پەرەگراف- سەنگەر سالار
دۆسیەی بە پارێزگابونی هەڵەبجە؛ لەسەر ئاستی عێراق هەنگاوە کردەییەکان بۆ دانپێدانانی بە فەرمیی کۆتایی نەهاتووەو لە هەرێمی كوردستانیش هەر بەناو پارێزگایە، چونكە وەك قەزایەك مامەڵە لەگەڵ خواست و پێداویستییەكانیدا دەكرێت.
نزیكەی نۆ ساڵە فەرمانی بە پارێزگابونی هەڵەبجە لە هەرێمی كوردستانەوە دەركراوە، بەڵام هێشتا لە عێراق بە رەسمی نەناسێنراوە و لە رووی ئیداریشەوە، بە دەست چەندین كێشە و گرفتەوە دەناڵێنن.
"تائێستا هەڵەبجە ژێرخانی تەواوی بە پارێزگابوونی نییە، نزیكەی 90 بەڕێوەبەرایەتیی گشتی و فەرمانگەمان پێویستە، بە بەڕێوەبەرایەتییە فیدراڵییەكانیشەوە لە نموونەی وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی بازرگانی" بەوتەی كاوە عەلی، جێگری پارێزگاری هەڵەبجە بۆ پەرەگراف.
ئەو دەڵێت، تائێستا 35 بەڕێوەبەرایەتی و فەرمانگە ماون كە بكرێنەوە، واتە لەسەدا 65 بۆ 70ی بەڕێوەبەرایەتی و فەرمانگەكان كراونەتەوە و لەسەدا 30 بۆ 35ی ماوە.
"ئەو بەڕێوەبەرایەتی و فەرمانگانەش كە كراونەتەوە، لەسەدا 95یان تەنیا ناوەكانیان گۆڕاوە، واتە نە میلاكی زیادی كردووە، نە پێداویستیی تەواوی بۆ دابین كراوە، تەنیا بۆ ئەو بەڕێوەبەرایەتی و فەرمانگانەی كە بوونیان هەیە، نزیكەی 7253 فەرمانبەرمان پێویستە بۆ ئەوەی لایەنی كەمی میلاك دابینبكرێت" كاوە عەلی وای وت.
لە 13ـی ئاداری 2014ـدا نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی ئەوكاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاری بە پارێزگابونی هەڵەبجەی وەك چوارەمین پارێزگای هەرێم واژۆكرد و لە 16ـی هەمان مانگدا مەسعود بارزانی، وەك سەرۆكی هەرێم فەرمانی هەرێمیی بۆ بە پارێزگابونی هەڵەبجە دەركرد.
جێگری پارێزگاری هەڵەبجە وتی "حكومەتی هەرێم تائێستایش هەندێكجار لە نووسراو و بڕیار و ڕاسپاردەكان پارێزگای هەڵەبجەی لەبیر دەچێت، حكومەتی عێراقیش زۆر كەم هەڵەبجەی لەبیرە كە وەكو پارێزگا مامەڵەی لەگەڵ بكات، تەنیا لە تابلۆی ئۆتۆمبێلدا هەڵەبجەی لەبیربووە كە ژمارەی بۆ داناوە".
بڕیاری بە پارێزگابونی هەڵەبجە، پاڵپشت بە بڕیاری ژمارە 11ی پەرلەمانی كوردستان بوو لە 22ی ئەیلولی 1999ـدا، كە تیایدا هاتووە هەریەك لە قەزاكانی هەڵەبجە، سۆران، ئاكرێ و ڕانیە بكرێنە پارێزگا.
هەرێمی كوردستان لە دۆسیەی ناساندنی بە پارێزگابونی هەڵەبجە لەلایەن عێراقەوە، پشتی بە ماددەی 141ـی دەستوری عێراق قایمە، كە تیایدا هاتووە ئەو یاسایانەی لە هەرێمی كوردستان كاریان پێكراوە لە پێش ساڵی 2005 بەركار دەبن، بەوەش پێیانوایە مادام پەرلەمانی كوردستان لە 1999ـدا بڕیاری بە پارێزگابونی هەڵەبجەی دەركردووە، عێراق ناچارە دانی پێدابنێت.
لە 31ی کانوونی یەکەمی 2013 پەرلەمانی عێراق هەڵەبجەی بە پارێزگا ناساند، بەڵام کارەکانی تەواونەکرا، لە 16ـی ئاداری 2021ـدا پەرلەمان یاداشتێكی ئاڕاستەی حكومەتی عیراقی كرد، كە تیایدا هاتووە، پێویستە حكومەت رێكارە یاساییەكانی راگەیاندنی بە پارێزگابوونی هەڵەبجە تەواو بكات. بەڵام ئەو یاداشتەش هێشتا هیچ ئەنجامێكی نەبووە.
