ماددەی ھۆشبەر لە تەشەنەسەندنی مەترسیداردایەو وەک 'چەکێک بۆ لاوازکردنی ھەرێم' بەکار دەھێنرێت

پەرەگراف- سەنگەر سالار

"من ئەهلی ئەو شتانە نەبووم. لەلایەن ئافرەتێكەوە فێر كرام. خۆم جگەرەكێش بووم، ئەو جگەرەیەكی پێ‌ دام كە گێژی كردم، نەمدەزانی ماددەی هۆشبەر لەناو جگەرەكەدایە. دوای دوو مانگ هەستم كرد تووشی ماددەی هۆشبەر بووم" ئەمە سەرەتای چیرۆکی تووشبوونی ئافرەتێكە بە ماددەی هۆشبەر لە ھەرێمی کوردستان کە لە پێدانی تاکە جگەرەیەکەوە دەستی پێکردووەو دواتر بەردەوام بووە لەسەری.

ئەو ژنە كە چوار منداڵی هەیە، دەڵێت "تووشبوون بە ماددەی هۆشبەر ئازاری زۆرە، لە خۆت بێزار دەبیت، لە هەموو شتێكت دەكات، لە ماڵ و منداڵ و كەسوكارت دەكات".

فەرمانگەی میدیا و زانیاریی حكومەتی هەرێمی كوردستان، چیرۆكی ئەو ژنەو ژمارەیەك لە بەكارهێنەر و بارزگانانی ماددەی هۆشبەری لە زاری خۆیانەوە بڵاو كردووەتەوە. بەپێی گێڕانەوەكانیان، بارزگانەكانیش سەرەتا بەكارهێنەر بوون و دواتر دەستیان داوەتە بارزگانیكردنی ماددەی هۆشبەر.

یەكێكك لە بارزگانەكانی ماددەی هۆشبەر دەڵێت "سەرەتا بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەر بووم، دواتر بازرگانیم پێوە دەكرد. لە ڕانیە و حاجی ئاواوە بۆم دەهات لێرە (لە هەولێر) دەمفرۆشت بە خەڵك. دواتریش سێچوار كەس بۆیان دەفرۆشتم".

وەكوو ئەو بارزگانە باسی دەكات، كەسانی تریشی فێری بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر كردووە كە لەناویاندا ئافرەت هەبوون. دواجاریش دەڵێت "لە ناوچەی پیشەسازی دووكانم هەبوو. هەموو ئیشەكەم لەسەر ماددەی هۆشبەر داناو باوكم لە خەفەتی مندا مرد".

ژمارەی سزادراوانی ماددەی هۆشبەر لە چاكسازییەكانی هەرێمی كوردستان و ئاماری بازرگانی پێوەكردن و ئالوودەبوون ڕوو لە "هەڵكشانی مەترسیدار"ن. ماددەی هۆشبەر بە نهێنی دەبرێتە ناو چاكسازییەكان بۆ تووشبووان.

بەپێی نوێترین ئامار كە كوێستان محەمەد، وەزیری كار و كاروباری كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاند، لە كۆی "پێنج هەزار و 283 سزادراو لەناو چاكسازییەكانی هەرێمدا، هەزار و 97 كەسیان بە تاوانی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان سزادراون، كە دەكاتە یەك لەسەر پێنجی سەرجەم سزادراوانی ناو چاكسازییەكان".

سزادراوانی ماددەی هۆشبەر، "480" كەسیان بازرگان و "617"ی دیكەیان بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەرن. لە ڕووی ڕەگەزیشەوە "هەزار و 23" كەسیان لە ڕەگەزی نێر و "74"یان لە ڕەگەزی مێن.

ئەمە جگە لە بەشێكی دیكە لە تۆمەتبارانی ماددە هۆشبەرەكان كە هێشتا كەیسەكانیان لە دادگاكاندا یەكلا نەكراونەتەوە و ژمارەیان سەدان كەسە. وەزیری كار و كاروباری كۆمەڵایەتی، هەڵكشانی ئاماری بازرگانیكردن و تووشبوون بە ماددەی هۆشبەر بە "ڕاستییەكی مەترسیدار" ناو دەبات.

