پەرەگراف- غەمگین محەمەد
شەونم عەبدوڵا، لە كیمیاییەكەی هەڵەبجەوە دوو منداڵی لێ ون بووە و لەوكاتەوە بە حەسرەتەوەیە بیاندۆزێتەوە، بەبێ ئەوەی حكومەت هیچ سۆراخێكیان بكات.
ئەو لە پاڵ تاڵاوی دووریی منداڵەكانیدا، خەمی دەیان خێزانی دیكەشی هەڵگرتووە و پێكەوە دەیانەوێت، هەرچی منداڵی ونبووی هەڵەبجە هەیە، بە باوەشی گەرمی خانەوادەكانیان شادببنەوە.
"جێبەجێنەکردنی ئەو بەڵێنانەی حکومەت و لایەنی بەرپرس بە كەسوكاری قوربانیانی هەڵەبجە و خێزانی منداڵە ونبووەکانی دەدەن، هەموانی نائومێد کردووە" شەونم عەبدوڵا بۆ پەرەگراف وای وت، نیگەرانیشی دەربڕی بەرانبەر بە حكومەت كە "هیچ كارێكی وردی بۆ دۆزینەوەی رۆڵەكانمان نەكردووە تا كەسوكاری ونبوان پێی دڵخۆش بن".
هەموو ساڵێك و لە 16ـی ئادار؛ برینی هەزاران خێزانی قوربانیی هەڵەبجە دەكولێتەوە، لە نێویاندا كەسوكاری منداڵە ونبووەكان، كە خەمی دۆزینەوەی ئازیزانیانە.
شەونم جگە لەوەی دایكی دوو منداڵی ونبووە، هاوكات سەرۆكی رێكخراوی منداڵە ونبووەكانی هەڵەبجەیە و هەر ئەویش بوو دەستی (هاوڕێ)ـی گرت، تا لەڕێی پشكنینەوە كەسوكاری بناسێتەوە.
هاوڕێ یان كوردەوان، نوێترین چیرۆكی ونبووی هەڵەبجەیە وەك خۆی بانگەشەی بۆ دەكات؛ گەنجێكی 38 ساڵە و دەڵێت، كاتی كیمیاییەكە ئەفسەرێكی سوپای عیراقی، لە هەڵەبجەوە بردویەتی بۆ بەغدا و لە خانەی بێسەرپەرشتان دایناوە، كاتێك تەمەنی تەنیا دوو ساڵ و شەش مانگ بووە.
چەند ساڵێك لە بەغدا بەڕێدەكات و خێزانێكی كەركوكی دەیكڕنەوە، بە 10 هەزار دینار(ناسراو بە دیناری سویسری)ـی ئەوكات، لە ناو خانەوادەیەكی كورددا پەروەردە و گەورە دەبێت، تا دوو ساڵ لەمەوبەر، كە باوكی (بەخێوكەر)ـی كۆچی دوایی دەكات و پاش ماوەیەك، بەهۆی دروستبونی ناكۆكی لەسەر میرات، دایكی (بەخێوكەر) هەموو نهێنییەكانی دەدركێنێت و دەڵێت، با لە هەڵەبجە بەدوای كەسوكاریدا بگەڕێت.
"کوڕی خێزانێکی هەڵەبجەییم، كەسوكارەكم لە ژیاندان و دایكی راستەقینەم كۆچی دواییكردووە، بەپێی بڕیاری دادگا مەحمود فەتاح باوكی راستەقینەی منە" هاوڕێ كە خۆی بە كوردەوان دەناسێنیت، وادەڵێت.
بڕیارەكەی دادگای هەڵەبجە لەسەر بنەمای ئەنجامی پشكنینی (DNA)ـە، كە لە بەغدا كراوە و بەهۆیەوە دەیسەلمێنێت؛ هاوڕێ ناوی راستەقینەی كوردەوان مەحمود فەتاح-ـە و خەڵكی هەڵەبجەیە.
"ساڵێكە خەریكی رێكارە یاساییەكانم و بەپێی پشكنینی من و كەسوكاری دایكم، من كوردەوانم و ئەو باوكی منە، هەرچەندیش رەتم بكاتەوە".
