پەرەگراف- هەردی عوسمان
ماڵی عەبدوڵا قادر لە ناوچەیەكی ساردی سلێمانییە و ساڵانە نیو مەتر بەفر لە گوندەكەی دەبارێت، ئەگەر بڕینەوەی داری وشك و بێ كەڵك نەبێت، رەنگە لە چاوەڕوانی بەرمیلێك نەوتی سپی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا نەتوانن بۆ رۆژێكیش بەرگەی زستانی ئەو ناوچەیە بگرن.
بە ماڵی عەبدوڵا-ـەوە نزیكەی 18 خێزان لە گوندی مۆكەبەی ناوچەی شارباژێڕ هەن؛ بە دوری 25 كیلۆمەتر لە ناوەندی شاری سلێمانی، كە بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف هەموویان لە وەرزی سەرما و بەفرباریندا، زۆپای دار بەكاردەهێنن.
"ساڵی رابردوو نزیكەی 40 بۆ 50 سانتیمەتر (نیو مەتر) بەفر لەم ناوچەیە باری بوو، ئەم ناوچەیە كوێستانییە و شوێنێكە بەفر زۆر دەیگرێت، جاری واهەیە بۆ ماوەی دوو بۆ سێ رۆژ رێگای هاتوچۆ بەهۆی بەفرەوە دەگیرێت" عەبدوڵا بۆ پەرەگراف وای وت.
ئەو كە زیاتر لە 25 ساڵە لە مۆكەبە دەژی، بە نیگەرانییەوە باسی لە چەرمەسەرییەكانی زستانی ئەو ناوچەیە كرد لەكاتێكدا حكومەتیش هاوكارییان ناكات، چونكە لە سێ ساڵی رابردودا تەنیا یەكجار نەوتی سپییان وەرگرتووە، "نەوتەكەش ئەوەندە نەبووە پێداویستییەكانمان بە تەواوی دابینبكات، بەرمیلێك نەوت یان شتێك زیاتر پێداویستی خەڵكی لادێ پڕناكاتەوە".
لە باسی مەینەتییەكانیشدا دەیەوێت نیشانی بدات چەندە "ناچارن" دار بۆ زۆپا ببڕنەوە و خۆیان لە سەرمای زستان بپارێزن، "ئەو دارەی بەکاریدەهێنین زیاتر ئەو دارانەن کە وشکبون و بێکەڵک بوون، كاتێك سنورەکە ئاگری لێکەوتۆتەوەو سوتاوە، ئیتر دارەکان وشکبوون، ئێمەش مەجبورین ئەوانە بەکاربهێنین، بەوەش سیمای ژینگە و سروشتەكە جوان دەكەین و دارە وشكەكان لێدەكەینەوە" بەوتەی عەبدوڵا قادر.
زۆپای دار و بڕینەوەی دار؛ چیرۆكی سەردەمی ساڵانی نەوەدەكانە و بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف خەریكە دیسان لە هەندێك ناوچە سەرهەڵدەداتەوە، بەهۆی كەمی و گرانی نەوتی سپییەوە، كە 200 لیتری لە بازاڕەكاندا بە 250 هەزار دینارە.
حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەمساڵ بەپێی كۆبۆن و بۆ هەر ماڵێك بڕی 200 لیتریان بە زیاتر لە 100 هەزار دینار پێدەفرۆشێت، بەڵام زۆرینەی دانیشتوانی هەرێم لە 2018ـەوە ئەو نەوتەیان بەرنەكەوتووە، بە تایبەت لەناوشارەكاندا، جگەلەوەش لەمساڵدا هاوڵاتیانی چەند ناوچەیەكی سنوریی بەهۆی زۆری نرخەكەیەوە رەتیانكردەوە نەوتەکەی حکومەت وەربگرن.
