پەرەگراف- هەولێر
پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان ئاشكرایدەكەن؛ سەدا 90 رێككەوتون دەربارەی هەڵبژاردنی پەرلەمان، بەڵام ئەو ڕێكییە نەك گرنتی بەڕێوەچوونی پڕۆسەکەی نەكردووە هێشتا، بەڵكو خەریكە ناكۆكی قوڵیش دەخاتە نێو پێکهاتە ئایینیی و نەتەوەییەكانەوە.
پەرەگراف لەم بەدواداچونەدا پرسیاری لە هەر حیزبێكی سیاسی هەرێمی كوردستان كرد، بە پێکهاتەکانیشەوە، هەموان جەختیانكردەوە لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، لەو وادەیەی دیاریكراوە و دەكەوێتە 18ـی تشرینی یەكەمی 2023ـەوە، بەڵام هیچ لایەكیشیان گرنتیی نەدا.
ئەوەش لە كاتێكدایە بەپێی رێكارەكانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان؛ بەڕێوەبردنی هەر پرۆسەیەكی دەنگدان پێویستی بە شەش مانگ ئامادەكاریی هەیە، لەو كاتەوەی بڕیاری كۆتایی دەدرێت.
كۆتاكان كۆك نین
لە دوا کۆبوونەوەیاندا لەگەڵ نەتەوە یەکگرتووەکان، نوێنەرانی پێکهاتەکانی تورکمان و مەسیحیی، بۆچوونی جیاوازیان هەبووە لەسەر پرسی هەڵبژاردن.
تورکمانەکان، کۆکن لەسەر ئەوەی کوردستان یەک بازنەی هەڵبژاردن بێت، بەڵام بەرەی تورکمانی داوایکردووە پێکهاتەکان لە دەنگدانی تایبەت دووربخرێنەوە.
ئایدن مەعروف، نوێنەری بەرەی توركمانی بووە لەو کۆبوونەوەیەدا و بۆ پەرەگراف وتی، لەگەڵ ئەوەدان کوردستان یەک بازنە بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەدانین تۆمارێکی تایبەت بۆ پێکهاتەکان دروستبکرێت و جیا بکرێنەوە.
"ئێمە داوامانکردووە لە دەنگدانی تایبەت دەنگ بە پێکهاتەکان نەدرێت، کە ئێستا ئەوە یەکێکە لە دیارترین سەرنجی لایەنەکان لە دەستتێوەردانیان لە کورسی پێکهاتەکان" بەوتەی ئایدن.
بەپێی ماددەی هەشتەمی (یاسای ژمارەی 2ی ساڵی 2009ی یاسای هەمواركردنی چوارەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نیشتمانیی كوردستان - عێراق ژمارە 1ی ساڵی 1992ی هەمواركراو)، پێنج كورسی بۆ توركمان و پێنج كورسی بۆ كلدان سریان ئاشووری و یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت كە پاڵێوراوانی هەریەك لەو پێكهاتانە كێبڕكێی لەسەر دەكەن.
نوێنەرانی مەسیحییەکانی سلێمانی و کۆیە؛ لە دیداری نەتەوە یەكگرتوەكاندا داوایانكردووە هەڵبژاردنی بۆ ئەوان فرە بازنە بێت و لە دەنگدانی تایبەت جیا بکرێنەوە، تۆمارێکی تایبەتیش بە خۆیان هەبێت.
رامسی حیکمەت، وەک کەسایەتییەکی مەسیحی گوندی هەرمۆتە بەشداری لە کۆبوونەوەکەدا كردووە و بۆ پەرەگراف وتی "داوامانكرد کورسییەک بۆ کۆیە و سلێمانی دەستنیشانبکرێت".
ژمارەی مەسیحییەکان بە وتەی رامسی لە کۆیە و هەرمۆتە زیاتر لە چوار هەزار کەس دەبن.