ئەو دۆسیەیە چەند هەفتەیەك بابەتی گەرمی میدیا و سۆشیالمیدیا بوو، بەوپێیەی مەحمود فەتاح، بەپێچەوانەی كەسوكاری خێزانیی كۆچكردوویەوە، رەتیدەكاتەوە هاوڕێ و كوردەوان-ـی كوڕی هەمان كەس بن.
مەحمود فەتاح بۆ پەرەگراف ئاشكرایكرد، دەیەوێت سكاڵای یاسایی دژی هاوڕێ تۆماربكات. ئەو بانگەشەی ئەوەدەكات كوڕەكەی (كوردەوان) مردووەو دوای كیمیاییەكە، بە دەستی خۆی بەخاكی سپاردووە.
مەحمود پشتی قایمە بە پشكنینێكی (DNA) كە لە سلێمانی كراوە و دەركەوتووە "هاوڕێ كوڕی نییە"، بەڵام هاوڕێ گومانی هەیە دەستكاری كرابێت بۆیە رویكردۆتەوە بەغدا بۆ پشكنین و لەوەی بەغدا، دەردەكەوێت مەحمود باوكیەتی.
فەرهاد بەرزنجی، پسپۆڕ لە بایۆلۆجی گەردی بە پەرەگراف-ـی وت "پشکنینی (DNA)ـی کاک هاوڕێ و کاک مەحمود-ـمان ناردووە بۆ دادگا و بەپێی پشکنینەكەی ئێمە لە سلێمانی، ئەو دوو کەسە لێکچوونیان نییە، واتە کوڕ و باوک نین".
(DNA)؛ بناغەی هەموو بونەوەرێكە -لەبەكتریاوە تا مرۆڤ-، سیفاتە ویراسیەكانیان لەو پشكنینەدا هەڵگیراوە، لە مرۆڤ دا نیوە بەنیوە لە دایك و باوكەوە دەچێت بۆ نەوەكانیان، ئەوەش لەڕێی نمونەی ئێسك، خوێن، موو، لیك، نینۆك و پێستەوە دەكرێت، دەبێت ئەنجامی پشكنینی باوك و دایك لەگەڵ منداڵ لێكچونی لەسەدا 99 كەمتر نەبێت، بۆ خوشك و برا دەبێت لەسەدا 96 كەمتر نەبێت.
پارێزەر شاڵاو ئەبوبەکر بۆ پەرەگراف وتی "لە یاسای باری کەسێتی و بۆ سەلماندنی رەچەڵەک، بە یەک وشەش باسی DNA نەکراوە، بۆیە نابێتە بەڵگەی تەواو ئەگەر بەبوونی شاهید پاڵپشتی نەکرێت"، پێشیوایە بەوپێیەی سەلماندنی رەچەڵەک یەکێکە لە بابەتە گرنگ و هەستیارەکان، دەبێت دانپێدانانی کەسی داوالێکراو واتە باوکی منداڵەکە هەبێت و بوونی رەچەڵەکی منداڵەکەی بۆسەر خۆی، رەتنەکاتەوە.
بەپێی یاسا تەنیا پشکنینی (DNA) بەس نییە تا منداڵێك بە باوكی شادببێتەوە، وەك لە ماددەكانی 52 و 53ـی یاسای باری کەسێتیدا هاتووە؛ مەرجە ئەو کەسەی داوای سەلماندنی رەچەڵەک دەکات، گەر کوڕێک بێت و خۆی بە منداڵی پیاوێک بزانێت پێویستە کەسی داوالێکراو واتە پیاوەکە دان بنێت بەبوونی رەچەڵەکی منداڵەکە بۆ خۆی، هەروەها دوای دانپێدانان پێویستە بەڵگەی سەلماندن هەبێت بۆ سەلماندنی رەچەڵەکی منداڵەکە، لە نێویاندا شاهید كە ئاگاداری بوونی منداڵەکە بووبێت و بۆ دادگای بسەلمێنن.
