ژینگەی پایتەخت پەرێشانە؛ هەولێر لەبەردەم مەترسی شێرپەنجەدایە بەهۆی ئاووهەوای پیسەوە

پەرەگراف- هەولێر

لە خێزانەكەی تاریق هەركی، سێ كەس بە ماوەیەك كەم توشی شێرپەنجە دەبن و دوانیان گیانلەدەستدەدەن، هیچ هۆكارێكیش بۆ ئەو نەخۆشییە شك نابات، جگە لە پیسبونی ژینگەی گوندەكەیان بەهۆی پاشماوەی پاڵاوگە و كارگەكانەوە.

گوندەكەی تاریق ناوی لاجان-ـە، بە دوری 20 كیلۆمەترێك دەكەوێتە باشوری شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان و لەو سنورەدا، پاڵاوگەیەكی گەورە و كارگەش هەن.

"كاتێك برازاكەم بۆ نەشتەرگەری برد بۆ ئێران، پزیشكەكە وتی سنگی تەواو قەپات بووە و 11 گرێ لە سنگیدا هەیە، ئێمە وتمان تەنانەت جگەرەش ناكێشێت، بەڵام كە باسی ژینگەی گوندەكەمان بۆ كرد، ئیتر وتی چارەسەری نییە و بارودۆخەكە لە دەست دەرچووە" تاریق هەركی، دانیشتوی گوندی لاجان بۆ پەرەگراف، وای وت.

برازاكەی لە تەمەنی 15 ساڵی و بەهۆی شێرپەنجەوە گیانیلەدەستدا، ئەو دایك و خوشكێكیشی هەر شێرپەنجەیان تووش بووە، هەموی تەنیا لە چوار ساڵی رابردودا.

ئەو دەڵێت، لە ماوەی سێ ساڵدا پزیشك نەماوە دایكی بۆ نەبردبێت، بەڵام چارەسەری نەبووە و دوای چەند نەشتەرگەرییەك، بە شێرپەنجەی سنگ كۆچی دوایی كردووە.

"تەنیا لە خانەوادەی ئێمە سێ كەس توشی شێرپەنجە بون، دایكم و برازایەكم گیانیانلەدەستدا و خوشكەكەم ئێستا چارەسەر وەردەگرێت" بەوتەی تاریق، كە ماڵەكەی لەگەڵ پاڵاوگە و كارگەیەكدا تەنیا پانیی شەقامێكی سەرەكییان لە نێواندایە.

بەپێی بەدواداچونەكانی پێشتری پەرەگراف، كاركردنی پاڵاوگە نایاسایی و بچوكەكان و بەشێك لە كارگەكان؛ كاریگەریی ڕو‌ون‌ و دیاری هەیە لەسەر ئاووهەواو خاكی نزیكی ئەو شوێنانەی تێیدا دامەزراون، ئەوەش لای حكومەت‌و فەرمانگە پەیوەندیدارەكانی تایبەت بە ژینگە شاراوە نییەو چەندینجار باسكراوە.

هیوا عومەر، سەرۆكی رێكخراوی بیمە، ساڵی رابردوو یەكەمین راپۆرتی چاودێری رەوشی ژینگەیان بڵاوكردەوە و جەختیكردەوە "بەپێی داتاكان، هەوای شاری هەولێر، پیسترین پارێزگایە لەسەر ئاستی عێراق"، دەڵێت، تەنیا لە هەولێر سەروو 100 پاڵاوگەی نایاسایی هەن، لە دەرەوەی مەرج و رێوشوێنەكانی ژینگە كاردەكەن.

"ئەو پاڵاوگانە بەسادەیی لە مەنجەڵێكی گەورەی كوڵاندن دەچن، بەهۆی ناستانداردییانەوە، سەرچاوەی دەردانی چەندین گازی ژەهراوی و ترسناكن بۆ ناو هەوا".

پاشماوەی كارگەکان و دوكەڵ و پیسبونی ئاووهەوا بە مەترسی و هۆكارێك بۆ زیاتربونی شێرپەنجە دادەنرێن.

هەڤاڵ ئەحمەد محەمەد، شارەزایە لە ژینگە و ماستەری لەو بوارەدا هەیە، ئەو بۆ پەرەگراف رونیكردەوە "بێگومان پاشماوەی ئەو پاڵاوگەو کارگانە کاریگەرییان هەیە، بۆ ئەوەی بزانین ئاستی پیسبوونی هەوای دەوروبەری کارگەکان چەندە پێویستە بە ئامێری (pm 2.5) هەواکەی بپێوین، بەوەش دەردەکەوێت ئەو هەوایەی شەوان کارگەکان بەڕەڵای دەکەن چەندە کاریگەری لەسەر دانیشتوان دروستكردووە".