لەمساڵدا چاكسازییەكانی هەرێم "22 چالاكیی جۆراوجۆریان لە سیمینار، كۆنفرانس، كۆبوونەوەی گرووپ و تەنانەت كۆبوونەوەی تاكەكەسی لەگەڵ سزادراونی ماددەی هۆشبەر ئەنجام داوە و، 577 سزادراو لێی سوودمەند بوون"، بەڵام وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی جەخت دەكاتەوە كە چارەسەری تووشبووانی ماددەی هۆشبەر تەنیا بە قسە ناكرێت و پێویستە لەگەڵیدا چارەسەر وەربگرن، وەكو وەرگرتنی دەرمان یان ماددەی هۆشبەر بە ژەمێكی كەم، بەڵام لە نەخۆشخانەكانی هەرێمدا ئەم چارەسەرانە نین، یان زۆر كەمن.

كوێستان محەمەد، وەزیری كار و كاروباری كۆمەڵایەتی، ئەم قسانەی لە كۆنفرانسێكی نووسینگەی ڕاسپاردە نێودەوڵەتییەكانی ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێمدا كرد كە ڕۆژی 15-10-2023 بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان ساز كرابوو.

"لە كابینەكانی پێشووی حكومەتی هەرێمدا، كۆمپانیاكانی خۆراك، حانووت و كارمەندی چاكسازییەكانیش ماددەی هۆشبەریان بۆ سزادراوەكان بردووەتە ژوورەوە، بەڵام لەم كابینەیەدا ڕێگریمان لەو كارە كردووە و ئەو كارمەندانەی تێوەگلاون، سزا دراون"، كوێستان محەمەد وای وت. لەگەڵ ئەوەشدا نەیشاردەوە كە "هێشتا ئەوانەی لەناو چاكسازییەكاندا ماددەی هۆشبەر بەكار دەهێنن، پەنا دەبەنە بەر كەسوكاریان بۆ ئەوەی ماددەی هۆشبەریان بۆ ببەنە ژوورەوە". 

كێشەیەکی دیكەی بەردەم چارەسەری تووشبووانی ماددەی هۆشبەر، خراپیی بینای چاكسازییەكانە. وەزیری كار دەڵێت "سێ‌ چاكسازیی گەورانمان هەیە كە لە بنەڕەتدا بۆ 900 سزادراو دروست كراون، بەڵام سێ‌ ئەوەندە سزادراویان تێدایە، سێ‌ بینای چاكسازیی ژنان و منداڵانیش هەیە كە لە بنەڕەتدا هەر بۆ چاكسازی دروست نەكراون". 

لە سەردەمی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا و لە ساڵی 2020، پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە 1ی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەر و كارتێكارە عەقڵییەكانی دەركرد. حكومەتی هەرێم لیژنەی باڵای بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكانی لە وەزارەتە جیاوازەكان پێكهێناوە، سندووقێكیش بۆ  پەرەپێدان و شیاندن و چارەسەری ئالوودەبووانی ماددەی هۆشبەر دروست كراوە، بەڵام هەموو ئەمانە هێشتا نەیانتوانیوە هەڵكشانی بازرگانیكردن و بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان كەم بكەنەوە كە سەرۆكی حكومەت بە "زەنگی مەترسی بۆ كۆمەڵگە" ناوی دەبات و دەڵێت "هەڕەشە و مەترسییەكانی هیچی لە تیرۆر كەمتر نییە".

مەسروور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم، لە وتارێكدا لە كۆنفرانسی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان وتی "هەرێمی كوردستان بە شێوازی جۆراوجۆر دژایەتی دەكرێت و هەوڵی لاوازكردنی دەدرێت، یەكێك لە شێوازە مەترسیدارەكانیش ماددە هۆشبەرەكانن، كە یەكێكە لەو چەكانەی بە شاراوە و ئاشكرا بۆ مەبەستی تێكدانی شیرازەی كۆمەڵگەكەمان و لە باربردنی توانا و تەندروستی گەنجان بەكار دەهێنرێت". 

سەرۆكی حكومەتی هەرێم ئەوەی خستە ڕوو كە "مافیا و بازرگانەكانی ماددەی هۆشبەر،  سوود لە هەڵكەوتەی جوگرافیی هەرێمی كوردستان وەردەگرن وەكوو دەروازەیەك بۆ تێپەڕاندنی ماددە هۆشبەرەكان بۆ شوێنەكانی تر".

