پەرەگراف- غەمگین محەمەد
زانست و چەند هاوڕێیەكی، بە گڕوتینەوە بیرۆكەی دامەزراندنی رێكخراوێكی ناحكومی لە بواری هەڵبژاردن و دیموكراسیدا گەڵاڵە دەكەن، هەرزوو مەرج و داواكارییەكانیان رێكدەخەن، تا مۆڵەتی فەرمی بەدەستبهێنن، بەڵام بێنەوبەردەی ئەو واژۆیەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ساڵێك دەخایەنێت.
داواكارییەكەی زانست كەریم و هاوڕێیەكانی لە 2021ـدا پێشكەش بە فەرمانگەی ڕێكخراوە ناحكومییەكان دەكرێت، بۆ دامەزراندنی رێكخراوی بالۆت بۆ هەڵبژاردن و دیموكراسی، لە تشرینی یەكەمی 2022ـدا وەڵامدەدرێنەوە كە دەتوانن رێكارەكانی دامەزراندن دەستپێبكەن.
لەكاتێكدا بەپێی یاسای ژمارە (١)ـی ساڵی ٢٠١١ـی ڕێكخراوە ناحكومییەكان لە هەرێمی كوردستان، پێویستە لە 30 رۆژدا وەڵامی داواكاری دامەزراندنی رێكخراو بدرێتەوە.
"دوای 11 جار سەردانیکردن، لە ئاداری 2023ـدا، فەرمانگەی رێكخراوە ناحكومییەكان بەبیانووی ناڕوونی و یەکنەگرتنەوەی ئامانجی رێکخراوەکەمان لەگەڵ کاری رێکخراوەیی، بڕیاریاندا بە رەفزکردنی رێکخراوەکەمان" زانست بۆ پەرگراف وای وت.
ئەو دەڵێت بەپێی یاسا دەبوو لە 15 رۆژدا ئاگاداربكرێنەوە لە هەر تێبینییەك تا وەڵام بدەنەوە و رونكردنەوەیان هەبێت نەك راستەوخۆ رەتبكرێنەوە.
هەر لە یاساكەدا هاتووە، ئەو 15 رۆژە بۆ پڕكردنەوە و چاككردنەوەی كەموكوڕییە لە داواكاری دامەزراندنی رێكخراودا.
ئەو دادوبێدادییەی زانست و هاوڕێكانی لە چەندین رێكخراوی دیكەی ناحكومیدا هەیە، وەك پەرەگراف بەدواداچونی بۆ كردووە، ئەوان لە رۆتین و درەنگكەوتنی راییكردنی مامەڵە و كاروبارەكانیان نیگەرانن.
زانست پێیوایە فەرمانگەی رێكخراوەكان کێشەی لەگەڵ جۆر و کاری رێکخراوەکاندا هەیە، "ئەگەر رێکخراوەکەمان رێکخراوێکی خێرخوازی بوایە زوو وەڵام دەدراینەوە، بەڵام لەبەرئەوەی رێکخراوێکین دەمانەوێت لە بواری دیموکراسی و هەڵبژاردندا کاربکەین، گرفتیان بۆ دروستکردوین".
فەرمانگەی ڕێكخراوە ناحكومییەكان -سەر بە ئەنجومەنی وەزیرانە و زیاتر لە 10 ساڵە هەیە-، سەرپەرشتی كاری ڕێكخراوەكان دەكات، بەپێی یاسای ژمارە (1)ـی ساڵی 2011، كە تیایدا هاتووە؛ دامەزراندنی رێكخراو مافێكی دەستورییە و نابێت هیچ ئاستەنگێك لە دەرەوەی مەرجی یاسایی لەبەردەم دامەزراندنیدا هەبێت.
بارزان ئەکرەم مەنتک، سەرۆکی فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان رەتیدەكاتەوە رۆتین لە راییكردنی كاروبارەكاندا زیاد بووبێت وەك رێكخراوەكان گلەیی لە بارەوە دەكەن، دەڵێت "بەڵکو وردبینیکردنی دۆسییەی رێکخراوەکان لە لایەنە یاساییەکەیەوە زۆرتربووە، کە تا چەند رێکخراوەکان پابەندبوون بە جێبەجێکردنی بڕگە یاساییەکان لەبەرئەوەی زۆربەی رێکخراوەکان کێشە لە دۆسیەکانیاندا هەیە".