كێشەی گەورەتر بۆ كەسوكاری قوربانیانی هەڵەبجە، جگە لەو پشكنینە، نەبونی گەڕان و سۆراخی منداڵەكانیانە، چونكە بە درێژایی تەمەنی حوكمڕانی هەرێمی كوردستان، هیچ لایەنێکی فەرمی و نافەرمی نەبووە بەدوای منداڵە ونبووەکاندا بگەڕێت، ئەوەی هەیە هەوڵی كەسیی و تایبەتە.
"ئالان بەڵگەی هێناوەتەوە كە کاتی کیمیاییبارانەکەی هەڵەبجە، 18 منداڵی کورد زیندانیکراوە لە نێوان ئێران و پاکستان، ئەوکات تەمەنی هیچیان لە 11 ساڵ زیاتر نەبووە، ئەوا تەمەنیان بەسەردەچێت و تائێستا کەس لێی نەپرسیونەتەوە" شەونم وای وت.
ئالانی تۆفیقی كارەبا، ونبوی هەڵەبجە بووە و دوای شادبونەوە بە خێزانەكەی، بۆتە نوێنەری رێكخراوی منداڵانی ونبووی هەڵەبجە.
بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف، ئاماری جیاواز لای رێکخراوەکانی تایبەت بە منداڵە ونبووەکان و حکومەت هەیە، ئەوەش پاڵپشتە بەو خێزانانەی ناویان تۆمار کردووە و منداڵی ونبوویان هەیە، لەگەڵ ژمارەی ئەو منداڵانەشی کە ونبوون و نەدۆزراونەتەوە.
بەپێی ئامارێکی وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالکراوان، نزیکەی 75 خانەوادە تۆمارن کە منداڵی ونبوویان هەیە و زیاتر لە 200 منداڵی ونبووی هەڵەبجە هەیە نەدۆزراونەتەوە.
پەرەگراف قسەی لەگەڵ چەند خانەوادەیەکی هەڵەبجە کردووە کە منداڵی ونبوویان هەیە، بەڵام نایانەوێت ناویان بڵاوبكرێتەوە، لە ترسی "كۆمەڵگە و سۆشیالیمیدیا"، وەك چۆن دۆسیەكەی هاوڕێ و مەحمود فەتاح، لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا چەند هەفتەیەك باسی گەرمی رۆژ بوو.
كەسوكاری ونبوانی هەڵەبجە، وەك پەرەگراف گوێبیستیان بوو، نیگەرانن لە رێكارەكان و ئەنجامی پشكنینی (DNA)ـی لە هەرێمی كوردستان، یەكێك لەوان وتی "ئەمڕۆ بە پشکنین منداڵێک هی تۆیە و گەڕاوەتەوە و سبەینێ بە پشکنینێکی تر هی تۆ نییە و بێگانەیە، جگە لەوەی ناوت دەزڕێت، دەترسین تووشی کێشەی کۆمەڵایەتیش ببین".
ئەو ترسە لە كاتێكدا پێشتریش چەند گەنجێكی تر، كە خۆیان بە ونبووی هەڵەبجە ناساند و بەپێی پشكنین لە سلێمانی خیزانەكانیان دۆزرایەوە، دواتر دەركەوت پشكنینەكانیان هەڵەی تێدایە یان بە پشكنینی دیكە دەركەوت بە خێزانێكی هەڵە شادبون و كەسوكاری راستەقینەی خۆیان نین.
لیوا تارق ئەحمەد، بەڕێوەبەری گشتی پۆلیسی ھەرێم، شوباتی ئەمساڵ لە رونكردنەوەیەدا جەختیكردەوە، لای ئەوان تاقیگەی بایۆلۆجی (DNA)ـی ھەیە پشکنینی باوکایەتی (paternity test) بە خۆڕایی، كە بە نوێترین ئامێر و بە ستانداردی نێودەوڵەتی کار دەکات.
