عێراق، كوردستان و خەڵکەکەی دەكات بە قوربانیی لە بەرامبەر تورکیا لە پێناوی نەوت و ئاو

پەرەگراف

عێراق نایەوێت دڵی توركیا بڕەنجێنێت؛ لە بەرانبەر 24 هەزار جار بەزاندنی سنور بە قوڵایی 40 كیلۆمەتر، هێرشی زەمینی، بۆردومان و شەڕی درۆنەكانیشیدا بێدەنگی هەڵدەبژێرێت، كە بەهۆیەوە دەیان هاووڵاتی مەدەنی بوون بە قوربانی.

كەمی بەردانەوەی ئاو و بێ ئەنجامی دانوستانەكانی هەناردەكردنەوەی نەوت؛ دوو دیارترین پاساوی بەردەم حكومەتی بەغدایە، كە نایانەوێت هیچ دۆسیەیەكی دیكە لەگەڵ ئەنكەرەدا بكاتەوە، تا ئەوكاتەی بە رەسمی هەردوو وڵات لەسەر ئاستی لوتكە دەچنە سەر مێزی گفتوگۆ.

رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا بڕیارە سەردانی عێراق بكات، ئەوەش نزیكەی 12 ساڵ دێت لە دوایین سەردانی بۆ بەغدا و هەر بۆ ئەو مەبەستە، هاكان فیدان، وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە ٢٢-٨-٢٠٢٣ لە عێراق بوو.

"بەداخەوە حکومەتی عێراق لەسەر هێرشە درۆنییەکان بە شەرمەوە تەنیا بەیاننامەی دەرکردووە، هیچ هەوڵێکی نەداوە، بەڵام بابەتەکە لەنێوان عێراق و تورکیا تەنیا هێرشە درۆنییەکان نییە، بەڵکو پرسی ئاو و نەوتیش هەیە" تاڵب خەلیل ئەلیەساری، ئەندامی لیژنەی ئاسایش و بەرگری لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق وای وت.

ئەلیەساری بۆ پەرەگراف وتی، لەوە تێدەگەن هێرشی درۆنەکان پێشێلکردنی خاکی عێراقە، بەڵام باشووری عێراق لە بێ ئاویدا دەناڵێنێت، نەک هەر ئاوی خواردنەوەی نییە، بەڵکو ئاوی نییە بۆ کاری کشتوکاڵ و بەخێوکردنی ئاژەڵەکانیش "ئەو سێ دۆسیەیە لە سەردانی سەرۆک کۆماری تورکیا باسدەكرێن".

كەمی بەردانەوەی سەرچاوەی ئاوی روبارەكانی عێراق لەلایەن توركیاوە ساڵانێكە بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە.

پەرلەمانتارەكەی لیژنەی ئاسایش و بەرگری دەڵێت، دۆسیەی هێرشەکانی تورکیا و ئێران بۆ سەر خاکی عێراق بەیەکەوە گرێدراون، بوونی ئەو هێزانەی ئۆپۆزسیۆنی ئەو وڵاتانەن راشکاوانە لەلایەن هەردوو دەوڵەتەوە داواکراوە کە نەمێنن لەسەر خاکی عێراق.

بەپێی بەداواچوونێکی پەرەگراف، لە مانگی شوباتی رابردووەوە تا 16ـی ئاب، تورکیا هەشت جار هێرشی درۆنی کردووەتە سەر خاکی هەرێمی کوردستان کە زۆرینەیان بۆ سەر سلێمانی و زۆنی سەوز بووە، بە تایبەت چەمچەماڵ و پێنجوێن و شارباژێڕ و پشدەر، بەهۆیەوە 11 کەس گیانیانلەدەستداوە و پێنج کەسی تریش بریندار بوون.

قسەی یەكەم و سەرەكیی هاكان فیدان، وەزیری دەرەوەی توركیا كاتێك لە ٢٢-٨-٢٠٢٣ گەیشتە عێراق و دواتر هەولێر، لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای بەغدا و هەولێر پرسی پەكەكە بوو، كە ئەنكەرە وەك پاساوی هێرش و بەزاندنی سنور و بۆردومانەكانی بەكاریدەهێنێت.

فیدان وتی "پەكەكە ناوچەكانی شنگال و مەخمور و سلێمانی داگیركردووە" و داواشی لە عێراق كرد پەكەكە وەك "رێكخراوێكی تیرۆریستی" بناسێنێت.

دوایین بۆردومانی ئاسمانیی توركیا لە ٣١ی ئابدا بوو، کاتێک زنجیرەیەك هێرشیان لە چیاکانی قەندیل و چیای ئاسۆس ئەنجامدا، هەرچەندە تورکیا بانگەشەی ئەوە دەکات "ژمارەیەکی زۆر چەکداری پەکەکە کوژراون"، بەڵام میدیای نزیک لە پەکەکە ئەوە ڕەتدەکاتەوە.