ئەوەش لە كاتێكدایە نەك ناوچەكانی كوێستان و سەرسنور، بەڵكو ناوشارەكانیش لە زستانی رابردودا بۆ چەند هەفتەیەك لە سەرمای زۆر و زۆرجار لە ژێر پلەی سیلیزییەوە بوون، كە بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف، هەر خێزانێك لە نێوان دوو تا سێ بەرمیل نەوتی سپی بەكارهێناوە.
"ئێستا وایلێهاتووە بۆ ناوشارەکانیش خەڵک زۆپای دار دەکڕێت، جاران بۆ باخ و ڤێلا و لادێکان بوو، تەنانەت ماوەیەک وایلێهاتبوو لادێکانیش بەکاریان نەدەهێنا و زۆپای نەوتیان بەکاردەهێنا، بەڵام ئێستا وایلێهاتووە هەمووی بەکاریدەهێنێت زۆر کەسیش دێت دەڵێت بۆ ناوشار بەکاریدەهێنم" وەستا هەژار، وای وت.
هەژار مەحمود، زیاتر لە 25 ساڵە وەستای دروستكردنی زۆپای دارە لە سلێمانی و دەڵێت، ئێستا فشارێكی زۆری لەسەرە بۆ دروستكردنی زۆپا.
لە ساڵانی رابردودا دانیشتوانی ناوشارەكان زیاتر رویانكردەوە بەكارهێنانی غازی شلی (LPG) بۆ گەرمكردنی ماڵ، بەڵام دوو روداوی تراژیدیی لە سلێمانی و دهۆك، خواستی لەسەر ئەو رێگەیە كەمكردەوە، دوای ئەوەی لە تشرینی دوەمی ئەمساڵ زیاتر لە 20 هاوڵاتی گیانیانلەدەستدا و زیاتر لە ٥٠ كەسیش برینداربون، بەهۆی تەقینەوەی سیستەم و تانكیی ئەو غازەوە.
وەستا هەژار دەڵێت "ساڵی نەوەدەکان خەڵک خوی دابووە زۆپای دار، فەترەیەكیش ئێمە ئیشمان تیادا نەدەكرد هێندە بەكارهێنانی كەمبوبووەوە، بەڵام ئێستا خەڵک وەکو ئەوسای لێهاتۆتەوە و لەم دواییانەدا تەواو خویانداوەتەوە زۆپای دار".
بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف، بڕینەوەی سێ جۆر دار لە هەرێمی كوردستان هەن؛ یەكێكیان داری وشکبوو یان ڕزیوە، كە تا ڕادەیەک شیاوە بۆ بڕینەوە و کاریگەریکی ئەوتۆ لەسەر سروشت و ژینگە دروستناکات، بەڵام دوو جۆرەكەی دیكە جیاوازە كە بەشێك لە هاوڵاتیان بە مەبەستی بازرگانی داری تەڕ و گونجاو دەبڕن، پاشان دەیسوتێنن و لە چاڵەخەڵوزدا وشکی دەکەن، دواتر خەڵوزەکەی دەفرۆشن.
هەندێکی تر دارەکان دەبڕن و پاش لەت لەت کردنی لە بازاڕی ڕەشدا دەیفڕۆشن، نرخی یەک پیکاپ دار لە 140 هەزارەوە دەستپێدەکات تا نزیکەی 250 هەزار دینار، ئەوەش بەپێی جۆری دارەکە.
عەمید هێمن کەمەرخان، بەرێوەبەری راگەیاندنی پۆلیسی دارستان و ژینگەی سلێمانی بۆ پەرەگراف وتی "ئەمساڵ بڕیارێكی نوێمان دەرکردووە بۆ گوندنشینان كە دەتوانن لق و پۆپی دار و هەندێ کۆتەرە و داری ڕزیو و بێکەڵک ببڕنەوە و بەکاریبهێنن، بەڵام لە ژێر ڕێنمایی و چاودێری ئێمەدا، ئەوەش بەهۆی نەبونی نەوت و سوتەمەنی پێویستەوە بۆ گوندەكان".
