پەرەگراف- عەممار عەزیز
حزبە سیاسیەکانی هەرێمی كوردستان، بە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە وانیشانی دەدەن ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەمساڵدا، رەنگە لە چوارچێوەی هەنگاوە مەحاڵەكاندا بێت، هەرچەندە جەخت لە ئەنجامدانی دەکەن.
ئەو بێ ئومێدییەی حزبەكان لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەكاتێكدایە، سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان لە نوێترین رێكاریدا داوا لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عیراق دەكات، فریای هەرێم بكەون و تا كۆتایی 2023، پرۆسەی دەنگدان بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەببەن.
داواكارییەكەی سەرۆكایەتی هەرێم بە نوسراوێك ئاراستە كراوە و دەیانەوێت ئەگەر كۆمسیۆن لە توانایدایە؛ 18ـی تشرینی دوەمی ئەمساڵ هەڵبژاردن بكەن ئەگەرنا، لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق پرۆسەكە بەڕێوەببەن، كە 18ـی كانونی یەكەمی 2023یە، بەڵام کۆمسیۆن دەڵێت لانیکەم شەش مانگی پێویستە بۆ ئامادەکاریی هەڵبژاردن و لەو دوو ڕێکەوتەدا ناتوانێت پڕۆسەکە بەڕێوەببات.
ئێستا هەرێمی كوردستان لە بۆشایی دەسەڵاتی چاودێری و یاساداناندایە؛ كە پەرلەمانی كوردستانە و بەهۆیەوە، حكومەت بووەتە كاربەڕێكەر.
ئۆپۆزسیۆن تەحەدای دەسەڵات دەکات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن، پارتی و یەکێتیش وەک دوو لایەنی سەرەکی دەسەڵات هەریەکەیان خەتاکە دەخاتە ملی ئەوەی دیکە.
شاسوار عەبدولواحید، سەرۆکی جوڵانەوەی نەوەی نوێ، دەڵێت، تەحەدای پارتی و یەکێتی دەکات، "ئەگەر جورئەتیان هەیە با هەڵبژاردن ئەنجام بدەن. ئەمڕۆ بێت یان سبەی یان ساڵێکی تر، دۆڕان و شکستێکی گەورە چاوەڕوانتانە".
پرسی كورسیی پێكهاتەكان، كێشەیەكی سەرەكیی نێوان حیزبەكانی هەرێمی كوردستان بوو بەتایبەت پارتی و یەکێتی بۆ هەڵبژاردنی ئەم جارە، كە پاش چەندین كۆبوونەوە نەگەیشتنە رێككەوتن، پێشتریش چەندین مانگە لە گفتوگۆ و ناكۆكی قوڵدابون دەربارەی تۆماری دەنگدەران و بازنەكانی هەڵبژاردن، جگە لە دانانی یاسایەكی نوێی هەڵبژاردن و چالاككردنەوەی كۆمسیۆن.
"بەدووری دەزانین ئەمساڵ هەڵبژاردن ئەنجامبدرێن، لەهەمانكاتیشدا ئۆمێد دەكەین ئەمساڵ بكرێت" عەبدولستار مەجید، ئەندامی سەركردایەتی كۆمەڵی دادگەری بۆ پەرەگراف وای وت.
ئەو سەرکردایەتییەی کۆمەڵ وتیشی "ئێمە بەو یاسایەی ئێستا ڕازی نین، لە كاتی خۆیدا پرۆژەیاسامان هەبوو لە پەرلەمانی كوردستان بۆ هەمواركردنەوەی یاساكە بەڵام بەداخەوە هەموارنەكرا"، هەروەها جەختیكردەوە لەگەڵ ئەوەشدا سەرقاڵی خۆ ئامادەكردنن بۆ هەڵبژاردن.
یاسای هەڵبژاردن لە 1992ـەوە دەركراوە، هەندێك لایەن پێشتر بەبێ پارتی و پێکهاتەکان داوای یاسایەكی نوێ یاخود هەمواركردنەوەیان دەكرد، بۆ ئەوەش پڕۆژەیاسایان ڕەوانەی پەرلەمان كردبوو، بەڵام گفتوگۆی لەسەر نەكرا.