بەرلەو بۆردومانەش لە 24ـی ئابدا، درۆنی تورکیی لە قەزای سیدەكان ئۆتۆمبێلێكی كردە ئامانج، بەپێی دژەتیرۆری پارتی بەهۆیەوە "بەرپرسێکی باڵا و دوو چەکداری پەکەکە کوژران".

هەروەها لە 11ـی ئاب ئۆتۆمبێلێك بوو بە ئامانجی درۆنی توركیا لە نزیك ناحیەی ناڵپارێزی سەر بە قەزای پێنجوێن لە سلێمانی و لە ئەنجامدا، سێ كەس گیانیانلەدەستدا، كە دواتر کۆمپانیای ئاسیاسێل رایگەیاند، یەكێكیان فەرمانبەری ئەوان بووە و دوو كەسەكەی تر، باوك و كچێكی مەدەنی بون.

رۆژانی پێشتر ئەو روداوەش هەر درۆنەكانی توركیا لە رێگای دوكان – خەلەكان و لە نزیك گوندی گەڵاڵەی قەزای ماوەت و سنوری ناحیەی ئاغجەلەری سلێمانی بۆردومانیان هەبوو.

کامەران عوسمان، ئەندامی تیمی کوردستانی رێكخراوی (CPT) بۆ پەرەگراف وتی "تەنیا ئەمساڵ تورکیا 82 هێرشی بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستان ئەنجامداوە"، دەشڵێت بەهۆی هەموو هێرشەكانی توركیاوە لە ساڵانی رابردووەوە تائێستا 147 هاوڵاتی مەدەنی گیانیانلەدەستداوە و 219ـی دیکەش بریندار بوون.

هەر بەپێی ئەو ئامارە؛ 158 گوند لە ناوچەکانی سیدەکان لە سنووری ئیدارەی سەربەخۆی سۆران، زاب و ئاڤاشین لە دهۆک و ژمارەیەک گوندی دیکە لە سنووری ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ چۆڵکراون، مەترسی لەسەر چۆڵبوونی 600 گوندی دیكەش هەیە.

"سەدا 59ـی ئەوانەی بوونەتە قوربانی هێرشە درۆنییەکانی تورکیا، هاوڵاتیانی سڤیلن نەک چەکدارانی پەکەکە" بەوتەی كامەران عوسمان.

هێرشەكانی توركیا، بە بۆردومانی ئاسمانیشەوە، چەندین ساڵە لە چەندین ناوچەی هەرێمی كوردستان بە پاساوی شەڕی پەكەكە بەردەوامە، چەندین جۆر چەكی قورس و سوتێنەر بەكاردەهێنرێن.

عەمید عەدنان کینانی، شارەزای ئەمنی دەڵێت، تورکیا بە هەموو شێوەیەک هەوڵدەدات پەکەکە لە خاکی عێراق دەربکات، بەردەوام ئەو دۆسیەیە باسدەکات، بەڵام بابەتەکە ئەوەیە کە تورکیا دەستوەردان بەناوی بوونی پەکەکە ئەنجامدەدات "ئامانج لێی دەرکردنی پەکەکەیە یان شتێکی ترە؟ بە رای من ئامانجی تورکیا، گەیشتنیەتی بە موسڵ و کەرکوک".

"توركیا ئەمەشیان ناشاردووەتەوە، لەم قۆناغەشدا حکومەتی عێراق توانای بەرپەرچدانەوەی تورکیای نییە" كینانی بۆ پەرەگراف وای وت.

لەگەڵ ئەوەی 17 ساڵی رابردوو تورکیا زیاتر لە 24 هەزار جار سنووری عێراقی بەزاندووە، بەڵام نە حکومەتی هەرێم و نە حکومەتی عێراق فشاریان بۆ راگرتنی نەکردووەو هەنگاوی کردارییان نییە.

"بەگوێرەی ئامارێکی ناوەندی هەواڵگری لە ساڵی 2016 تاوەکو ئێستا تورکیا زیاتر لە 24 هەزارجار خاکی عێراقی بەزاندووە، ئەمەش ئامارێکی ورد و دروستە" عەدنان کینانی وادەڵێت، ئەوەشی خستەڕوو کە سیاسەتی دەرەوەی عێراق، سیاسەتێکی سەقامگیر نییە، تەنانەت "بەرپرسانی عێراقی لەو ئاستەشدا نین دەوڵەت بەڕێوەببەن، بەڵکو بەس لەوەدا شارەزان سامانی عێراقی بدزن، بۆیە هیچ لە سیاسەت تێناگەن".

قسەی رەقی عێراق بەرانبەر بە توركیا لە تەموزی 2022ـدا بوو، كاتێك ئەو وڵاتە بە چەند مووشەكێك سەیرانگای گوندی پەرەخێی لە ناحیەی دەركاری ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ لە پارێزگای دهۆك، كردە ئامانج و بەهۆیەوە نۆ هاوڵاتی گیانیانلەدەستدا، هەروەها 22 هاوڵاتیی دیكە بریندار بوون. قوربانیانی ئەو ڕووداوە هەموویان گەشتیاری عەرەب بوون و لە ناوچەكانی ناوەڕاست و باشووری عێراقەوە ڕوویان لەو سەیرانگایە كردبوو.