وتیشی "بەشێك لەو گرووپە چەكدارانەی لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم و ناوچە سنوورییەكانی هەرێم لەگەڵ وڵاتانی دەروبەر هەن، بەشێكن لە بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان".

تەنیا لە سێ‌ هەفتەی یەكەمی مانگی هەشتی ئەمساڵدا، بەڕێوەبەرایەتیی ماددە هۆشبەرەكانی دەزگای ئاسایشی هەرێم، دەستگیركردنی ٢٠ تۆمەتباری بازرگان و بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەری لەناو شاری سلێمانی ڕاگەیاند.

لە شەش مانگی سەرەتای ئەمساڵیشدا، بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی نەهێشتنی ماددە هۆشبەرەكان لە هەولێر، دەستی بەسەر 270 كیلۆ ماددەی هۆشبەر، 147 هەزار پارچە حەب و شەش هەزار و 555 شرووب و دەرزیی هۆشبەری جۆراوجۆر و شەش هەزار و 632 پایپ (ئەو ئامێرەی ماددەی ‏هۆشبەری پێ‌ دەكێشرێت)دا گرتووە. هەر لە شەش مانگی یەكەمی ‏2023دا، بەڕێوەبەرایەتییەكە 600 پەڕاوی تۆمەتبارانی ماددەی هۆشبەری ڕەوانەی دادگاكان ‏كردووە. بە گشتییش 276 بارزگان و 475 بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەر ‏دەستگیر كراون. 

بەپێی بەدواداچوونی پەرەگراف، لەماوەی ٨ ساڵ و لە نێوان ساڵانی 2014 بۆ 2023، بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر لە هەرێمی كوردستان "زیاتر لە ١٤ هێندە زیادی كردووە. بەڕێژەی سەدیش، لەسەدا هەزار و ٤٢٠ بەرزبووەتەوە".

بەپێی ئامارەكانی تۆڕی هەماهەنگیی ڕێكخراوەكان كە بەشێك لە چالاكییەكانیان كاركردنە لەسەر ماددەی هۆشبەر، لە ساڵی ٢٠١٤دا تەنها ١٤٢ كەس لەسەر ماددەی هۆشبەر دەستگیر كراون، بەڵام لە ساڵی 2022دا،  ٢٠١٧ كەس دەستگیر كراون.

شیشە، تلیاك، حەشیش، كریستاڵ، كۆكاین، هێرۆیین، ماریوانا و چەندین حەبی جۆراوجۆر، ئەو ماددە هۆشبەران كە دەهێنرێنە هەرێمی كوردستان و لایەنە ئەمنییەكان بە بڕی زۆر دەستیان بەسەر بەشێكیدا گرتووە.

هەرێمی كوردستان پێشتر كاری بە یاسای ژمارە 68ی ساڵی 1965ی عێراق دەكرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر، كە سەرۆكی ئەنجوومەنی دادوەریی هەرێم دەڵێت "یاسایەكی زۆر توند بوو و سزای زۆر قورسی بۆ بارزگان و بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەر تێدا بوو". دواتر پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2020ی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر دەركرد، سەرۆكی ئەنجوومەنی دادوەریی هەرێم ڕەخنەی لێ‌ دەگرێت و دەڵێت "یاسا نوێیەكە سزاكانی سووك كردووە".

عەبدولجەبار عەزیز، سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی هەرێم، لەمیانی بەشداریكردنی لە كۆنفرانسی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان، وتی "پەرلەمانی عێراق لە 2017 و پەرلەمانی كوردستان لە 2020دا دوو یاسایان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر دەركرد كە لە ناوەرۆكدا هاوشێوەن، تووشبووانی ماددەی هۆشبەر بە نەخۆش هەژمار دەكەن، سزاكانیان سووك كردووە و زیاتر سزای پێبژاردنیان داناوە". ئەو پێی وایە ئەم دوو یاسا بوونەتە هۆی "تەشەنەسەندنی بازرگانی و تووشبوون بە ماددەی هۆشبەر". 

سەرۆكی ئەنجوومەنی دادوەری دەشڵێت "پێویستە سزای بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەر لە پێنج ساڵ زیندانی كەمتر نەبێت و بۆ بازرگانەكانیش پێویستە سزاكە زیندانیكردنی هەتا هەتایی و لەسێدارەدان بێت".