'مووچە و سلفە و قەرز و پڕۆژە بەڕێوەن' كامیان باشترە؛ بودجەكەی بەغدا یان نەوتە سەربەخۆكەی كوردستان؟

پەرەگراف

پێشینە و قەرزە بێشومارەكانی بانكیی، لەپاڵ گرەنتیی تەواوەتی مووچە، دەستپێكردنەوەی پڕۆژە راگیراوەكان و بوژاندنەوەی بازاڕ؛ بە خاڵە گرنگەكانی رەوانەكردنی بودجە لە بەغداوە بۆ هەرێمی كوردستان هەژماردەكرێن، ئەگەر هەولێر بە یەكجاری واز لە بیرۆكەی سەربەخۆیی نەوت بهێنێت.

ئەو "خۆشگوزەرانییەی" هەندێك حیزب و پەرلەمانتاری كورد لە بەغداوە، وەكو موژدە بە هاوڵاتیانی هەرێمی دەدەن، پەیوەستە بە پەسەندكردنی پڕۆژەیاسای بودجەی سێ ساڵەی حكومەتی فیدراڵی، كە ئێستا لە پەرلەمانە و تیایدا بەپێی رێككەوتنی بەغداد و هەولێر، بودجە و موچەی كوردستانیش جێگیركراوە.

پڕۆژەیاسای ساڵانی 2023، 2024 و 2025ـی عێراق چەند جارێك وادەی پەسەندكردنی لە پەرلەمان گۆڕاوە و هەوڵەكان بەو ئاڕاستەدایە پەسەندکردنەکە لە مانگی ئایار تێنەپەڕێت.

"یەکێک لە سوودە هەرە گرنگەکانی رێککەوتن لەگەڵ بەغدا، گەرەنتیکردنی موچەی فەرمانبەرانە کە ئەمە کێشەی موچە لە کۆڵ حکومەتی هەرێم دەکاتەوە و لەگەڵ خۆشیدا بازاڕ لە هەرێمی کوردستان دەبوژێنێتەوە" بەوتەی جەمال کۆچەر، ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق بۆ پەرەگراف.

مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، نزیكەی نۆ ساڵە یەكێكە لە دۆسیە هەرە پڕ لە مشتومڕەكان و تائێستا دابەشكردنی موچە هەواڵی گەرمی میدیایە؛ دوای ساڵانێك لە پاشەكەوت و لێبڕین، بەڵام لە وادەی خۆیدا كە 30 رۆژ جارێكە دابەشناكرێت بە پاساوی قەیرانی دارایی و دابەزینی نرخی نەوت و نەبونی پارە.

جەمال كۆچەر لە خاڵە ئەرێنییەكانی رێككەوتن لەگەڵ بەغدا؛ دەڵێت "چیتر نەوتی هەرێمی کوردستان بە نرخێکی کەمتر لە بازاڕەکانی جیهانی نافرۆشرێت، داهاتەکەشی بۆ خزمەتی خەڵکی هەرێمی کوردستان دەبێت لەوانەش گەرەنتیکردنی پێدانی موچە".

ئەو پەرلەمانتارەی لیژنەی دارایی رونیكردەوە، پێویستە پێداچوونەوە بە گرێبەستەکانی نەوت بکرێت، ئەوەیان حکومەتی عێراق دەیكات، بۆ نمونە؛ گرێبەستەکانی عێراق لەگەڵ کۆمپانیاکاندا، گرێبەستی خزمەتە کە بۆ دەرهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت دوو دۆلار بۆ ئەوانە، لەو دوو دۆلارەش دەبێت بەشێکی لێ خەرج بکەنەوە بۆ ئەو دەڤەرەی نەوتەکەی تێدایە، لە كۆتاییدا کۆمپانیاکان نزیکەی 80 سەنتیان بۆ دەمێنێتەوە، بەڵام "ئەوەی حکومەتی هەرێم گرێبەستی هاوبەشە، نیوەی بۆ کۆمپانیاکانە، بۆیە عێراق دەیەوێت پێداچوونەوە بەو گرێبەستانەدا بکات و بیکاتە گرێبەستی خزمەت".

هەردوو حكومەتی فیدراڵی و هەرێمی كوردستان، لە نیسانی ئەمساڵدا رێككەوتنێكیان واژۆكرد تا دەرچونی یاسای نەوت و گاز لە عێراق، بۆ ئەوەی بەغدا سەرپەرشتی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بكات، دوای ئەوەی لە مانگی ئاداردا دادگای ناوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای دژی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم لە بەرژەوەندیی حكومەتی عێراق یەكلاكردەوە و توركیای ناچار كرد هەناردەی نەوتەكە رابگرێت.