بەپێی ماڵپەڕی خزمەت کە سەر بە حكومەتی هەرێمە و لە بەشێكیدا باسی ئەو تاقیگەیەی (DNA)ـى دەكات بە مەبەستی سەلماندنی ڕەچەڵەک (اثبات نسب)، كە بە 7 تا 10 رۆژ ئەنجامەكەی دەردەچێت و بۆ هەر نمونەیەك كرێی پشكنین 250 هەزار دینارە.
سود وەرگرتن لەو تاقیگەیە بۆ ونبوانی هەڵەبجە، لەڕێی بۆردێكەوە دەبێت، كە لە مانگی 11ـی ساڵی رابردوودا پێكهێنراوە لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە بە سەرۆكایەتی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەندامێتی چەند وەزارەتێکی دیكە؛ لە نێویاندا ناوخۆ، داد، تەندروستی و فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە.
عادل ساڵح، وتەبێژی وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالکراوانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ پەرەگراف وتی "ئەم بۆردە تاکە لایەنی فەرمییە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ پرسی منداڵە ونبووەکانی هەڵەبجە و هەر لایەنێکی ناپەیوەندیدار کار بۆ منداڵە ونبووەکان بکات، ئێمە هیچ کۆمێنتێکمان لەسەری نییە، ئەرک و بەرپرسیارێتی ئەو پڕۆسەیە لە ئەستۆ ناگرین".
ئەو بۆردە لەگەڵ کونسوڵی ئێران لە هەولێر کۆبوونەتەوە بۆ ئاسانکاری و بڕیاریانداوە لە داهاتوویەکی نزیکدا شاندێک بنێرنە ئێران بۆ سۆراخ و دۆزینەوەی منداڵە ونبووەکانی هەڵەبجە.
هەر کەسێک داواکاری پێشکەش بکات، بۆردەکە کارە فەرمی و یاساییەکانی بۆ دەکات، هەموو تێچوویەکی پڕۆسەکە و پشکنینی DNA و دابینکردنی شوێنی مانەوە و سەرجەم پێداویستییەکانی منداڵەکەش لە ئەستۆی حكومەت دەبێت تا یەکلاییبونەوەی کەیسەکەی.
عادل ساڵح دەڵێت "پشكنینەكان لە تاقیگەی (DNA)ـى سەر بە وەزارەتی ناوخۆ دەكرێت، لە حاڵەتێکدا ئەگەر لیژنەکە بڕیار بدات، دەتوانرێت لەسەر ئەرکی حکومەت پشکنینەکە لە دەرەوەی وڵاتیش بکرێت".
بەپێی ئامارێکی کۆمەڵەی قوربانیانی هەڵەبجە، كە ساڵانێكە كار لە دۆسیەی منداڵە ونبووەكانیشدا دەكەن، تائێستا هەشت منداڵ بە خانەوادەکانیان شادبوونەتەوە، پێنج منداڵی تر هەن خۆیان وەک منداڵی ونبووی هەڵەبجە ناساندووە و هێشتا کەیسەکانیان یەکلایی نەبووەتەوە.
لوقمان عەبدولقادر، سەرۆکی کۆمەڵەی قوربانیانی هەڵەبجە بۆ پەرەگراف وتی "تائێستا لایەنی حکومی هاوکارییەکی ئەوتۆی نەبووە بۆ کەیسی منداڵە ونبووەکان، ئەو بۆردەی باسی لێوە دەکرێت و تازە دروستکراوە، ئەگەر کار بکات دەتوانرێت باشتر کەیسەکان یەکلاییبکرێنەوە".
لە هەڵمەتی كیمیاییبارانی هەڵەبجە لەلایەن ڕژێمی بەعس بە سەرۆكایەتی سەدام حسێن لە 16ـی ئاداری 1988ـدا، جگە لە شەهیدبونی زیاتر لە پێنج هەزار هاوڵاتی و دەربەدەری هەزارانی دیكە، لە نێویاندا ژن و منداڵ، سەدان كەسی دیكەش بە كیمیایی برینداربون و لەوكاتەوە بەدەست ئازارەوە دەتلێنەوە، جگە لە تاڵاوی منداڵە ونبووەكان.