پەرەگراف
حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە پێدانی موچە و شایستەی دارایی خانەنشیناندا؛ لە یەككاتدا دەستور و یاسایەكی فیدراڵیی پێشێل دەكات.
چوار مانگ بەسەر بڕیارێكی دادگای باڵای فیدراڵی تێدەپەڕێت، كە دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان ناچاردەكات، لە پێدانی موچەی خانەنشینی مەدەنی پشت بە یاسای نوێی خانەنشینی ببەستن، بەڵام حكومەت پشتگوێی خستووە و لە بەرنامەیدا نییە، وازوو جێبەجێی بكات.
حكومەتی هەرێم زیاتر لە 9 ساڵە بە یاسایەكی هەڵوەشێنراوە موچەی خانەنشینی خەرجدەكات، كە ماف و ئیمتیازاتەكانی نیوەی ئەو یاسا نوێیەی عێراقە.
"جیاوازییەكی زۆر لە نێوان هەردوو یاساكەدا هەیە" سادق عوسمان عارف، وتەبێژی یەكیتی خانەنشینانی كوردستان بۆ پەرەگراف وای وت.
ئەو یاسایەی هەرێم كاری پێدەكات؛ یاسای خانەنشینی ژمارە 27ـی ساڵی 2006ـی عێراقە، كە كەمترین موچە بە 220 هەزار دینار دیاریكراوە و هەر فەرمانبەرێك لە تەمەنی خانەنشینیدا، شەش موچەی بنەڕەتی بەسەر یەكەوە پێدەدرێت.
بەڵام ئێستا عێراق كار بە یاسای خانەنشینی یەكگرتووی هەمواركراو ژمارە 9ـی ساڵی 2014 دەكات؛ كە تیایدا یاسای ژمارە 27ـی ساڵی 2006 هەڵوەشێنراوەتەوە، جگە لەوەی كەمترین موچەی خانەنشینی كراوەتە 500 هەزار دینار، هەر فەرمانبەرێكیش لە كۆتایی تەمەنی كاركردن و كاتی خانەنشینیدا، موچەی تەواوی 12 مانگی بەسەر یەكەوە پێدەدرێت.
"هەر لەو یاسا نوێیەدا چەندین ئیمتیازی تری وەك ئاسانكاری گەشتكردن، تەندروستی و پێدانی زەوی هەن، لە كاتێكدا ئێمە لە هەرێم موچەكانمان وەكو پێویست پێنادرێت، تائێستا 21 موچەی تەواومان لای حكومەتە و لێبڕینی سەدا 21ـیش پێشتر ئێمەی گرتەوە" بەوتەی سادق عوسمان.
هەر ئەو جیاوازییە وایكرد، خانەنشینان داوای یاسایی لە دادگای فیدراڵی دژی مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم و ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی هەرێم تۆماربكەن و لە 23ـی 11ـی ساڵی 2022ـدا داوا یاساییەكەیان بردەوە.
دادگای فیدراڵی لە بڕیارەكەیدا دەڵێت، كاركردنی دەسەڵاتی هەرێم بە یاسای خانەنشینی ژمارە 27ـی ساڵی 2006ـی هەڵوەشاوە نادەستورییە و پێویستە پابەندبن بە كاركردن بە یاسای خانەنشینیی یەکگرتوی عێراق ژمارە 9ـی ساڵی 2014.
وتەبێژی یەكێتیی خانەنشینان ئاماژەی بەوەدا لە ساڵی 2014ـەوە هەوڵدەدەن ئەو یاسایە لە هەرێم جێبەجێبكرێت، سەرەتا بە پاساوی سەرهەڵدانی داعش، قەیرانی دارایی و دروستكردنی بارگرانی دارایی جێبەجێنەكراوە، سەرباری چەندین سەردان و بەدواداچون و خۆپیشاندانی ناڕەزایی.
سادق عوسمان، وتیشی "بە واژۆی 13 هەزار كەسەوە یاساكەمان پێشكەشی حكومەت، سەرۆكایەتی هەرێم و پەرلەمان كردووە، وەڵامیان نەبووە و ئەگەر هەر بێ وەڵام بن، ئەوا دوای مانگی رەمەزان، رێگەی مەدەنی دەگرینەبەر".
كاركردنی هەرێم بە یاسای هەڵوەشاوەی خانەنشینی، دژی دەستوری عێراقە كە لە ماددەی 130ـدا هاتووە ئەو یاسایانە بەركاردەبن كە هەڵنەوەشێنراونەتەوە.
