پەرەگراف- غەمگین محەمەد
ئیبراهیم تا بڵێی گۆشەگیرە، خەمۆكیی هەیە و چوار ساڵە پێی لە پزیشكی دەرونی نەبڕیوە، ئەوەش رێك بە پێچەوانەی بارودۆخی پێشتریەوە، بەرلەوەی بێ موچەیی و قەیرانەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان توشی خەم و خەفەتی بكەن.
"قەیرانی دارایی زەبرێکی توندی لە دەروونی هاوسەرەکەمدا، چوار ساڵە لەلایەن پزیشکی دەرونییەوە چاودێری دەکرێت و بەهۆیەوە چەندجارێک هەوڵیداوە خۆی بكوژێت" تەلار کەریم، دەربارەی ئیبراهیم فەتاح-ـی هاوسەری وای وت.
ئەو قەیران و بارودۆخە دەرونییەی چەند ساڵێكە ئیبراهیم و خەڵكی كوردستانی تیادا دەژین، هیچ نەگۆڕاوە، وا مانگێك زیاتریشە رۆژ نییە دەیان هەواڵ و زانیاری جیاواز لە بارەی موچە، و گەڕانەوەی پاشەكەوتی موچە و بوژانەوەی بازاڕ و چارەسەری كێشەكان بڵاونەكرێتەوە، بێ ئەوەی هیچیان كرداری بە دوادابێت.
ئیبراهیم باوكی سێ منداڵە، مامۆستای قۆناغی ئامادەییە و لە كاتی پاشەكەوت و لێبڕینی موچەكەیدا، نەیدەتوانی بژێوی خێزانەکەی و کرێی خانوو و پێویستییە سەرەکییەکان دابین بکات.
پاشەكەوتی موچە، بڕینی ڕێژەی لە سەدا 10 تا سەدا 70 بوو لە پارەی مانگانەی موچەخۆران و فەرمانبەران لە نێوان ساڵانی (٢٠١٤ بۆ ٢٠١٩)، لە هەندێك ساڵدا چەند مانگێك بە تەواوی موچە نەدرا و مانگەكانی دیكەش بە پاشەكەوت یان لێبڕینی بەشێكی موچە دابەشكرا؛ لەو چەند ساڵەدا 12 موچە بە تەواوی نەدرا و زیاتر لە 30 موچەش بە پاشەكەوت و لێبڕینەوە دابەشکران.
"پێشتر کەسێکی هێمن و لەسەرخۆ بوو، بۆ ئێمە دەژیا و نەیدەویست ببێتە جێی سەرنجی کەس، بڕینی بەشێک لە مووچەکەی لە قەیرانی دارایی و ئەوەی خاوەن ماڵ دەهاتە بەردەرگا بۆ کرێی خانوو و نەماندەتوانی بیدەینێ، منداڵەکان داوای شتیان دەکرد و نەبوو بیکڕین، ئەوانە وایكرد ببێتە کەسێکی دابڕاو لە کەسوکار و تووشی خەمۆکی بوو" بەوتەی هاوسەرەكەی ئیبراهیم بۆ پەرەگراف.
هەرێمی كوردستان هیچ كاتێك بێ قەیران نەبووە؛ لە خراپی خزمەتگوزارییە سەرەتایییەكانی وەك كارەبا و ئاوی خواردنەوە تا بێ غازیی، بێ نەوتیی، ناجێگیری نرخی شمەك و ناسەقامگیری بازاڕ، شەڕ و ململانێی بەردەوامی حزبە سیاسییەكان، تا دەگاتە كێشەی مووچە.
دانیاڵ سەعدی، پزیشکی پسپۆڕی نەخۆشییە دەرونییەکان بۆ پەرەگراف وتی "هەموو قەیرانەکان کاریگەریی لەسەر دەروونی تاک جێدەهێڵن و رۆژانە دەبینین کەسەکان بەهۆی قەیرانە جۆراوجۆرەکانەوە تووشی قەلەقی، خەمۆکی و تۆقین بوون، بۆ رێنمایی و چارەسەر سەردانمان دەکەن".