سەرۆکی فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان دەشڵێت، پێشتر دۆسیەکانیان بە تەواوی بۆ رێکنەخراوە، بۆیە وەکو فەرمانگە "دووبارە ئەرک دەکێشین بۆ رێکخستنەوەی دۆسیەکانیان و بڕگە یاساییەکانیان بۆ تەواو بکەین تا راستەڕێ بن".
لە هەرێمی كوردستان چوار هەزار و 806 رێکخراوی تۆماركراو هەن؛ زۆرترینیان لە بوارەکانی مرۆیی ( خێرخوازی) و پەرەپێداندا کاردەکەن، ئەوە بێجگە لە ژمارەیەک رێکخراو کە هەڵوەشاونەتەوە و بێ بەڵگەنامەن، بەپێی ئامارێکی فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان.
راستگۆ حەسیب، پارێزەر و دامەزرێنەری پێنج رێکخراوە، لە هەنگاوێكی دیكەشدا ماوەی یەک ساڵ و مانگێکە پڕۆژەی دامەزراندنی رێکخراوێکی پەروەردەیی پێشکەش بە فەرمانگەی رێکخراوەکان کردووە، بەڵام تائێستا بانگ نەکراون بۆ چاوپێکەوتن.
"ئەو دواخستنە وادەکات گروپێک کە خولیایەکیان هەبێت بۆ ئیشی رێکخراوەیی خولیاکەیان نەمێنێت، پەرتەوازە و بێزارببن" راستگۆ وادەڵێت، ئەوەشی بە پەرەگراف وت "لە ئەزموونی چەند ساڵەمەوە دەرکەوتووە دامەزراندنی هەر رێکخراوێک تێڕوانینێکی سیاسییانەی بۆ دەکرێت بۆیە کارەکانیان دوادەخرێت و ئەوەش جۆرێکە لە نایەکسانی، تێڕوانینەکان بۆ دامەزراندنی هەر رێکخراوێک شەخسییە، ئیداری و یاسایی نییە".
لە یاسای رێكخراوە ناحومییەكاندا هاتووە؛ ئەگەر فەرمانگە لە 30 رۆژ، لە دوای پێشكەشكردنی داواكاری دامەزراندنی رێكخراوەوە هیچ وەڵامێكی نەبوو، ئەو رێكخراو بە تۆماركراو دادەنرێت و پێویستە بەڵگەنامەی تۆماركردن بە رێكخراوەكە بدرێت.
شۆخان ئەحمەد، رێکخەری فیدراسیۆنی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بە پەرەگرافی وت "لە فەرمانگەوە رێگری دروست بووە بۆ خێرا جێبەجێکردنی پێداویستییەکانی رێکخراوەکان لە فەرمانی کارگێڕی و راپۆرتی دارایی، لە کاتێكدا پێویستە بە زوترین کات فەرمانگە وەڵامی نوسراوی رێکخراوەکان بداتەوە، چونکە زۆرجار درەنگ وەڵامدانەوە دەبێتە هۆی پەکخستنی کاروباری رێکخراوەکان و ناتوانن پڕۆژەکانیان لە کاتی خۆیدا و بەباشی جێبەجێبکەن".
پێویستە لەسەر هەموو ڕێکخراوەکان کە ڕاپۆرتێکی دارایی پێشکەش بکەن، تەنانەت ئەگەر داهاتیشیان نەبووبێت، ئەوەش بەپێی رێنمایی و رێكار و هەروەها بڕگەكانی یاسای ژمارە (1)ـی ساڵی 2011.
شۆخان داوادەكات فەرمانگەی رێکخراوەکانیش بەدواداچوون بکات بۆ ئەو رێکخراوانەی ماوەیەکی کاتیی کاریان کردووە و ئێستا بوونیان نەماوە، بۆ ئەوەی دابخرێن و بەدواداچوون و لێپرسینەوەیان لێ بکرێت، تا مافی رێکخراوە چالاکەکان نەخورێت.
كێشەی نێوان رێكخراوەكان و فەرمانگەكەی حكومەت گەیشتۆتە ئاستی نێودەوڵەتی، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە راپۆرتی ساڵانەیدا بۆ مافەكانی مرۆڤ لە 2022ـدا، ئاماژەی بەو گرفتە كردووە و دەڵێت، فەرمانگەی رێكخراوە ناحكومییەكان رێكاری توندی داناوە بۆ تۆماركردن و نوێكردنەوەی مۆڵەتی رێكخراوەكان، جگەلەوەش رێگە بە رێكخراوە ناحكومییە تۆماركراوەكانی بەغدا نادات لە هەرێمی كوردستان كاربكەن.