هەروەها پاساوی بۆ داواكارییەكەیان ئەوەیە؛ لە پێنج خولی رابردووی پەرلەماندا یەک پەرلەمانتاری مەسیحی سەردانی مەسیحییەکانی کۆیە و سلێمانییان نەکردووە، تا لە کێشە و گرفتەکانیان بپرسنەوە، "ناکرێت کورسییەکانی مەسیحییەکان هەر قۆرغ بکرێت بۆ هەولێر و دهۆک، ئەوان نوێنەرایەتی مەسحییەکان ناکەن بەڵکو نوێنەرایەتی حیزبێکی دیاریکراو دەکەن".
پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان كە پێكهاتەی نەتەوەیی و ئاینین، نەتەوەكان بریتین (توركمـان، كـلدانی، سـریانی، ئاشووری و ئەرمـەنی)، كە لە ڕووی ئاینییەوە بریتین لە (مەسیحی، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، كاكەیی، شەبەك، فەیلی و زەردەشتی).
رامسی دەڵێت "لایەنە مەسیحییەکانی نزیک لە دەسەڵات، داوای یەک بازنەییان کرد، چونکە ئەوان لەلایەن دەسەڵاتەوە لە دەنگدانی تایبەت دەنگیان بۆ دەچێت".
پەرلەمان چاوەڕێی دەستی حیزبە
لیژنەکەی پەرلەمانی کوردستان کارەکانی تەواوکردووە بۆ کاراکردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و سی ڤی كاندیدەكانیشی رەوانەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كردوە.
عەباس فەتاح، نوێنەری یەكێتییە لەو لیژنەیەدا و بۆ پەرەگراف ئەوەی رونكردەوە لە کۆی 87 سی ڤی، تەنیا 35 دانەیان مەرجەکانیان تێدا نەبووە کە داوایانکردوە، ئەوانیتر بە نووسراوێک ئاڕاستەی دەستەی سەرۆکایەتی پەرلەمان کراون.
لیژنەکەی پەرلەمانی کوردستان جگە لە عەباس تۆفیق هەریەك لە بژار كۆچهر، نوێنهری پارتی و بهڵێن ئیسماعیل، نوێنهرى گۆڕان و روبینه ئوملیك، نوێنهرى مەسیحییەکان و سارا دڵشاد چاوشلی، وهك نوێنهرى توركمانی تێدایە.
"کەی لایەنە سیاسییەکان کۆک بوون لەسەر پرسی هەموارکردنەوەی کۆمسیۆن و هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن ئەوکات پەرلەمان دانیشتن لەسەر ئەو پرسە دەکات" عەباس فەتاح وای وت.
نوێنەرەكەی یەكێتی دەڵێت پارتی و یەکێتی، رێکكەوتن کۆبونەوەی پەرلەمان لەسەر کاراکردنەوەی كۆمسیۆن نەکرێت، تا دەگەنە رێکكەوتن لەسەر پرسی هەڵبژاردن بە گشتی.
پارتی و یەکێتی: رێككەوتنی سەدا 90ـمان هەیە
پارتی و یەکێتی و لایەنەکانی دیکەش، وانیشانی دەدەن لەسەر هەموو شتێک رێکكەوتون تەنیا 11 کورسییەکەی کۆتاکان نەبێت، کە پارتی لەگەڵ ئەوەدایە خۆیان بڕیار لە چارەنووسی خۆیان بدەن و یەکێتیش داوای چوار کورسی دەکات بۆ سلێمانی.
عەلی شوانی، راوێژکاری دەزگای هەڵبژاردنی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان کە لە دوا کۆبونەوەی دەزگای هەڵبژاردنی حزبەكەی لەگەڵ پارتی ئامادەیی هەبووە، بۆ پەرەگراف دەڵێت "لە یەکەم کۆبوونەوە لەسەر چارەسەری سەدا 90ـی ناکۆکییەکان رێکكەوتین، ئەوەی مایەوە پرسی کۆتاکان بوو".
بۆ كۆتاكان بەوتەی شوانی، نەتەوە یەکگرتووەکان گوێی لە هەردوو پێکهاتەی مەسیحی و توركمان گرتووە، پێشنیازیشی کردووە کە کورسییەکی تورکمان و کورسییەکی مەسیحییەکان بۆ پارێزگای سلێمانی دابنرێت، بەڵام یەکێتی داوای چوار کورسی کردووە، دوو دانەی تورکمان و دوو دانەی مەسیحی.