بەپێی نوێترین لێکۆڵینەوەکانی دونیا، وەك هەڤاڵ باسیكرد، پیسبوونی هەوا کاریگەری هەیە لەسەر تەندروستی مرۆڤ و پەیوەندیشی هەیە بە شێرپەنجەی سییەکان، پێست، گەدە و میزەڕۆ، "دەبێت دەستەی ژینگەی هەولێر لەسەر ئەوە لێکۆڵینەوە بکەن".

فەرمانگەی ژینگەی هەولێر، لە راپۆرتە وەرزیی و ساڵانەییەكانیدا، پاشماوەی پاڵاوگە و كارگەكان بە هۆكارێكی سەرەكی پیسبونی ئاووهەوا و ژینگەی پارێزگاكە دادەنێت و لە پەیجی فەرمانگەكەش لە فەیسبوك، چەندین بەدواداچون و سزادان و داخستنی پاڵاوگە و كارگە بڵاوكراونەتەوە.

لە پۆستێكدا كە 23ـی مانگی یەكی ئەمساڵ بڵاوكراوەتەوە، ئاماژە بە داخستنی كارگەیەكی قیر دەكات لەسەر رێگەی گوێڕ، بەهۆی دوكەڵی زۆر و دەرهاوێشتەی گازە ژەهراوییەكان بۆ ناو بەرگە هەواى ناوچەکە و شارى هەولێر، کە سەرچاوەى زۆرێک لە نە خۆشى و مەترسین بۆ سەر هاوڵاتیان، وەك فەرمانگەی ژینگە دەڵێت.

لە ساڵی 2022ـدا لە هەولێر، دوو هەزار و 214 توشبوی نەخۆشییەكانی خوێن و شێرپەنجە تەنیا لە نەخۆشخانەی نانەكەلی تۆماركراون، لە ساڵی 2021ـیشدا ئەو ژمارەیە سێ هەزار و 808 كەس بون و لە ساڵی 2020ـدا سێ هەزار و 52 توشبوو بوون.

شێرپەنجە؛ زیاتر لە 100 جۆری هەیە، نەخۆشییەکی درێژخایەنە و لە زۆربەیاندا كوشندەیە.

"هەر مانگێك لەمەوبەر بوو مام محەمەد سدیق، خەڵكی گوند بە شێرپەنجە كۆچی دواییكرد، موختاری گوندیش هەر توشبوی شێرپەنجەیە" تاریق هەركی، دەڵێت لە گوندی لاجان، نزیكەی 42 توشبوی شێرپەنجە تۆماركراون و لە سێ ساڵی رابردودا، زیاتر لە هەشت كەس بەو نەخۆشییە گیانیانلەدەستداوە.

"لەنێو ژنانیشدا لەبارچونی منداڵ زۆر بووە و هەروەها نەخۆشی تەنگەنەفەسی زۆرە"، ئەو لە باسی كاریگەری كارگە و پاڵاوگەكاندا وتی "كە ئۆتۆمبێل دەشۆین، بۆ بەیانییەكەی سەیری بكە هەمووی دوكاڵی رەش و پاشماوەیە".

دانیشتوانی گوندی لاجان 485 خێزانن، زیاتر لە دوو هەزار كەسن.

هەركی وتی، پێش دروستكردنی پاڵاوگەكە داوای چۆڵكردنی گوندەكە كراوە، بەڵام قایل نەبون و ئێستا خۆیان دەیانەوێت بڕۆن، بەڵام پاڵاوگەكە بەدەمیانەوە ناچێت، ئومێدیكیان بە لایەنی پەیوەندیدار و دەستەی ژینگە هەیە، چارەسەری گرفتەكەیان بۆ بكات.

لە هەرێمی كوردستان ژمارەیەكی زۆر لە پاڵاوگە هەن و بەشێكیان جگە لە مەترسیداریی بەرهەمەكانیان، خۆشیان بوونەتەهۆی پیسبونی ژینگە، بەوتەی خودی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوونەتە سەرچاوەی "نەخۆشیی مەترسیدار"، سەرباری چەندین بڕیار بۆ داخستنیان هێشتا بەشێكیان هەر لەكاردان.

سلێمان جەعفەر محەمەد، دكتۆرای لە كیمیای فیزیاییدا هەیە، بۆ پەرەگراف وتی "لەکاتی پاڵاوتنی نەوت کۆمەڵێک گاز دەردەچێت، کە گازی ژەهراوین و مرۆڤ تووشی شێرپەنجە دەکەن، بۆیە پێویست دەکات پاڵاوگەکان فلتەریان هەبێت تا رێگر بێت لەوەی ئەو گازە ژەهراوییانە تێکەڵی هەوا بن، بەڵام بە داخەوە ئەوانەی کوردستان باوەڕم وایە فلتەریان نییە".

ئەو پێشتر پڕۆفیسۆری یاریدەر بووە لە زانکۆی سەڵاحەدین، ئێستا پلەی زانستیی زانایە و لە تاقیگەیەکی کەنەدا کاردەکات بە ناوی (Integrity Testing Laboratory).