موئید ئەحمەد، لێپرسراوی بزوتنەوەی گۆڕان لە دهۆك بۆ پەرەگراف وتی "ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەم كاتەدا شتێكی مەحاڵە، هۆكاری سەرەكیش رێكنەكەوتنی پارتی و یەكێتییە، تا ئەم دوو هێزە رێكنەكەون موستەحیلە هەڵبژاردن بكرێت".
پێشتر كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق ڕایگەیاند، ناتوانێت هەردوو هەڵبژاردنی هەرێم و پارێزگاكانی عێراق پێكەوە ئەنجام بدات و بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیش ماوەی شەش بۆ حەوت مانگی پێویستە.
"پرۆسەكە زۆر ئاڵۆز بووە، كەوتوینەتە ناو بۆشاییەكی دەستوریی و یاسایی، كە چارەسەركردنی زۆر قورسە"، لێپرسراوەكەی گۆڕان كەپێشتر پرۆژەیاسایان بۆ هەمواری یاسای هەڵبژاردن هەبووە، وتیشی "ئێستا كە پەرلەمان نەماوە ئەگەر گلەییشمان هەبێت لەسەر یاساكە كێ‌یاسایەكە هەموار دەكاتەوە".
پاش كۆتاییهاتنی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی ڕابردوو، فراكسیۆنەكانی پارتی و یەكێتی و گۆڕان و پێكهاتەكان تەمەنی پەرلەمانیان بۆ ماوەی ساڵێك درێژ كردەوە و یاسایەكیان بۆ دەركرد، لەو ماوەیەشدا لایەنەكان نەیانتوانی بگەنە ڕێككەوتن و دواجاریش پارتیلەگەڵ پێكهاتەكان لە بارودۆخێكی ئاڵۆزدا لەناو پەرلەمان كۆمیسیۆنی كارا كردەوە.
لە كۆتاییدا دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق بە بڕیارێك یاسای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان و بڕیار و یاسا دەركراوەكانی لەماوەی درێژكردنەوەی تەمەنیدا هەڵوەشاندەوە و بە نادەستووری ناوی برد، لەناویشیاندا بڕیاری كاراكردنەوەی كۆمیسیۆنی هەرێم.
خالد دۆسكی، لێپرسراوی بەشی هەڵبژاردن لە مەكتەبی رێكخستنی دهۆكی پارتی بۆ پەرەگراف وتی "پارتی دیموكراتی كوردستان بەكردار هەوڵیدا هەڵبژاردن لەكاتی خۆیدا ئەنجامبدرێت، بەڵام خەڵكی تر بوون سەرۆكی پەرلەمانیان قۆڵبەست كرد و لە دادگای فیدراڵی تانەیان دا" ئەو رەخنەی لە داواكاریی حزبەكان هەبوو كە پێشتر دەربارەی یاسا و هەنگاوەكانی دیكە هەیانبووە.
"گەشبینم كۆتایی ئەمساڵ یان بەهاری ساڵی داهاتوو هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت"، دۆسكی دەشڵێت پێیانباشە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق بكرێت، ئەگەریش ئەوە مومكین نییە، "دەبێت لە زووترین كاتدا پڕۆسەكە رێكبخرێت، چونكەنپەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتی هەرێم موڵكی كوردستانن و تەنها خەڵكی كوردستان مافی حوكمدانیان لەبارەیەوە هەیە".
هەروەها لایەنەکانی دیکەی بە "كاركردن بۆ ئەجێندای دەرەكی" تۆمەتباركرد كە ئەو پێیوایە "ئەو لایەنانە نایانەوێت هەڵبژاردن بكرێت.. لەحوكمی خەڵكی هەرێم دەترسن و لەكێشە ناوخۆییەكانیاندا نقووم بوون".
هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەبوو لە مانگی ١٠ی ساڵی ٢٠٢٢ بەڕێوە بچێت، سەرەڕای دوو جار دیاریكردنی وادەی هەڵبژاردنەكە لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە، بەهۆی ناكۆكیی نێوان لایەنەكان لەسەر یاسای هەڵبژاردن نەكرا.
