکەی هەرێم کرد وردەکاریی لەبارەی بودجەو خەرجییەکانیان لەم خولەدا ئاشکرا بکەن، تا بزانرێت لە نەبوونی یاسای بودجەدا چۆن پارەی گشتییان خەرج کردووە، بەڵام وەڵامی داواکەیان نەدایەوە.

بەوهۆیەو سەرنووسەری پەرەگراف هەرسێ سەرۆکایەتییەکەی هەرێمی دا بە دادگاو داوای یاسایی لەسەر تۆمارکردن، دادگای سلێمانی سەرۆکی پەلەمانی پابەندکرد بە پێدانی داتاو زانیارییەکان(قۆناغی تەمیزکردنەوەی ماوە)، دۆسیەی سەرۆکی هەرێم و حکومەت هێشتا لە دادگای هەولێرەو بڕیاری تێدا نەدراوە.

سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمان دەڵێت "هەبوونی یاسای بودجە خاڵێکی گرنگی شەفافیەتە، چونکە لە یاساکەدا دیاریدەکرێت داهات و خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان چییە، ئەو ناعەدالەتیەی ئێستا باسدەکرێت بەشێکی گرنگی بەهۆی نەبوونی یاسای بودجەوەیە، چونکە نەبوونی یاسای بودجە واتە نەبونی شەفافیەت و دادپەروەری".

زیاد جەبار وتی، هەموو فراکسیۆنەکان چاوەڕوانی ئەوەن حکومەت پرۆژەی بودجە بنێرێت تا ساڵی داهاتوو خاوەنی یاسای بوودجەبن، "تەنانەت ساڵی 2020 وەزارەتەكانی دارایی و پلاندانان پرۆژەکەشیان ئامادەکرد، بەڵام لە ئەنجومەنی وەزیران ڕەتکرایەوە و نەنێردرایە پەرلەمان".

پەرلەمانی كوردستان، لە تشرینی دوەمی ئەمساڵ تەمەنی یاسایی كۆتاییهات و بە دەنگی پەرلەمانتارانی حزبەكانی پێكهێنەری حكومەت، بۆ ماوەی زیاتر لە ساڵێك تەمەنی خۆی درێژكردەوە، كە ئەوەش راستەوخۆ بووەهۆی درێژكردنەوەی وادەی كاركردنی ئەنجومەنی وەزیران.

جەلال محەمەد، ئەندامی پەرلەمانی کوردستان لە فراکسیۆنی گۆڕان بە پەرەگراف-ـی وت "لەکاتی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمان ئێمە داوامان لە پارتی و یەکێتی کرد پرۆژەیاسای بودجە بێتە پەرلەمان، بەو مەرجەش تەمەنی پەرلەمان درێژبکرێتەوە"، دەشڵێت، دواتر لە کۆبوونەوەکان لەسەر ئەوە ڕێککەوتون هەرسێ لایەنی پێکهێنەری حکومەت(پارتی و یەکێتی و گۆڕان) پێکەوە یاداشتێک ئاراستەی حکومەت بکەن تا لەمساڵدا پرۆژەكە رەوانەی پەرلەمان بكرێت.

لە هەشت ساڵی رابردودا، حكومەت هەرجارە و پاساوێكی بۆ نەناردنی پرۆژەیاسای بودجە هەبووە، یەكێكیان پاساوی نەناردنی بەشە بودجەی هەرێمە لەلایەن بەغداوە و ئەویتر بەرزونزمییە لە نرخی نەوتدا، وەك جەلال محەمەد باسیكرد، وتی "بەڵام لەژێر هیچ پاساوێکدا نابێت یاسای بودجە نەبێت".

هەرێمی كوردستان، جگە لە فرۆشتنی نەوت، داهاتی لە باج و چەندین دەروازەی تری سنورییەوە دەستدەكەوێت، ئەوەش بەردەوام جێی مشتومڕ و ناكۆكی نێوان حیزب و دەسەڵاتەكان بووە، بە ئێستاشەوە سەرچاوەیەكی ڕوون نیە تا زانیاری لەسەر بڕی تەواوی ئەو داهاتانە بڵاوبكاتەوە.

د. خالد حەیدەر رونیكردەوە، كە بودجە خەمڵاندنی حیساباتی خەرجیەکانە بۆ ساڵێکی داهاتوو لەگەڵ کۆی ئەو داهاتەی کە حکومەت دەستی دەکەوێت، ئەو پلانەش مەرج نییە لەحیساباتی کۆتاییدا ڕێک وادەربچێت، چونکە حیساباتەکە خەمڵاندنە، "هەبوونی پرۆژەیاسای بودجە متمانە دەبەخشێت بە حکومەت، هاوڵاتیانیش متمانەیان دەبێت و دەتوانن پلانەکانیان جێبەجێبکەن و بازاڕ و ئابوری وڵات دەبوژێتەوە".

ئەو پسپۆڕەی ئابوری هەبونی بودجە بە واتای شەفافیەت لێكدەداتەوە، بەوپێیەی لەو رێگەیەوە دیاریدەکرێن کە بودجە چەند بۆ هاوڵاتیانە لە موچە و دروستکردنی قوتابخانە و پارک و پرۆژە خزمەتگوزارییەکان.

پەرلەمانی كوردستان، بە رەسمی نیگەرانی خۆی لە نەبونی پرۆژەیاسای بودجە بە حكومەت گەیاندووە، كە گفتوگۆكردن و پەسەندكردنی ئەو پرۆژەیە و دواتر چاودێری جێبەجێكردنی، یەكێكە لە ئەركە سەرەكییەكانی كاری پەرلەمانتاری.

لە ئەیلولی ئەمساڵدا رێواز فایەق، سەرۆكی پەرلەمان لە دانیشتنی پەرلەماندا وتی "بەداخەوە ئەمە دووەم كابینەی حكوومەتە بە بیانوو و پاساوی جیا جیا، ئەركی ئامادەكردنی پرۆژەیاسای بودجە و ناردنی بۆ پەرلەمان جێبەجێ‌ نەكردووە"، داواشیكرد حكومەت "چیتر بەردەوامی بەم پێشێلكارییە یاساییە نەدەن".

عومەر گوڵپی،‌ ئەندامی‌ لیژنەی‌ دارایی‌ لە پەرلەمانی‌ کوردستان (كۆمەڵ)، لە تشرینی یەكەمی ئەمساڵ بەدواداچونێكی لەسەر پرۆژەیاسای بودجە بڵاوكردۆتەوە و دەڵێت دەبوایە تا مانگی 10 حكومەت پرۆژەكە بنێرێت، بەڵام نەیناردووە وەك كابینەی پێشوو.

"بە نەبوونی‌ یاسای‌ بودجە، واتە حکومەت سەرجەم کارەکانی‌ لە بواری‌ داهات‌و خەرجی‌ بە نایاسایی‌ دەکات، تەنها ئەم خاڵەش بەسە بۆ ئەوەی‌ حکومەتی‌ لەمجۆرە دەرفەتی‌ مانەوەی‌ پێ نەدرێت نە لەلایەن خەڵک نە لەلایەن پەرلەمانەوە" گوڵپی وای نوسیووە.

پەرەگراف لە ماوەی هەفتەیەكدا هەوڵیدا لێدوانی وتەبێژی حكومەت و وەزارەت و لایەنە پەیوەندیدارەكانی دیكەی ئەنجومەنی وەزیران یان رای ئەندامانی لیژنەی دارایی لە فراكسیۆنی پارتی وەربگرێت، بەڵام هەوڵەكان بێ ئاكام بون.