"دەبێت نەوت بە هەموو قۆناغەکانی لەناو ئەمبارێک بێت، کە ستانداردی جیهانی بێت و سەریان داخراو بێت، لەوانە غازی ئەکاسیدی نایترۆجین و ئەکاسیدی کبریت، هەروەها کبریتد هایدرۆجین، ئەو غازانە مەترسیدارن و مادەی شێرپەنجەن، بۆیە کاتێک تێکەڵ بە هەوا دەکرێن و ئەوانەی ماڵیان نزیکە لەو شوێنانە مەترسییەکە لەسەر تەندروستییان زۆر زووتر دەردەکەوێت".

سلێمان جەعفەر توێژینەوەی كردووە و دەركەوتووە ئەو مەترسییە لە نێوان هەولێر و كەركوك هەیە، ئەو غازەی لە پاڵاوگە فەرمی و نایاساییەکان و کارگەکانی ئەو ناوچەیەی کە نەوت بەکاردەهێنن، "بڕەکەی گەلێک زۆرە".

پیسكردنی ژینگە و ئاووهەوای كوردستان بەپێی یاسای ژمارە 8ی ساڵی 2008ی پاراستن و چاككردنی ژینگە سزای قورسیشی بۆ دانراوە، كە زیندانی و غەرامەی تا 200 ملیۆن دیناری تێدایە، ئەوەش بەپێی جۆر و شێوازی سەرپێچیی دەگۆڕێت.

پەرەگراف زۆر هەوڵیدا لێدوانی رەسمی دەستەی ژینگە وەربگرێت بەڵام هەوڵەكان بێ ئاكام بون.

سلێمان جەعفەر هۆشداری لە مەترسییەكانی بەنزین دەدات، كە هەندێك ماددەیان تێكەڵدەكرێت لە كوردستان، دەبنە هۆی دروستبوونی ئەکاسیدی کیبریت، کە مادەیەکە زیانی زۆر بە ژینگەی هەوا دەگەیەنێت و خەڵکیش تووشی شێرپەنجە دەکات.

ئەو ئاماژەی بەوەشدا لە بەرهەمهێنانی ئاسنیشدا کۆمەڵێک مادەی دیکە تێکەڵ دەکرێن، کە نابێت رێژەکەیان لەوەی ستانداردە، زیاتر بێت، بەڵام زۆرێک لەو مادانە ژەهراوین و پێش ئەوەی تێکەڵی ئاسنەکە بکرێن پێویستە بتوێنرێنەوە، "ئەمەش دیسان دوکەڵی پاشماوەکەی ئەکاسیدەکان دروست دەکات کە ژەهراوین و تێکەڵی هەوا دەبن، تەنانەت پاشەڕۆیەکانیشان بەشێوەی زانستی لەناو نابرێن، تێکەڵی خاک و ئاو دەبن کە بەشێوەی ناڕاستەوخۆ دەچێتەوە جەستەی مرۆڤ".

چەندین جار ڕێكخراوەكانی ژینگە داوای داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان و پابەندبوونی كارگەكانیان كردووە بە ڕێنماییە ژینگەییەكانەوە، بەڵام دۆخەكە هەر وەك خۆیەتی، هەرچەندە بەپێی توێژینەوە زانستییەكان پیسبونی ژینگە و ئاووهەوا هۆكارێكی سەرەكیی نەخۆشییەكانی شێرپەنجەن.

سەرۆكی رێكخراوی بیمە وتی "پاڵاوگە نایاساییەكان كە پاڵاوگەی دژەژینگەن، گازوایل بۆ مۆلیدەكانی كارەبا و بەكاربردنی دیكەی ناوخۆیی دابین دەكەن، لەكاتێكدا حكومەت نەیتوانیوە لەڕێگەی پەرەپێدانی كەرتی پاڵاوتنەوە، پێشكەوتنی تەواو لەو بوارەدا بەدەستبهێنێت و بەرهەمی پاڵاوگەی ستاندارد جێگەی پاڵاوگە نایاساییەكان بگرێتەوە".

"كارگەكان لە بنەڕەتدا بەبێ هەبوونی مۆڵەتی ژینگەیی دامەزراون، لە شوێنی دامەزراندنیشیاندا ڕەچاوی ڕێوشوێنی ژینگەیی نەكراوە، وەك دووری و نزیكی لە ناوچەكانی دانیشتوان" هیوا عومەر وای وت.

بەپێی ئامارەكانی دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگە، لە ساڵی 2022ـدا هیچ پرۆژەیەك لە هەولێر بەهۆی نەگونجانیان لەگەڵ یاسا و ڕێنماییەکانی ژینگە رەتنەکراوەتەوە، لە 734 پڕۆژە کە پشكنین و بەدواداچونیان بۆ كراوە بە مەبەستی جێبەجێكردنی مەرج و رێنماییە ژینگەییەكان، چەندین دۆسیەی یاساییش هەبون لە نێویاندا ئاگادارکردنەوە و سزا و پێبژاردن و پڕكردنەوەی بەڵێننامە.