فراکسیۆنە کوردییەکان لە پەرلەمانی عێراق چەندینجار بەدواداچوونیان بۆ ئەو پرسە کردووە، لە دواین هەوڵدا، مانگی ١٠ی ساڵی ڕابردوو نووسینگەی سەرۆکوەزیرانی عێراق لەسەر داوای فراکسیۆنی نەوەی نوێ، نووسراوێکی ئاڕاستەی ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران کرد لەسەر پرسی بەپارێزگابوونی ھەڵەبجەو تەواوکردنی ڕێکارەکان بەپێی یاسا.
ئاریان تاوگۆزی، ئەندامی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق بۆ پەرەگراف وتی "ماوەیەكی زۆر بوو پرسی بە پارێزگابوونی هەڵەبجە لە وەزارەتی پلاندانان بوو، بۆ ئەوەی چوارچێوە و نەخشەی پارێزگاكە دیاری بكەن، چ قەزا و ناحیەیەكی دەكەوێتە سەر، تا كۆدی تایبەت بە وەزارەتی پلاندانانی بۆ دابنرێت".
ئەو دەڵێت "توانیمان ڕێكارەكان لە وەزارەتی پلاندانان خێراتر بكەین و ئێستا تەواویان كردووە و ناردوویانەتەوە بۆ ئەنجوومەنی وەزیران. ئەوەی لە ئەنجوومەنی وەزیران ماوە تەنیا واژووكردنێكی ڕۆتینییە".
هاوکات سۆران عومەر، ئەندامی فراكسیۆنی كۆمەڵ لە پەرلەمانی عێراق بۆ پەرەگراف وتی "لە ڕێككەوتنی نێوان لایەنەكانی هەرێم و لایەنەكانی عێراق بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێ، لە هیچ خاڵێكدا باسی پرسی بە پارێزگا ناساندنی هەڵەبجە نەكراوە"، پێشیوایە پارتی و یەكێتی و حكومەتی هەرێمیش، هیچ هەنگاوێكیان نەناوە بۆ بە پارێزگا ناساندنی هەڵەبجە لەلایەن عێراقەوە.
ئەو پەرلەمانتارە دەڵێت، دۆسیەكەی هێناوەتەوە بەرباس، لە ساڵی 2022ـدا داوای لە مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عیراق كردووە رێكارەكان تەواو بكات، هەرچەندە دۆسیەكەی رەوانەی ئەمیندارێتی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی پلاندانان كردووە، بەڵام پڕۆسەكە سپێردراوە بە كابینەی ئێستا.
"بەداخەوە لە هەرێم، هەڵەبجە كراوە بە پارێزگا، بەڵام تا ئێستا پێداویستییەكانی وەك پارێزگا دابین نەكراوە، لە عێراقیش هەوڵیان نەداوە هەڵەبجە بكرێتە پارێزگا" سۆران عومەر وادەڵێت.
ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی، لە 31ـی كانونی یەكەمی 2013ـدا رەزامەندی لەسەر پڕۆژەیاسای بە پارێزگابونی هەڵەبجە دەربڕی، تا رەوانەی پەرلەمان بكرێت.
لە 14ـی كانونی دوەمی 2014ـدا ئەمیندارێتی ئەنجومەنی وەزیران پرۆژەیاساكەی رەوانەی پەرلەمان كرد، بەڵام نەخرایە بەرنامەی كارەوە و دۆسیەكەی كاری لەسەر نەكرا.
دواتر و هەر لە مانگی كانونی دوەمی 2014ـدا، ئەنجومەنی وەزیران، رەزامەندی نیشاندا لەسەر بە پارێزگابونی قەزاكانی تەلەعفەر، دوزخورماتوو، فەلوجە و دەشتی نەینەوا، ئەوەش هێندەی دیكە ناكۆكی لێكەوتەوە و پرۆسەكە لە پەرلەمان پەكیكەوت، بەوپێیەی كوردیش بە بەپارێزگابونی ئەو ناوچانە قایل نەبوو، كە سێ قەزایان لە چوارچێوەی ناوچەكانی جێناكۆكی ماددەی 140ـی دەستوردان.
محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق لە سەرەتای ئەمساڵدا و لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا جەختیكردەوە هەڵەبجە شایستەی ئەوەیە ببێتە پارێزگا و بەڵێنیدا، كار بۆ بە پارێزگابونی بكەن. بێ ئەوەی هیچ وادەیەك بۆ جێبەجێكردنی ئەو بەڵێنە دیاریبكات.