بەڵام جەختیشیكردەوە "بازرگانیکردن بە دار و خەڵوز، سزای توندی لەسەرە و کەسانی سەرپێچیکار ڕوبەڕوی یاسا دەکرێنەوە".
بڕینەوەی دار، سزای بەندكردن تا ساڵێك و غەرامەی دارایی تا پێنج ملیۆن دیناری بۆ دانراوە، بەپێی یاسای دارستان له هه‌رێمی كوردستان ژمارە (10)ـی ساڵی 2012، هەر لەو یاسایەدا سزای بەندكردن تا شەش مانگ و غەرامەی تا پێنج ملیۆن دینار دانراوە بۆ ئەو كەسانەی دارە بە تەمەن و دەگمەنەكان دەبڕنەوە یان دەیسوتێنن.
لە ماوەی 10 مانگی رابردووی ئەمساڵدا 115 هاوڵاتی لە پارێزگای سلێمانی دەستگیركراون لەكاتێكدا بە درێژایی ساڵی رابردوو 158 هاوڵاتی لەسەر بڕینەوەی دار دەستگیركراون، بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستان و ژینگەی سلێمانی بۆ پەرەگراف.
عەمید هێمن کەمەرخان، بەرێوەبەری راگەیاندنی ئەو بەڕێوەبەرایەتییە رونیكردەوە ئەو 115 دەستگیرکراوە "39 هاوڵاتییان لەسەر خەڵوز بووە، 76 هاوڵاتیشیان لەسەر بڕینی داری دارستانەكان بووە"، هەروەها باسی لە هاوكاریی دانیشتوانی گوندەكان كرد كە خۆشەویستییان بۆ سروشت و ژینگە هەیە.
"کەسانێک هەن لە پەنجەی دەست تێناپەڕن، ئەم کەسانە بۆ بازرگانی خۆیان تا سنورێکی زەوییەكەی بفرۆشێت دارەکان لەناودەبات یاخود دەیەوێت ئەودارە نەهێڵێت تا بیکات بە خەڵوز" كەمەرخان وادەڵێت.
بەپێی یاسای دارستان؛ هەر كەسێك بەبێ رەزامەندی فەرمیی خەڵوز دروستبكات، ئەوا سزادەدرێت به به‌ندكردن بۆ ماوه‌یه‌ك له سێ مانگ كه‌متر نه‌بێت و له ساڵێك زیاتر نه‌بێت و بهی‌غه‌رامه‌یه‌ك كه له پێنج ملیۆن دینار كه‌متر نه‌بێت.
هەر لەو یاسایەدا رێگەدراوە بە دانیشتوانی ناو دارستان یان دەوروبەری دارستانەكان بۆ سوود وه‌رگرتن له هه‌موو داره وشك و شكاوه‌كان دوای مۆڵه‌تپێدان یاخود خاوەنی زەوی چێندراو بە دار دەتوانێت هەندێك دار ببڕێتەوە و بیانكات به خه‌ڵوز، بەپێی ڕەزامەندیی فه‌رمانگه‌ی دارستان.
لێپرسراوەكەی پۆلیسی دارستان وتی "لە هەموو شوێنەکاندا كەسانی هەلپەرست هەن بۆ پڕكردنی گیرفانی خۆیان دار دەبڕنەوە".
لە هەرێمی كوردستان ئامار و ڕوپێوی ورد و نوێ نییە بۆ زانینی ڕێژەی سەوزایی، بەڵام بەپێی بەدواداچونێکی پارتی سەوزی کوردستان، رێژەی سەوزایی و دارستان لە سنوری شارەوانی سلێمانیدا نزیکەی لە سەدا 18.65ـە و لە سنوری شارەوانیەکانی دەرەوەی شاریش لەسەدا 10ـیە، بەپێی روپێوییەكی ساڵی 2015ـی وەزارەتی كشتوكاڵیش رێژەی سەوزایی لە هەرێم سەدا 12ـیە، لە كاتێكدا ڕێژەی ستانداردی جیهانی سەوزایی دەبێت لە سەدا 30 بێت.