سەرباری نكۆڵی توركیا لەو بۆردومانە، بەڵام لێكۆڵینەوەكانی حكومەتی عێراق دەریخست كە تۆپخانەكانی توركیا بۆردوومانەكەیان ئەنجامداوە، بۆیە بەغدا زنجیرەیەك ڕێكاری دژی توركیا ڕاگەیاند، لەنێویاندا داوای لێبوردن بەهۆی روداوەكەوە و بەرزكردنەوەی سكاڵا بۆ ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، بەبێ ئەوەی هیچیان ئەنجامی هەبێت.

جەبار یاوەر، شارەزای سەربازی و ئەمنی دەڵێت، چەندان دۆسیە لەنێوان عێراق و تورکیا هەن، گرنگترینیان پرسی نەوت و ئاوە کە بەلای دەسەڵاتدارانی بەغدا جێگەی بایەخە، ئەوەش وایکردووە بەغدا لەسەر پرسی هێرشەکانی تورکیا لە 2005ـەوە تاوەکو ئێستا قسە نەکات، واتە بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی نایەوێت بخاتە مەترسییەوە.

لە ئاداری ئەمساڵەوە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان و كەركوك لەڕێی بۆری نەوتبەری هەرێمەوە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا راگیراوە و دانوستان بۆ دەستپێكردنەوەی هەیە.

"تورکیا بە درێژایی زیاتر لە 40 کیلۆمەتر هاتۆتە ناو خاکی عێراق، دەیان بارەگای هەیە لە سنووری هەردوو پارێزگای دهۆک و موسڵ، بنکەیەکی بەهێزی هەواڵگریشی هەیە"، جەبار یاوەر بۆ پەرەگراف جەختی لەوەشكردەوە "درۆنەکانی تورکیا هەرچەندە پێشکەوتووبن بە تەنیا ناتوانن هیچ بکەن ئەگەر چاوساغیی خەڵکی لەگەڵ نەبێت".

لە چەند ناوچەیەكی هەرێم و لە نێویاندا شیلادزێ، بارەگای سەربازیی توركیا هەن، ئەوەش مێژویەكی درێژی هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕی ناوخۆ، كاتێك لە 1997دا بەپێی ڕێككەوتنێك لەگەل پارتی گەیشتنە سنورەكە و هێشتا نەكشاونەتەوە.

بەپێی راپۆرتەكانی ڕێكخراوی (CPT)؛ تورکیا 64 بنكە و بارەگای سەربازی و هەواڵگری لە هەرێمی کوردستان هەیە.

جەبار یاوەر، كە ئەمینداری پێشووی وەزارەتی پێشمەرگە بوو، دەڵێت، هێندەی ئاگاداربێت حکومەتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی پێشمەرگە بە فەرمی هیچ کات داوایان لە حکومەتی عێراق نەکردووە لەسەر ئەو هێرشانە بێتە دەنگ و هەڵوێست وەربگرێت.

سەرباری بەردەوامی شەڕ و بۆردومان و هێرشی درۆن، بەڵام لێپرسراوانی هەرێمی كوردستان جگە لە داوای دورخستنەوەی پێكدادانەكان و كێشەی پەكەكە، هیچ چارەسەرێكی دیكەیان نەبووە.

تاڵب خەلیل ئەلیەساری وتی "تائێستا پەرلەمانتارانی کوردی لیژنەکە لەسەر هێرشی درۆنەکانی تورکیا لە لیژنەکەدا قسەیەکیان نەکردووە، بۆ ئەوەی وەک لیژنە پشتگیرییان بکەین".

یەكێك لە بنكە سەربازییەكانی توركیا دەكەوێتە سنوری باشیك، لە دەشتی نەینەوا، كە لە سەروبەندی شەڕی رزگاركردنی موسڵ لە دەستی داعش جێگیركراوە و لەوكاتەوە زیاد لە جارێك بەغدا، بە تایبەت هێزە شیعییەكانی نزیك لە ئێران داوایانكردووە ئەو هێزانەی توركیا دەربكرێن.

بەبڕوای عەمید عەدنان کینانی ئەوەی وایکردووە عێراق نەتوانێت لە ناوەندە نێودەوڵەتییەکان سکاڵا بکات بۆ دوو پرس دەگەڕێتەوە، یەکەمیان پێویستە عێراق رێککەوتنی ساڵی 1983 لەگەڵ تورکیا هەڵوەشێنێتەوە کە رێگە بە تورکیا دەدات دەستوەردان بکات.

ئەو شارەزا ئەمنییە دەڵێت خاڵی دووەم مادەی 51ـی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکانە کە ماف بە تورکیا دەدات "سەروەری خاکی خۆی بپارێزێت لە بوونی هێزێکی تیرۆریستی وەک پەکەکە کە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش بە هێزێکی تیرۆریستی ناسێنراوە، بۆیە لەسەر عێراقە دۆسیەی پەکەکە و نەوت و ئاو بە گفتوگۆ چارەسەر بکات".