سەرۆكی هەرێم لە ساڵی ٢٠٢٢دا ڕۆژی ١ی تشرینی یەكەمی ئەو ساڵە و لە ساڵی ٢٠٢٣یشدا ڕۆژی ١٨ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی بۆئەنجامدانی هەڵبژاردن دیاریكرد.
دیار ئاكرەیی، لێپرسراوی راگەیاندنی مەڵبەندی رێكخستنی دهۆكی یەكێتی بە پەرەگرافی وت "مەبدەئیەن لەگەڵ هەڵبژاردنین، ئەوە پرسێكی نیشتیمانییە، گرنگە پارت و لایەنە سیاسییەکان لەسەر یاساكە رێكبكەون تا ئەوەی هەڵبژاردنێكی پاك و دادپەروەرانە و شەفاف بێت، بۆئەوەش دەبێت یاسایەكی سەردەمییانە هەبێت، چونكە یاسا كۆنەكە ئەنجامێكی دادپەروەرانە و شەفافی لێناكەوێتەوە".
ئێستا لە دادگای فیدراڵی تانە لە یاسای هەڵبژاردنی هەرێم دراوە تا كار بە یاسای هەڵبژاردنی عێراق بكرێت.
"ئێمە لە بۆشایی یاساییداین، پێویستە هەرچی زووە لایەنە سیاسیەكان دەست بە گفتۆگۆ بكەن بۆ ئەوەی چارەسەرێك بۆ ئەم بابەتەبدۆزنەوە" ئاكرەیی وای وت.
دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان، كه شه‌ش ملیۆن و 500 هەزار کەسن، به‌پێی یاسا به‌ركاره‌كان مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه چوارساڵ جارێك ده‌نگبده‌ن بۆ هه‌ڵبژاردنی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان، بەڵام لە دوای یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانییەوە لە ساڵی 1992ـەوە، هیچ هەڵبژاردنێكی دیكەی پەرلەمان لە وادەی خۆیدا بەڕێوەنەچووە.
خەلیل ئیبراهیم، وتەبێژی یەكگرتووی ئیسلامی بۆ پەرەگراف وتی "پرۆژەی تایبەتمان هەبوو بۆ هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردن .. بەڵام مەجالی هەمواركردنەوە نەما و چاوەڕێی ئەو سكاڵایەین لە دادگای فیدڕاڵی عێراق تۆماركراوە، حەزدەكەین ئەو سكاڵایە سەربگرێت و بابەتی یەك بازنەیی نەمێنێت و ببێتە چوار بازنەیی، تا نوێنەرایەتی دادپەروەرانە بۆ هەموو پارێزگاكان بڕەخسێت و مافیان نەفەوتێت".
"ڕازی بوون یان ناڕازی بوون لەسەر یاساكە تازە لە دەستی ئێمە و لایەنەكانی تر دەرچووە"، وتەبێژی یەكگرتوو داواكارە هەڵبژاردن بكرێت، "ئەو دۆخەی كۆمسیۆنی بەغدا كە دەڵێت پێمان ناكرێت، ئێمە باوەرناكەین و قەناعەتمان بەو قسانە نییە و پێیان دەكرێت، دەكرا زیاتر خۆیان ماندوو بكەن و هەڵبژاردنەكە بكەن، بەڵام بۆ نایكەن ئەوە شتێكی تایبەتە بەخۆیان و ناتوانین فشار بكەین".
لە ڕۆژی ٢-٧-٢٠٢٣ سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان ماڵئاوایی لە فەرمانبەرانی پەرلەمان كرد و دەستەی سەرۆكایەتی و پەرلەمانتاران خانەنشین دەكرێن، دەرگای هۆڵی كۆبوونەوەكانی پەرلەمانیش بە داخراویی دەمێنێتەوە تا هەڵبژاردنی داهاتوو و دەستبەكاربوونی خولینوێی پەرلەمان.
پەرەگراف پرسیاری رۆڵ و هەڵوێستی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستانی لە ڕاگەیاندنی كۆمسیۆن كرد، بەڵام ئامادەنەبوون لێدوان بدەن تەنیا ئەوەنەبێت كە "ئەنجامدانی هەڵبژاردن پێویستی بۆ كۆمەڵێك رێكار هەیە و هیچیان نەكراون".