ئومێد نەقشبەندی، ئەندامی دەستەی باڵای یەکێتی بەڵێندەرانی کوردستان بۆ پەرەگراف وتی "ئەگەر رێککەوتنەکە جێبەجێبکرێت ئیدی حکومەتی هەرێم لە پرسی دابینکردنی موچەی فەرمانبەران کێشەی نامێنێت".

"کاتێکیش حکومەتی هەرێمی کوردستان کێشەی سیاسی لەگەڵ بەغدا نەمێنێت، ئەوا بە دیوەکەی دیکە دەبێتە هۆی بوژانەوەی ئابووری، ئەمەش بۆ کاری بەڵێندەرایەتی زۆر گرنگە چونکە بەڵێندەر بە پارەی حکومەت کار دەکات، ئەگەریش حکومەت دەستبکات بە بەگەڕخستنەوەی پڕۆژەکانی ئەوا بازاڕیش دەبوژێتەوە" نەقشبەندی وای وت.

بەگوێرەی پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق، لە کۆی 199 ترلیۆن و 22 ملیار و 111 ملیۆن و 663 هەزار دینار، پشکی هەرێمی کوردستان 16 تریلیۆن و 609 ملیار و 639 ملیۆن و 162 هەزار دینارە.

نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عیراق بۆ پەرەگراف وتی "رەنگە سەرەتای هەفتەی داهاتوو پەرلەمانی عێراق بۆ دەنگدان لەسەر یاسای بودجە کۆببێتەوە".

حكومەتی ناوەندی، لەچەند ساڵی ڕابردودا داوایكرد هەرێم لەڕێی ئەوەوە نەوت هەناردە بكات و بیفرۆشێت لە بەرانبەر پێدانی بودجەدا، بەڵام هەولێر ئەوەی ڕەتكردەوە و سەربەخۆ نەوتی فرۆشت، دواتر بەغدا بودجەی بڕی و هەرێم لە چوارچێوەی سەربەخۆیی نەوتدا، نەك هەر موچەی تەواوەتی نەدا، بەڵكو زۆربەی پرۆژەكانیشی وەستا.

"بە پەسەندکردنی بودجە دۆخی بازاڕ بە گشتی دەبوژێتەوە، نەک هەر پشکی هەرێم لە بودجە تەنانەت ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستان موچەی فەرمانبەران لەکاتی خۆیدا و بە خێرایی دابەش بکات ئەوا بازاڕ دەبوژێتەوە" لوقمان ئەحمەد، خاوەنی پێشانگای فرۆشتنی کەلوپەلی کارەباییە لە بازاڕی هەولێر، بۆ پەرەگراف وادەڵێت.

لە وەرزی هاویندا بازاڕی موبەریدە و ساردکەرەوەکان جمەی دێت، دوکانەکەی لوقمانیش کە پڕیەتی لە موبەریدەی پلاستیک لەگەڵ بڕێک لە موبەریدەی پلێت، ئەو وتی "خەڵک لەم دۆخە بێ تاقەتە، ئەمەش کاریگەری بەسەر بازاڕەوە هەیە".

لە نۆ ساڵی رابردودا بەشێكی زۆر لەفەرمانبەران، ناوبەناو گردبونەوە و مانگرتنیان دژی پاشەكەوت و لێبڕین و دواكەوتنی موچە هەبووە.

ئامانج رەحیم، سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان، لە وتارێكی شیكاریدا بۆ بودجەی عێراق، سەرەتای ئەم مانگە بڵاویكردەوە کە تەنیا بۆ موچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێم مانگانە پێویستە بڕی 887 ملیار دینار تەرخانبكرێت، كە ئەوەش نزیکە لە تێچووی مانگانەی مووچە لە ئێستادا کە بۆ مانگی ئاداری ئەمساڵ 910  ملیار دینار تەمویلی مووچە کراوە و ئەو کورتهێنانە پڕکردنەوەی زەحمەت نابێت.

14ـی ئایاریش لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم، بڕیاردرا "ئەولەویەت لە خەرجییەكان بدرێت بە مووچە وەك خەرجی سیادیی لە سەرتاسەری هەرێم".

لەدوای هاتنی داعش و قەیرانی ئابووری هەرێمی کوردستان لە ساڵانی دوای 2014، زیاتر لە سێ هەزار پڕۆژە وەستان و سەرووی ملیارێک دۆلاری بەڵێندەران لەلای حکومەت بوو کە نەیتوانیوە بیداتەوە.

لەوکاتەوە تائێستا بەشێک لە پارەی بەڵێندەران دراوەتەوە، بەڵام بە وتەی ئومێد نەقشبەندی، زیاتر لە 400 ملیۆن دۆلار هێشتا لەلای حکومەت ماوە، "تائێستاش 5%ـی توانای بەڵێندەران لە ئیشدا نییە".