یەکێتی، لەسەر ئەو پرسە چاوەڕێی وەڵامی پارتی دەکات، عەلی شوانی، ئەوە ناشارێتەوە کە ناکۆکی پارتی و یەکێتی، ناکۆکی بۆ پێکهاتەکانیش دروستکردووە، ئەمەش دەگەڕێنێتەوە بۆ هەڵوێستی رابردووی نوێنەرانی ئەو پێکهاتانە لە پەرلەمانی کوردستان.
"مافی خۆیانە نوێنەری تایبەتی خۆیان هەبێت، دەکرێت کۆمسیۆن لە ماوەی چەند مانگێک تۆمارێکی تایبەتیان بۆ دروستبکات، رەنگە ئەوە جۆرێک لە چارەسەر بێت".
راوێژکارەكەی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی دەڵێت، مەسیحی لە سلێمانیش هەیە، بۆیە مەبەستیانە مەسیحییەکان نوێنەری راستەقینەی خۆیان هەڵبژێرێن "وەک ئەوەی پارتی بۆ عێراق پشتگیری ئەو پێشنیازەی کردووە با لە کوردستانیش جێبەجێبکرێت".
پرسی كورسیی پێكهاتەكان، كێشەیەكی سەرەكیی نێوان حیزبەكانی هەرێمی كوردستانە بۆ هەڵبژاردنی ئەم جارە، كە پاش چەندین كۆبوونەوە، تا ئێستا بە تایبەت پارتی و یەكێتی لەسەر ئەو پرسە ڕێكنەكەوتوون.
حیزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، چەندین مانگە لە گفتوگۆدان، پێشترش ناكۆكی قوڵیان لەسەر تۆماری دەنگدەران و بازنەكانی هەڵبژاردنیش هەبوو، جگە لە دانانی یاسایەكی نوێی هەڵبژاردن و چالاككردنەوەی كۆمسیۆن.
کاوە گەردی، ئەندامی مەکتەبی هەڵبژاردنی پارتی دیموکراتی کوردستان هاوڕایە لەگەڵ عەلی شوانی، کە پارتی و یەکێتی و لایەنە سیاسییەکان لەسەر رێژەی سەدا 90ـی هەڵبژاردن گەیشتوونەتە رێکكەوتن و قۆناغێکی باشی بڕیوە.
"بەش بە حاڵی خۆم پێموایە کاراکردنەوەی کۆمسیۆن گوناحە بە پرسی هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن ببەسترێتەوە و پارتی لەگەڵ ئەوەدایە هەرچی زووە کۆمسیۆن کارا بکرێتەوە بۆ ئەوەی دەستبکات بە ئامادەکاری بۆ هەڵبژاردن" گەردی بۆ پەرەگراف وای وت.
لەبارەی پرسی کۆتاکانیش، کاوە گەردی رونیكردەوە حزبەكەی چاوەڕێی وەڵامی یەکێتییە، چونکە پارتی لەگەڵ ئەوەدایە پرسی کۆتاکان هیچ لایەنێک دەستتێوەردانی تیادا نەکات و ئەوان خۆیان بڕیار لە چارەنووسی خۆیان بدەن، "دوور و نزیک پەیوەندیمان بە پرسی کۆتاکانەوە نییە و با خۆیان بڕیار بدەن".
ئەو لێپرسراوەی پارتی باسی كۆبونەوەی پێكهاتەكان و دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان دەكات، "زۆرینەی پێکهاتەکان تەنانەت ئەوانەشی لە سلێمانی هاتوون و بەشداری کۆبوونەوەکانیان کردووە، داوای یەک بازنەیی دەکەن، بۆیە لەسەر ئەوە ناکۆکیمان نییە لەگەڵ هیچ لایەنێک، بەڵکو داوامانکردووە با پێکهاتەکان خۆیان بڕیار بدەن، ئەگەریش ئەو پرسە لە دەرەوە چارەسەر ناکرێت با لە پەرلەمان یەکلایی بکرێتەوە".