پێشتریش و لە ساڵی 2022ـدا مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی پێشووی عیراق وتی، هەڵەبجە مافی خۆیەتی بكرێتە پارێزگا، بەڵام ئەو قسەیەی هیچ كردارێكی بەدوادانەهات.
"هیوا هەیە كە لە ئایندەیەكی زۆر نزیكدا هەڵەبجە وەكو پارێزگای نۆزدەیەمینی عێراق لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بناسێنرێت، تەنیا ئەوەی ماوە كە لە كۆبوونەوەیەكی ئەنجوومەنی وەزیراندا لەلایەن سەرۆكوەزیرانەوە واژوو بكرێت و بە فەرمی بكرێتە نۆزدەیەمین پارێزگا" بەوتەی پەرلەمانتار ئاریان تاوگۆزی.
ئەو پەرلەمانتارەی نەوەی نوێ دەشڵێت، یەكێتی و پارتی پێشتر سەرقاڵی وەرگرتنی پۆست بون، "لە ساڵی 2005ـەوە كە بە تایبەت پارتی و یەكێتی لە بەغداد پۆستی باڵایان هەبووە لە نموونەی سەرۆككۆمار، ئەگەر كاری جیددییان بكردایە دەیانتوانی لە ماوەی سێ بۆ چوار ساڵێكدا كەیسی بەپارێزگاناساندنی هەڵەبجە یەكلاییبكەنەوە".
"هەڵەبجە لە ڕووی خزمەتگوزاری و سیمای بەپارێزگابوونەوە زۆری ماوە بگاتە ئاساتی پارێزگاكانی دیكە، بەڵام لە ئاستی قەزا و ناحیەكان زۆر لەپێشترە، بەڵام لەئاستی خواستی دانیشتووانەكەیدا نییە" كۆسار مەحمود، دانیشتوی هەڵەبجە بۆ پەرەگراف وای وت.
ئەو هاووڵاتییە نیگەرانیشە لە حكومەتی هەرێم كە "گرنگییەكی ئەوتۆی بە پارێزگای هەڵەبجە نەداوە"، هەرچەندە پێیوایە "بەپارێزگابوونی هەڵەبجە شتێكی ئەوتۆی لە ژیانی من نەگۆڕیوە، بەڵام هێنانەوەی كەمێك لە فەرمانگەو بەڕێوەبەرایەتییەكان جێگای خۆشحاڵی و ئومێدە".
ئەكرەم بارام، هاوڵاتییەكی دیكەی هەڵەبجەیە و بۆ پەرەگراف وتی "بەپارێزگابوونی هەڵەبجە وەكوو هاووڵاتییەك هیچی لە ژیانی من نەگۆڕیوە، بەڵام وەكوو تاقانەیەكی كیمیاییباران خۆشحاڵین بە بەپارێزگابوونی شارەكەم.. كردنەوەی فەرمانگە و بەڕێوەبەرایەتییەكان ئاسانكاریی بۆ كردووین، لەوانە ئاسانكاری لە دەرهێنان و نوێكردنەوەی مۆڵەتی شۆفێری و پاسپۆرت".
لە هەڵمەتی كیمیاییبارانی هەڵەبجە لەلایەن ڕژێمی بەعس بە سەرۆكایەتی سەدام حسێن لە 16ـی ئاداری 1988ـدا جگە لە شەهیدبونی زیاتر لە پێنج هەزار هاوڵاتی و دەربەدەری هەزارانی دیكە، لە نێویاندا ژن و منداڵ، سەدان كەسی دیكەش بە كیمیایی برینداربون و لەوكاتەوە بەدەست ئازارەوە دەتلێنەوە.
یاسین نادر، چالاكوانی مەدەنیی دانیشتوی شاری هەڵەبجە بۆ پەرەگراف وتی "هەموو تاكێكی هەڵەبجەیی جۆرێك لە شەرم و بێتاقەتیی پێوە دیارە لەوەی كە بڵێت پارێزگایەكمان هەیە بە ناوی هەڵەبجە، چونكە بەراورد بە پارێزگاكانی دیكە خزمەت نەكراوە. ململانێی نێوان دوو حیزبی دەسەڵاتدار بووەتە هۆی فەرامۆشكردنی هەڵەبجە، ئەوەی هەیە تەنیا لە ساڵیادی كیمیاییباراندا كۆمەڵێك بەڵێن دەدەن و دواتر جێبەجێی ناكەن".
ئەو دەڵێت بەپارێزگابوونی هەڵەبجە ژیانی دانیشتووانەكەی نەگۆڕیوە، "ژمارەیەكی زۆر گەنجی شارەكە بێكارن و خەڵكی لە چین و توێژە جیاوازەكان سات لەدوای سات بێزار دەبن و شارەكە جێدەهێڵن".