بەپێی ئامارەكانی رێكخراوی تەندروستی جیهانی، لە پێنج كەس یەكێكیان توشی كێشەی دەرونی دەبێت لە نێویاندا خەمۆكی و گۆشەگیری و قەلەقی، بەهۆی تێپەڕینیان بە شەڕ و بارگرژی و بێكاری و دەستڕانەگەیشتن بە خزمەتگوزارییەكانی ژیانی رۆژانە.
"قەیرانە یەک لەدوای یەکەکان بەردەوام کاریگەریی نێگەتیڤی لەسەر تاک و خێزان هەیە، کێشە کۆمەڵایەتییەکان زۆربووە و رێژەی تەڵاق و جیابوونەوە زیادی کردووە، ئەوە هەمووی کاریگەری قەیرانە یەک لەدوای یەکەکانە" چۆمان ئەحمەد، توێژەری کۆمەڵایەتی بۆ پەرەگراف وادەڵێت.
زۆریی قەیران و بەردەوامی؛ جگە لە لایەنی دەرونی، كاریگەری دەخاتە سەر تەندروستی جەستەیی مرۆڤ، جۆری خواردن و خواردنەوە و خەوتن، لەگەڵ گرنگینەدان بە خۆپارێزی.
زانا ئەحمەد، پسپۆڕی فیزیایی و وەرزش بە پێویستی زانی تاک لەکاتی قەیراندا زیاتر گرنگی بەخۆی بدات، لەبەرئەوەی هەندێک كێشەی تەندروستی هەیە بە وەرزشێکی کەم چاکدەبێت، بەڵام وەك ئەو وتی "ئەگەر ئیهمالی بکات، رەنگە پێویست بەوە بکات کەسەکە بەهۆیەوە بچێتە پزیشک و پارەیەکی زۆر خەرج بکات، یان ببێتە نەخۆشییەکی درێژخایەن و تا کۆتایی تەمەن لەگەڵیدا بێت".
لە ساڵانی رابردودا و تائێستاش هەزاران كەس بەرەو ڕێگای هات و نەهات بە هیوای گەیشتن بە "بەهەشتی ئەوروپا" كۆچ دەكەن، ئەوان زۆرینەیان چیرۆكەكانیان لە یەكترییەوە نزیكن، لە تاو بێكاریی، بێكارەبایی، كەمئاوی، كێشەی خراپیی ڕێگەوبان و قەیرانی نیشتەجێبوون و دەیان قەیرانی دیكە هەڵدێن.
"تاک بیەوێت و نەیەوێت رۆژانە چیی روو دەدات لەناو کۆمەڵگەدا کاریگەریی دەبێت لەسەر شێوازی کەسێتی، هەڵسوکەوت، بیرکردنەوە و ئەو وێنانەی لەناو مێشکیدا دروست دەبێت" دانیاڵ سەعدی وای وت.
قەیران جۆرێکە لە تەحەدا؛ هەندێک مرۆڤ بەرگەی قەیرانەکان دەگرێت و دەردەکەوێت ئەو هێزە شاراوەیە لە دەروونیدا هەبووە، هەندێک کەسیش بەرگە ناگرێت و بە تەواوی دەڕوخێت.
چۆمان ئەحمەد دەڵێت "ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو تاکی کورد، نەهامەتی زۆری بینیوە و تووشی دەیەها کارەسات بووە و هەمیشە خۆی بە قوربانی دەبینێت، بۆیە بە ناچاری خۆی لەگەڵ قەیرانەکان دەگونجێنێت، لە هەمانکاتدا کاریگەری نەرێنیشی لەسەری هەیە".
دڵەڕاوکێ یان خەمۆکی کە بەهۆی قەیرانەکانەوە دروستدەبێت؛ کاریگەریی لەسەر گرژبوونی ماسولکەکانی مرۆڤ دەبێت و ئەوەش ئازار و بەگیروەستانی جومگەکانی لێ دەکەوێتەوە، دەبێتەهۆی کەمبوونەوەی جوڵەی کەسەکە و گۆشەگیری لە ماڵەوە، لە ئەنجامدا تووشی قەڵەوی دەبێت، هۆرمۆنەکانی تێکدەچن و دەگاتە قۆناغێک لە کۆمەڵگە دادەبڕێت.