هەروەها دژی ماددەی 94ـی دەستورە، كە دەڵێت بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی یەكلاییكەرەوە و ناچارین بۆ گشت دەسەڵاتەكان، هاوكات دژی چەند ماددەیەكی پەیڕەوی ناوخۆی هەمان دادگایە كە ئەگەر بڕیارەكانی جێبەجێنەکرێت، ئەوا لایەنی سكاڵالێكراو روبەڕوی لێپرسینەوەی سزایی دەبێتەوە.
سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم كوردستان، كە داوایكرد ناوی بڵاونەكرێتەوە بۆ پەرەگراف وتی "هەر یاسایەك ئیلتزاماتی دارایی هەبێت، جێبەجێكردنی ئاسان نییە، چونكە هەرێمی كوردستان خۆی لە قەیراندایە، بۆیە هەر بڕیارێك لە عێراق دەربچێت مەرج نییە وەك خۆی جێبەجێبكرێت".
لە هەرێمی كوردستان تائێستاش موچەی مانگانە لە وادەی خۆیدا دابەشناكرێت بە تایبەت موچەی خانەنشینان كە چەندین رۆژ لە نۆرەدا دەوەستن.
"هەرێمی كوردستان تائێستا كێشەی دابەشكردنی موچەی هەیە، بودجەی لە بەغداوە بۆ نایەت و داهاتی ناوخۆ كەمە، بۆیە جێبەجێكردنی ئەو بڕیارە (بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی) لە بارودۆخێكدا دەبێت بودجە لەبەغدادەوە بێت و لە دۆخێكی دارایی ئاساییدابین، بۆیە لە ئێستادا قابیلی جێبەجێكردن نییە" سەرچاوەكەی وەزارەتی دارایی وادەڵێت.
هەروەها جەختیكردەوە هەر كار بە یاسا كۆنەكە(هەڵوەشاوەكە) دەكرێت، بەوپێیەی دەركردنی هەر یاسایەكی نوێ كە پابەندی دارایی هەبێت بۆ حكومەت، دەبێت بە هەماهەنگی نێوان حكومەت و پەرلەمان دەربكرێت.
لە هەرێمی كوردستان نزیكەی 250 هەزار خانەنشین هەن؛ لەو ژمارەیە بەشێكیان سەربازین و گومان لەسەر بەشێكیشیان هەیە كە وەهمی و نایاسایی بن.
"لە رابردوودا زۆر هەوڵماندا یاسای خانەنشینی یەكگرتووی عێراق لەهەرێم كاری پێبكرێت، بەدواداچوونی زۆر بۆ ئەو بابەتە كرا، بەڵام حكومەتی هەرێم پێیڕاگەیاندین كە سەرقاڵی ئامادەكرنی پڕۆژە یاسایەكن بۆ خانەنشینی هەرێم بۆ ئەوەی لە هەرێمیش یاسایەك دەربچێت" بەوتەی زیاد جەبار، سەرۆكی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی كوردستان بۆ پەرەگراف.
بەو پەرلەمانتارە رونیكردەوە بەپێی دەستور، دەتوانرێت ئەو یاسایانەی لە عێراق دەردەچن لە هەرێمیش بەركاربكرێن، یان هەرێم خۆی یاسای تایبەت بەخۆی دەربكات، بەڵام "ماوەیەكی زۆرە نە حكومەتی هەرێم پڕۆژەیاسای ناردووە بۆ پەرلەمان تاكاری لەسەر بكات نە یاساكەی عێراقیش بەركار كراوە".
هەرێمی كوردستان، چەند بڕیارێكی دیكەی دادگای فیدراڵیشی لە رابردودا پشتگوێخستووە، لە دۆسیەی نەوت و گازدا، بە "دادگایەكی نادەستوری" ناوی دەبات.
سەرچاوەیەك لە پەرلەمانی عێراق كە داوایكرد ناوی نەهێنرێت بۆ پەرەگراف وتی "ئەوەی گرنگ بوو دەرچوونی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بوو (دەربارەی خانەنشینانی هەرێم) ئەگەر حكومەتی هەرێم پێوەی پابەند نەبێـت بەرامبەر دادگا بەرپرسیار دەبێت، خانەنشینانیش دەتوانن فشاری مەدەنی بكەن، ئەگەر سەركەوتوش نەبوون دووبارە پەنا ببەنەوە بەر دادگا".
"بەپێی دەستور داڕشتنی سیاسەتی دارایی لە دەسەڵاتی فیدراڵیدایە، بابەتی موچەش دەچێتـە چوارچێوەی سیاسەتی داراییەوە، لەكاتێكدا لە هەرێمی كوردستان هیچ یاسایەكی تایبەت بە مووچە نییە، چ فەرمانبەرانی مەدەنی یان سەربازی بێت، بۆیە هەموو یاسا فیدراڵییەكان جێبەجێدەكەن" سەرچاوەكەی پەرلەمانی عێراق وای وت.