ئەو ئەندامەی دەستەی باڵای یەکێتی بەڵێندەران وتیشی "ئەو رێککەوتنە بۆ بەڵێندەران کاریگەری دەبێت، دەبێتە دەرفەتێک بۆ بەگەڕخستنەوەی پڕۆژەکان و دانەوەی پارەی بەڵێندەران، حکومەت دەتوانێت ئەمە لە ماوەی ساڵێک بۆ دوو ساڵ ئەنجام بدات".

هەروەها زیاتر رونیكردەوە، بەگەڕخستنەوەی پڕۆژەکان بە دیوێكی تردا دەیان سێکتەری دیکە لەگەڵ خۆیدا دەخاتەوە سەر ئیش، لەوانە؛ کرێکاران و فرۆشیارانی کەرەستەی بیناسازی و هەموو پێویستییەکانی دیکە بۆ ئەنجامدانی پڕۆژە.

هەرێمی كوردستان، جگە لە فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت، داهاتی لە باج و چەندین دەروازەی تری سنورییەوە دەستدەكەوێت، ئەوەش بەردەوام جێی مشتومڕ و ناكۆكی نێوان حیزب و دەسەڵاتەكان بووە، بە ئێستاشەوە سەرچاوەیەكی ڕوون نیە تا زانیاری لەسەر بڕی تەواوی ئەو داهاتانە بڵاوبكاتەوە.

جەمال کۆچەر دەڵێت، سوودێکی دیکەی رێککەوتنی هەرێم و عێراق خزمەتەکانی هەردوو بانکی رەشید و رافیدەینە لە کورستان، كە لە ئاستی عێراقدا دەیان پێشینە و قەرزی درێژخایەنی جیاواز دەدەنە هاوڵاتیانی عێراق بەبڕی دەیان ملیۆن دینار جگە لە هەرێمی کوردستان.

"پێویستە حکومەتی هەرێم گەرەنتی بداتە ئەو دوو بانکە لە گەڕانەوەی پارەکانیان کە بە پێشینە بە فەرمانبەرانی دەدات، وەک ئەوەی لە عێراق هەیە بۆ ئەوەی فەرمانبەران و هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان وەک فەرمانبەر و هاوڵاتیانی عێراق سوودمەند بن لە خزمەتگوزارییەکانی ئەو دوو بانکە کە لە رێگەی ئەوانەوە ملیۆنان دینار دێتە بازاڕەکانی کوردستان و دەیان پڕۆژەی بچووک دەبوژێنەوە".

ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی جەختیكردەوە "ئەوەی ئەو بانکانە دەیانەوێت گەرەنتییە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان".

بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان، جگە لە موچە، خەرجیی تێدایە بۆ پێداویستییەکانی کاڵا، پێداویستییەکانی خزمەتگوزاری...، لەگەڵ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان، پشکی خەرجیی پەرەپێدانی پارێزگاکان، سەدا 50ـی داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم، سەدا 5ـی داهاتی نەوت بۆ ناوچەكانی بەرهەمهێنانی نەوت و مووچەی پێشمەرگە بە جیا.

وەك لە شیكارییەكەی ئامانج رەحیم، سكرتێری ئەنجومەنی وەزیراندا هاتووە؛ بەغدا رۆژانە فرۆشتنی سێ ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل نەوتی بە نرخی خەمڵێنراوی 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك داناوە کە ئەو بڕە ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی کوردستان لەخۆ دەگرێت.

هەرچەندە لە یاسای بودجەی ساڵانەی رابردوی عێراق پشكی هەرێمی كوردستان دادەنرا، بەڵام خەرجكردنی پەیوەست بوو بە فرۆشتنی نەوت لەژێر سەرپەرشتی بەغدا، كە ئەوەش هەولێر پێی قایل نەدەبوو.

جەمال کۆچەر رەتیدەکاتەوە رێککەوتن لەگەڵ بەغدا زیان بە پێگە و داهاتووی قەوارەی هەرێمی کوردستان بگەیەنێت، "ئەمە کارتێکە کە دەسەڵاتی کوردی بەکاری دەهێنێت بۆ ترساندنی خەڵک، بۆ ئەوەی داهاتی ناوخۆی کوردستان بە نەوتیشەوە دیار نەبێت".

ئەو نمومەی سەرۆك كۆمار، وەزیر و پەرلەمانتار تا فەرمانبەرانی فڕۆکەخانەکان، پاسپۆرت و رەگەزنامە، خاڵە سنوورییەکان و بەنداوەکان دەهێنێتەوە كە كوردن و موچە لە بەغداوە وەردەگرن، بێ ئەوەی هیچ زیانێكی بە سەروەری خاک و قەوارەی هەرێم گەیاندبێت، بۆیە "ئەمەی دەوترێت درۆیەکی شاخدارە و هیچ بنەمایەکی نییە" جەمال كۆچەر وای وت.