زانست كەریم دەڵێت، وەك دامەزرێنەرانی رێکخراوی بالۆت سەردانی نوێنەری یەکێتی ئەوروپا و کونسوڵی ئەمریکایان کردووە، "هەمان ئەو ئامانجانەی بۆ فەرمانگەمان نووسیوە بۆ ئەوانمان خوێندەوە و وتیان ناڕوون نییە، هەروەها نوێنەری یەکێتی ئەوروپا پێی وتین، خۆیان و رێکخراوەکانی تریش سەرنجیان لەسەر ئیش و کارەکانی فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان هەیە".
بەپێی یاسای رێكخراوە ناحكومییەكان، هەر رێكخراوێك لەلایەن حكومەتی عێراقەوە مۆڵەتی هەبێت، ئەوا لە هەرێمی كوردستان بە تۆماركراو دادەنرێت.
راستگۆ حەسیب وتی "وەک پارێزەرێک وام لێهاتووە ئەگەر کەسێک داوای دامەزراندنی رێکخراوم لێبکات پێیدەڵێم زۆر قورس بووە بۆیە هەوڵ بدە هاوبەشی لەگەڵ کەسێکدا بکەیت کە رێکخراوی هەیە یان لقی رێکخراوێکی تۆمارکراو وەربگریت باشترە".
هەندێک لە رێکخراوەکان لە ترسی دروستکردنی گرفت یان نوێنەکردنەوەی مۆڵەت هەوڵی وەرگرتنی مۆڵەتی بەغداد دەدەن.
سەرۆکی فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان وتی، ئێستا ئەو رێکخراوانەی لە فەرمانگەكەیاندا تۆمارن بەرێژەی سەدا 40 تا سەدا 50 هەماهەنگییان لەگەڵ فەرمانگەكەیاندا هەیە، بەتایبەت بۆ ئەو چالاکییانەی پەیوەستن بە پەرەپێدانی تواناکان و ئەنجامدانی کاری مرۆیی.
لە یاسای بودجەی ساڵی 2013ـی هەرێمی كوردستان، پارە بۆ ڕێكخراوە ناحكومییەكان تەرخانكرا و لە ساڵی 2014ـیشدا بەردەوام بوو، تا لە 2015 و بەهۆی قەیرانیی داراییەوە حكومەت تەرخانكردنی بودجەی بۆ ڕێكخراوەكان بڕی.
لە چوارچێوەی ناڕەزاییەكاندا، بڕیارێكی فەرمانگەی رێكخراوە ناحكومییەكان بۆ بڵاوكردنەوەی ئاگاداری سەرپێچی و پێشێلكاری یاسایی رێكخراوەكان لە سایت و پەیجی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی فەرمانگەكە، جارێكیتر فیدراسیۆنی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی هێنایە دەنگ و لە راگەیەندراوێكدا، ئەو هەنگاوەیان بە "خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات" ناوبرد كە ئامانج لێی "بەرتەسككردنەوەی مەودای كاری رێكخراوەییە"، بۆیە داوایانكرد ئەو بڕیارە هەڵبوەشێنرێتەوە.
بارزان ئەکرەم مەنتک دەڵێت "بە داخەوە پێشتر رێکخراوەکان پابەند نەبوون بە یاساوە، بەڵام دوای دەست بەکاربوونی ستافی نوێی فەرمانگە رێکخراوەکان دەبێت پابەندبن بە یاسا و رێنماییەکانەوە".
لە ماوەكانی رابردودا چەند هەوڵێك هەبووە بۆ هەمواركردنەوەی یاسای رێكخراوە ناحكومییەكان بەبێ ئەوەی هیچ ئەنجامێكی هەبێت، هەرچەندە رێکخەری فیدراسیۆنی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی، دەڵێت "ژمارەیەکی زۆر لە رێکخراوەکان یاساکە بە رێگر نازانن بۆ بەباشی جێبەجێکردنی کاروباری رێکخراوەکان".
هەر بەپێی ئەو یاسایەیە كە زانست و هاوڕێکانی رێکخراوی بالۆت بۆ هەڵبژاردن و دیموکراسی بە هەژمارکراو دادەنێن و لە هەندێک چالاکیشدا بەشدارییان کردووە، چونكە رێكخراوەكەیان بە تۆماركراو دەزانن و لە هەوڵدان مۆڵەتی بەغداش وەربگرن، بە نیازنین لە مافەكانیشیان لە هەرێم خۆشببن، بۆیە داوای یاساییان لەسەر فەرمانگەی رێکخراوە ناحكومییەكان تۆماركردووە و چاوەڕێی قسەی دادگا دەكەن.