لەبارەی پێشنیازەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، کاوە گەردی دەڵێت "وابزانم پێشنیازەکانیان زۆر حەلی کێشەکانی تێدا نەبوو، بۆیە کاتێک بە کۆبوونەوە لەگەڵ پێکهاتەکان رازی نەبوون کە زۆرینەیان لەگەڵ یەک بازنەییدان، با پەرلەمان ئەوە یەکلایی بکاتەوە کە دیوێکی یاسایی چارەسەری کێشەکەیە".
لە دوای یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە هەرێمی كوردستان، لە 19ـی ئایاری 1992ـەوە، هیچ هەڵبژاردنێكی دیكەی پەرلەمان لە وادەی خۆیدا بەڕێوەنەچووە، خولی ئێستای پەرلەمانیش كە ساڵی رابردوو كۆتایی بە تەمەنی هات، تا یەك ساڵ وادەی درێژكرایەوە بە ئامانجی ئەنجامدانی هەڵبژاردن.
كاوە گەردی وتی "ئەگەر کات بەرەو تەسککردنەوە بڕوات ئەوا تووشی گرفتی زۆر دەبینەوە، بۆیە ئەگەر لەم مانگەدا کۆمسیۆن کارا نەکرێتەوە و یاسایەکە هەموار نەکرێتەوە، ئەوا زەحمەتە هەڵبژاردن لە وادەكەی خۆی كە 18/11/2023یە بەڕێوەبچێت".
لە ناكۆكیی و زۆربەی گفتوگۆكانی چەندین مانگی رابردودا، یەكێتی كە 21 كورسی هەیە، لەگەڵ زیاتر لە 30 كورسی لایەنەكانی تر لە بەرەیەكدابون لەسەر پرسی هەڵبژاردن، بەرانبەر بە 45 كورسی پارتی و پێكهاتەكان و چەند لایەنێكی بچوك.
كۆمسیۆن هۆشداری دەدات
كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی لە هەرێمی كوردستان، ترسی ئەوەیە بەردەوامی ناكۆكییەكان، متمانەی هاوڵاتیان بە پڕۆسەی دەنگدان "لاوازتر" بكات.
شیروان زرار، وتەبێژی کۆمسیۆن بۆ پەرەگراف وتی "ئەو پەیوەندییە خراپەی لەو کاتەدا لەنێوان لایەنەکاندا هەیە، بێگومان کاریگەری زۆری هەیە لەسەردەروونی هاوڵاتیان و بێمتمانە بوونیان بە پڕۆسەی هەڵبژاردن و تەنانەت کار دەکاتە سەر ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیانیش".
بەڵام وەڵامێكی روونی بە پەرەگراف نەدا لەسەر كاریگەری راستەوخۆی ئەو ناكۆكییانە بۆ دواخستنی هەڵبژاردن لە وادەی دیاریكراوی خۆیدا.
ساڵی رابردووش نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان 1ـی تشرینی یەكەمی 2022ـی وەك ڕۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد، بەڵام بەهۆی ناكۆكییەكانەوە لەو وادەیەدا نەكرا.
وتەبێژی كۆمسیۆن وتی "ئەو مامەڵە ناتەندروستەی راگەیاندنی هەردوولایەنی دەسەڵات وادەکات کەمترین رێژەی خەڵک بەشداری هەڵبژاردن بکەن کە لە ساڵی 1992ـەوە تائێستا بەو شێوەیە نەبووبێت، ئەمەش هێندەی دیکە پێگەی هەرێمی کوردستان هەم لە ناوخۆ و هەمیش لە نێودەوڵەتیدا بێهێزتر بکات و شەرعیەتی دامەزراوەکانی هەرێمیش زیاتر دەخاتە ژێر پرسیارەوە".
دانیشتوانی ههرێمی كوردستان، كه نزیكهی شهش ملیۆن کەسن و بهسهر پارێزگاكانی ههولێر، سلێمانی، دهۆك و ههڵهبجهدا دابهشبون، بهپێی یاسا بهركارهكان مافی ئهوهیان ههیه چوارساڵ جارێك دهنگبدهن بۆ ههڵبژاردنی ئهندامانی پهرلهمان.
