پەرەگراف- عەممار عەزیز
لەوكاتەوەی بەردی بناغەی نەخۆشخانەكەی دهۆك دانراوە، ژمارەی دانیشتوانی ئەو پارێزگایە سەدان هەزار كەس زیادیكردووە، بەبێ ئەوەی تائێستاش هیچ وادەیەك بۆ تەواوكردنی نەخۆشخانەكە هەبێت.
هەر ئەو نەخۆشخانەیە نییە؛ هاوشێوەی دهۆك و بە دیاریكراوی لە قەزای بەردەڕەش، 11 ساڵە خەڵك چاوەڕێی دروستكردنی نەخۆشخانەیەكی حكومی دەكەن.
"بۆ تەواوكردنی هەردوو نەخۆشخانەكە، چاوەڕێی گەیشتنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان دەكەین، ئەگەر بەشە بودجە وەكو خۆی و بێ كێشە لە بەغداوە بگات، بەشێكی زۆر لە كێشەكانمان چارەسەر دەبن" جەمیلا محەمەد، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بۆ پەرەگراف وای وت.
حكومەتی هەرێم بەپێی رێككەوتنێكی سیاسی و هەروەها یاسای بودجەی ساڵانی 2023 تا 2025ـی عێراق، نەوتەكەی لەڕێی بەغداوە دەفرۆشێت و بەشە بودجەی پێدەدرێت.
نەخۆشخانەی 300 قەرەوێڵەیی ساڵی 2012 بەردی بناغەی لە دهۆك دانراوە و 100 قەرەوێڵەییش لە بەردەڕەش ساڵی 2013 بەردی بناغەی دانرا، بەڵام كاتی تەواوبونی هەردوكیان نادیارە.
"31 ساڵە كەرتی تەندروستی لە بەردەڕەش لە قەیراندایە، لەسەردەمی بەعس بنكەیەكی تەندروستی هەبوو بەشی ئەوكاتی بەردەڕەشی دەكردو كێشەی نەبوو، بەڵام دوای ڕاپەڕین و تائێستا ئەو كەرتە هیچ كات نەبۆتە جێی دڵخۆشی خەڵك" بەوتەی شەهاب بۆتانی، رۆژنامەنوس و چالاكوان بۆ پەرەگراف.
نەخۆشخانەكەی بەردەڕەش بودجەی 40 ملیار دیناری هەبووە و لە 10 ساڵی رابردودا تەنیا سەدا 10ـی پرۆژەكە تەواوكراوە، نەخۆشخانەی 300 قەرەوێڵەیی دهۆكیش بە بودجەی 108 ملیار دینار لە 11 ساڵی رابردودا تەنیا سەدا 20ـی كارەكانی تەواو بووە.
دوو نەخۆشخانەكەی دهۆك، ئەو ماوەیەشیان تێپەڕاند كە پرۆژەی دروستكردنی نەخۆشخانەی 400 قەرەوێڵەیی سلێمانی (نەخۆشخانەی شار) پێویستی بوو و 9 ساڵی خایاند (2004-2013)، بەهۆیەوە ئەوكات وەكو تەنز و نوكتە باسی پڕۆژەكە دەكرا.
ئەفراسیاب موسا، بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی دهۆك بۆ پەرەگراف وتی "بەدڵنیاییەوە پێویستمان بەو دوو نەخۆشخانەیە هەیە، بەتەواوبوونی خزمەتێكی زۆر دەگەیەنێت بە كەرتی تەندروستی، بەڵام ئەگەر تەواویش نەكرێن دەتوانین تا سێ ساڵی تر شوێن بۆ نەخۆشانی خۆمان دابینبكەین".
ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای دهۆك لە ساڵی 2012ـدا (ئەوكاتەی بەردی بناغەی نەخۆشخانەی 300 قەرەوێڵەیی دانرا) ملیۆنێك و 158 هەزار و 633 كەس بوو، بەڵام ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكە لە ساڵی 2021ـدا گەیشتە ملیۆنێك و 396 هەزار و 480 كەس، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق.
ئەندامەكەی ئەنجومەنی پارێزگا دەڵێت، زۆرجار بەدواداچونیان بۆ ئەو دوو پرۆژەیە و پرۆژەكانی دیكە كردووە، بەڵام "هۆكاری راوەستانی پڕۆژەكان قەیرانی دارایی و بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان بوو لەلایەن عێراقەوە".
لەدوای هاتنی داعش و قەیرانی دارایی هەرێمی کوردستان لە ساڵانی دوای 2014، زیاتر لە سێ هەزار پڕۆژە وەستان و حکومەت بوو بەقەرزاری بەڵێندەران بە زیاتر لە ملیارێک دۆلار، لەوکاتەوە تائێستا بەشێک لە پارەی بەڵێندەران دراوەتەوە، بەڵام بە وتەی ئومێد نەقشبەندی، ئەندامی دەستەی باڵای یەکێتی بەڵێندەرانی کوردستان بۆ پەرەگراف، زیاتر لە 400 ملیۆن دۆلار هێشتا لەلای حکومەت ماوە، "تائێستاش5%ـی توانای بەڵێندەران لە ئیشدا نییە".