لە چەند ساڵی رابردودا بەهۆی ناكۆكی لایەنە سیاسییەكانەوە، نەتوانرا ئەنجومەنی پارێزگای هەڵەبجە پێكبهێنرێت، هەرچەندە پەرلەمانی كوردستان لە 2015ـەوە یاسای ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجەی پەسەند كردووە.
عومەر گوڵپی، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بۆ پەرەگراف وتی "بۆ ئەوەی هەڵەبجە ببێتە پارێزگایەكی ڕاستەقینە، پێویستە هەم حكومەتی عێراق و هەم حكومەتی هەرێم لە ڕووانگەی ڕێكارە یاسایی و كارگێڕییەكانەوە كاتێك كە كار بۆ پارێزگاكان دەكەن، هەڵەبجەیش وەكوو پارێزگا حیساب بكەن، بەڵام لە زۆر بوار و داتا و ئاماردا هێشتا هەڵەبجە هەر قەزایەكە سەر بە پارێزگای سلێمانی".
ئەو پەرلەمانتارە نمونەی وەزارەتی پلاندانانی هەرێم و هەندێك وەزارەتی دیكە دەهێنێتەوە كە تائێستا وەكوو پارێزگایەكی سەربەخۆ مامەڵە لەگەڵ هەڵەبجە ناكەن، "ڕێگریی سیاسیش هەیە بۆ ئەوەی هەڵەبجە پارێزگا بێت. لایەنە سیاسییەكان بە تایبەت هەردوو حیزبی دەسەڵات زۆر چاویان بە بەپارێزگابوونی هەڵەبجەدا هەڵنایەت، چونكە پێیان وایە نفوسی ئەوان تێیدا لاوازە، بەداخەوە ئەمە بیركردنەوەیەكی زۆر تەسكە".
ژمارەی دانیشتوانی هەڵەبجە بە زیاتر لە 120 هەزار کەس دەخەمڵێنرێت و پێكهاتووە لە قەزای هەڵەبجە، كە ناوەندی پارێزگاكەیە لەگەڵ ناحیەكانی خورماڵ، بیارە، سیروان و بەمۆ.
"ململانێی حیزبی زیانی گەورەی بە بەپارێزگابوونی هەڵەبجە گەیاندووە، تا ئێستا بەهۆی ململانێی نێوان پارتی و یەكێتی، ئەنجوومەنی پارێزگای هەڵەبجە پێكنەهێنراوە. هۆكارەكەی هەردوولان" بەوتەی جێگری پارێزگاری هەڵەبجە.
هەروەها وتیشی "لە گرنگترین ئەو بەڕێوەبەرایەتییانەی بەهۆی ململانێی حیزبییەوە نەكراونەتەوە، بەڕێوەبەرایەتیی گومرگە كە چوار ساڵە فەرمانی كردنەوەی هەیە، ململانێكان وا دەكات دیاریكردنی پۆستێك چەند ساڵ دوابكەوێت، جاری وا هەیە لەناو یەك لایەنی سیاسی كێشەكە چارەسەر نابێت. دەستوەردانی حیزبییش بۆ ناو دامودەزگاکان زۆرە و دەبێتە گرفت بۆ ئیشوكاری پارێزگاكە، ڕۆژبەڕۆژیش لەبری كاڵبوونەوە دەستتێوەردان تۆختر دەبێتەوە".
كاوە عەلی، باسی گرفتەكانی خەرجكردنی بودجە بۆ هەڵەبجە دەكات و دەڵێت "بەكۆی گشتی لەو 40 ملیار دینارەی بۆ ساڵی 2022 بۆ پارێزگای هەڵەبجە تەرخان كراوە، ئەوەی لەسەر ئەرزی واقیع خەرج كرابێت ناگاتە چوار ملیار دینار"، جگەلەوەی داهاتی پارێزگاكە وەكوو سیولە، هیچی ناگەڕێتەوە سنووری پارێزگاكە.
لە 16ـی ئاداری 2021ـدا ئیدارەی هەڵەبجە یاداشتێكی 17 خاڵیی رادەستی سەرۆكایەتیی پەرلەمانی کوردستان و سەرجەم فراكسیۆنەكان و كۆمەڵێك وەزیر كردووە.
"ئەو یاداشتە بۆ ئەوەیە لەسەر ئاستی باڵا لیژنەیەك دروست بكرێت بۆ تەواوكردنی ڕێكارەكانی بەپارێزگابوونی هەڵەبجە، .... پێویستە لیژنەكە سەردانی بەغداش بكات و داكۆكی بكات لەو ڕێكارانەی كە ماوە بۆ بەپارێزگاناساندنی هەڵەبجە" كاوە عەلی وای وت.