بۆیە جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە ڕێی شاسوار عەبدولواحید سەرۆکی جوڵانەوەکە و فراکسیۆنەکانی لە پەرلەمانی کوردستان و عێراق سێ سکاڵاو یوسف محەمەد سەرۆکی پێشووتری پەرلەمانی کوردستان سکاڵایەکی دژی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بردۆتە دادگای فیدراڵی، دادگا ھەرچوار سکاڵاکەی کردووە بە یەک و تائێستا حەوت دانیشتنی ئەنجامداوەو 24ـی ئەم مانگە وادەی ھەشتەم دانیشتنە.
گۆڕانكاری یاسایی
ئارام جەمال، چاودێر و پسپۆڕی هەڵبژاردن ڕایوایە سستیی بەڕێوەچوونی پڕۆسەکە و هەنگاو نەهاویشتنی جدی لەلایەن پەرلەمانەوە، هۆکارن بۆ ئەگەری دواکەوتنی هەڵبژاردن.
هەروەها بۆ پەرەگراف ئەوەشی وت "ئەگەر مەبەستیان بوایە هەڵبژاردنێکی پاک و بێگەرد بکرێت، دەبوو سەرلەبەری یاسای هەڵبژاردن بگۆڕدرێت، بەڵام ئەو هێزانە لەوە کەوتوون کە چاوەڕوانی ئەوەیان لێ بکرێت یاسا و سیستمێکی تازە بێننە پێشەوە".
یاسای هەڵبژاردن لە 1992ـەوە دەركراوە، هەندێك لایەن پێشتر بەبێ پارتی و پێکهاتەکان داوای یاسایەكی نوێ یاخود هەمواركردنەوەیان دەكرد، بۆ ئەوەش پڕۆژەیاسایان ڕەوانەی پەرلەمان كردبوو بەڵام گفتوگۆی لەسەر نەكرا.
ئێستا یەكێتی لە دادگای فیدراڵی سكاڵای تۆماركردووە بۆ ھەموارکردنەوەی یاسای ھەڵبژاردنی ھەرێم.
"یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە 2009 لە ترسی دروستبوونی گۆڕان و ئۆپۆزسیۆنێکی بەهێز، كە سێجار یاسای هەڵبژاردن هەموار كرابوەوە بە هەمواری یاسای هەڵبژاردن رازی بوو، کە 11 کورسی بۆ پێکهاتەکان تەرخانکرا" بەوتەی ئارام جەمال، كە پێیوایە داواكاریی یەكێتی بۆ پێداچوونەوە بە کورسی کۆتاكان رەوایە بەڵام "دابەشکردنی بەسەر پارێزگاکاندا چارەسەری کێشەکە ناکات، بەڵکو چارەسەری ریشەیی ئەوەیە پێکهاتەکان تۆماری تایبەتی خۆیان هەبێت و دەنگدەری کورد بۆی نەبێت دەنگ بەوان بدات".
شارەزاكەی هەڵبژاردن كێشەی 11 كورسیی كۆتا بە "دیارترین بەربەستەکان"ـی بەردەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ناودەبات كە "پارتی نایەوێت بە هیچ شێوەیەک دەستبەرداری ئەو 11 کورسییە ببێت کە پارسەنگی دەبێت لە پێکهێنانی حکومەتی داهاتووی هەرێمی کوردستان".
"ئەگەر ئەمجارە هەڵبژاردن دوابخرێت ئەوا زۆر لەسەر هەرێمی کوردستان دەکەوێت و باجەکەی لەوەی پارساڵ زیاتر دەبێت".
ئارام جەمال دەشڵێت، لە پرسی خستنەڕووی لیستی نیمچە کراوەش، پێیوایە بە پێشنیازی یەکێتی بووە كە هەنگاوێکە بۆ گەڕانەوە بۆ لیستی داخراوە، "لە ترسی یۆنامی و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نایکەنە لیستی داخراو، تەنانەت خستنەڕووی ئەو پرسە هەر پێویست نەبووە و زیادەیە و ئەسڵی کێشەکانیش لەوێ نییە".