نەقشبەندی ئاماژەی بەوەکرد، بەگەڕخستنەوەی پڕۆژەکان دەیان سێکتەری دیکە لەگەڵ خۆیدا دەبووژێنێتەوەو بازاڕی کار چالاک دەکات، لەوانەش؛ کرێکاران و فرۆشیارانی کەرەستەی بیناسازی و هەموو پێویستییەکانی دیکە بۆ ئەنجامدانی پڕۆژە.
خدر ساڵح خدر، بەڕێوەبەری تەندروستی قەزای بەردەڕەش بۆ پەرەگراف وتی "لە پلانەكانی ساڵانی 2024 و 2025 و 2026 دامانناوە نەخۆشخانە 100 قەرەوێڵەییەكە تەواو بكرێت، چونكە بۆ ئێمە زۆر گرنگە و نەخۆشخانەی دیكەمان نییە، ئەوەی هەیە تەنیا دوو بنكەیتەندروستییە لە سەنتەری قەزا لەگەڵ نزیكەی 16 بنكەی ناحیە و ناوچەكانی تر".
هەروەها جەختیكردەوە "تەواوكردنی نەخۆشخانەكە بودجەی باشی دەوێت و لەسەرخەتین تا پارەی بۆ دابینبكرێت".
بەپێی بەدواداچونەكانی پەرەگراف، لەوكاتەی بەردی بناغەی ئەو دوو نەخۆشخانە حكومییە لە دهۆك دانراون، چەندین نەخۆشخانەی ئەهلی دروستكراون؛ ئێستا لە پارێزگاكە 10 نەخۆشخانەی گەورەی ئەهلی هەن لەگەڵ 15 نەخۆشخانەی حكومی لە سەنتەری شار و قەزا وناحیەكاندا.
شەهاب بۆتانی دەڵێت، بارودۆخی كەرتی تەندروستی "بەتەواوی هاوڵاتیانی نیگەران كردووە"، سەرباری وروژاندنی لە میدیادا، بەڵام حكومەت "نە چاوی هەیە نە گوێ".
"دوو بنكە تەندروستییەكەی ناوشاریش پزیشكی پسپۆڕی تێدا نییە، بۆ سوكترین نەخۆشیی بە پاساوی ئەوەی بنكەكە هیچی تیا نییە دەبێت نەخۆشەكە رەوانەی ئاكرێ و ناوەندی دهۆك بكرێت. ئاكرێ هاوشێوەی بەردەڕەش قەزایە، بەڵام نەخۆشخانەی فریاكەوتن و چەندین بەشی پسپۆڕی هەیە" چالاكوانەكەی بەردەڕەش وای وت.
چەندین پرۆژەی دیكە لە دهۆك زیاتر لە دەیەیەكە چارەنوسی تەواوبونیان نادیارە؛ لە نێویاندا دروستكردنی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی كە ساڵی 2012 بەردی بناغەی دانرا و لەوكاتەوە كەمتر لە سەدا 10ـی جێبەجێكراوە.
بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی دهۆك دەڵێت، ئەگەر بودجە لە بەغداوە بگات، جارێكیتر دەست بە كارەكانی دروستكردنی ئەو دوو نەخۆشخانەیە دەكەنەوە، "تا ئەم ساتە هیچ وادەیەك نییە جارێكیتر ئیش لەسەر ئەم دوو پرۆژەیە بكرێت، بەڵام لەبەرنامەماندایە تەواو بكرێن".
"بە یەكجاری دەستبەرداری ئەو دوو نەخۆشخانەیە نابین، بەردەوام بەدواداچوون دەكەین و داوای تەواوبونی كارەكانی هەردوو پرۆژەكەمان كردووە" ئەفراسیاب موسا وای وت.
پارێزگای دهۆك، لە حەوت قەزا و 31 ناحیە پێكهاتووە، هەرچەندە هاوسنورە لەگەڵ وڵاتانی توركیا و سوریا، دوو دەروازەی سنوری فەرمیی تیادایە و بەرهەمهێنەری زیاتر لە نیوەی نەوتی هەرێمی كوردستانە، بەڵام بەپێی ئامارەكانی هەردوو وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەرێم وفیدراڵ، دهۆك لەسەر ئاستی هەرێم هەژارترین پارێزگایە.
بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆژە راگیراوەكان و بوژاندنەوەی بازاڕ، هەرێمی کوردستان چاوی لە پێدانی بەشە بودجەکەیەتی لەلایەن بەغداوە بەپێی یاسای بوودجەی فیدراڵی، هەرچەندە یاساکە چووەتە بواری جێبەجێکردنەوە، بەڵام هێشتا وادەی ڕەوانەکردنی بوودجەی هەرێم دیارنییەو وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لەلایەن تورکیاوە هۆکارەکەیەتی کە زیاتر لە سێ مانگە ڕاگیراوە بەهۆی دۆسیە یاساییەکانی نێوانئەنقەرەو بەغداد.
یاسای بوودجەی عێراق بۆ ساڵەكانی 2023، 2024 و 2025ـە، بڕی ئەو پارەیەی بۆ بودجە تەرخان كراوە بۆ ساڵێك، نزیكەی 199 تریلیۆن دینارە و پشكی هەرێمی كوردستان بە لەسەدا 12.6% دیاری كراوە و زیاترە لە ١٦ تریلیۆن دینار.