پسپۆڕەكەی فیزیایی و وەرزش وتی، لەکاتی قەیرانەکاندا پێویستە خەڵك بە نەریتی ژیانی رۆژانەیاندا بچنەوە، لە هیچ دۆخێکدا مرۆڤ واز لە وەرزشکردن نەهێنێت، چونكە جەستە چاوەڕوانی باشبوونی بارودۆخ و نەمانی قەیران ناکات، "رۆژانە دەیبینم پەستانەکان ئەوەندە کاریگەریی سلبییان لەسەر جەستەی مرۆڤ دروستکردووە، چارەسەرکردنیان قورستر بووە" زانا ئەحمەد وای وت.
پاشەکەوتی مووچە کە ماوەی پێنج ساڵی خایاند، یەکێک لە سەرچاوە سەرەکییەکانی قەیران و نائارامییەکانی خەڵک و بازاڕ بوو، ئەمساڵ خەڵکی کوردستان چاویان لەوەبوو لە پڕۆژەیاسای بوودجەی عێراقدا بڕگەیەک جێگیر بکرێت بۆ گێڕانەوەی مووچە پاشەکەوت کراوەکانیان، فراکسیۆنە کوردستانییەکان لە پەرلەمانی عێراق بە چەند پێشنیارێکی جاوازەوە هەوڵیان بۆ دا.
پاش پێنج ڕۆژ لە گفتوگۆی بەردەوام و ململانێی توندی نێوان فراكسیۆن و پێكهاتەكان، پەرلەمانی عێراق ١٢ی ئەم مانگە پرۆژەیاسای بوودجەی بۆ سێ ساڵ پەسەند كرد. بەشێك لەو بڕگانەی پەیوەست بوون بە كورد لەنێویشیاندا پاشەكەوتی مووچە، ڕەت كرانەوە.
پرۆژەیاساكە بۆ ساڵەكانی 2023، 2024 و 2025ـە، بڕی ئەو پارەیەی بۆ بودجە تەرخان كراوە بۆ ساڵێك، نزیكەی 199 تریلیۆن دینارە و پشكی هەرێمی كوردستان بە لەسەدا 12.6% دیاری كراوە و ١٦ تریلیۆن دینار دەكات.
بڕگەی پەیوەست بە گێڕانەوەی لەسەدا 12ی پاشەكەوتی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم كە لەلایەن فراكسیۆنەكانی پارتی، یەكێتی، یەكگرتوو و كۆمەڵەوە پێشكەش كرابوو، لە كۆتاییدا خرایە دەنگدانەوە و لەناو ناڕەزایەتیی بەشێكی زۆر لە پەرلەمانتاراندا دەنگی لەسەر درا، بەڵام دەنگی پێویستی نەهێنا و ڕەت كرایەوە.
لەو بڕگەیەدا داوا كرابوو كە ئەو زیادەیەكی لە پارەی فرۆشتنی نەوت دەستدەکەوێت كە بە 70 دۆلار خەوڵێندراوە، پاشەكەوتی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی لێ بدرێتەوە.
فراكسیۆنی نەوەی نوێ جەختی لەوە دەكردەوە كە ئەو بڕگەیەی پێشتر لەلایەن لیژنەی داراییەوە زیاد كرابوو بۆ پڕۆژە یاسای بوودجەو دانەوەی پاشەكەوتی مووچەی بە ڕێژەی لەسەدا 10 دەخستە ئەستۆی حكومەتی هەرێم، بخرێتە دەنگدانەوە، بەڵام ئەو بڕگەیە بە ڕێككەوتنی سیاسی لابرابوو، ھەرچەندە سروە عەبدولواحید سەرۆکی فراکسیۆنەکە خوێندییەوە، بەڵام پەرلەمانتاران دژی وەستانەوەو نەبووە بەشێک لە یاسای بوودجە.