دوای دوومانگ بایکۆت و خۆپیشاندان، مووچەخۆران ناڕەزاییەکانیان دەبەنە گۆڕەپانی تەحریر لە بەغداد
پەرەگراف
مامۆستاو فەرمانبەرانی ناڕازی لە هەرێمی کوردستان دوای زیاتر لە دوو مانگ بایکۆت و دەربڕینی ناڕەزایی، خۆپیشاندانەکان دەگوازنەوە بۆ گۆڕەپانی تەحریر لە بەغدادو ڕووی داواکانیان دەکەنە حکومەتی عێراق بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی مووچە.
لە هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەكانی گەرمیان و ڕاپەڕین، ئەمڕۆش خۆپیشاندانی فراوانی مامۆستاو فەرمانبەران ئەنجام درا، لەگەڵ داواکردنی مووچەی مانگانەیان، چەندین دروشمیان دژی حکومەتی هەرێم گوتەوە.
"من خۆم مامۆستام و هاوسەرەکەشم فەرمانبەرەو کرێچیشین، هەردووکمان مانگانە چاوەڕێی مووچەکانمانین، بەڵام حکومەتی هەرێم ناتوانێت دابینی بکات، لەبەرئەوە بایکۆت بە مافی خۆمان دەزانین و بەردەوام دەبین" ئەحمەد عەلی لە خۆپیشاندانەکەی سلێمانیدا بە دەم گوتنەوەی دروشم لە دژی حکومەتی هەرێم وای بە پەرەگراف وت.
مامۆستا ئەحمەد سێ منداڵی هەیەو دوانیان لە قوتابخانەن، وتیشی "ئەگەر قوتابخانە بکرێتەوە نە من دەتوانم بە گیرفانی بەتاڵ بڕۆم وانە بڵێمەوەو نە دەشتوانم دوو منداڵەکەم بنێرمەوە لەبەرئەوەی مەسرەفیانم پێ ناکرێت، خاوەن ماڵەکەشم لەولاوە بوەستێت کە مانگانە کرێ خانوەکەی لێم دەوێت".
نیوەی مانگی یانزە تێپەڕبووەو ھێشتا دیار نییە کەی مووچەی مانگی نۆی مامۆستا ئەحمەدو مامۆستاو فەرمانبەرانی دیکەی هەرێم دابەش دەکرێت، حکومەتی ھەرێم چاوەڕێی بەغدایە ٧٠٠ ملیار دیناری بە قەرز بۆ ڕەوانە بکات وەک دواین بڕی ئەو قەرزە سێ مانگییەی بڕیاریداوە بۆ هەرێمی بنێرێت.
چاوەڕوان دەکرێت لە چەند ڕۆژی داهاتوودا ٧٠٠ ملیارەکە بگاتە هەولێرو مووچەی مانگی ٩ دابەش بکرێت، بەڵام هێشتا چارەنووسی مووچەی سێ مانگی دیکە ئەمساڵ نادیارە، لە کاتێکدا بەرەو ساڵی نوێ هەنگاو دەنێین.
مەسرور بارزانی بە نامەی فەرمیی و پەیوەندیکردن بە سەرۆکوەزیرانی عێراقەوە داوای کردووە بەغداد سێ مانگی دیكە قەرزی 700 ملیار دیناری بۆ مووچە بۆ هەرێم بنێرێت، سەرۆكی حكومەتی هەرێم دەڵێت، وەڵامی بەغدا ئەوە بووە كە دەبێت لە مانگی 12دا جارێكی دیكە پاكتاوی دارایی بكرێت بۆ ئەوەی بزانن چی ماوە دابینی بكەن.
"لە هیچ شوێنێکی دونیا نەبووە دەوام بەبێ مووچە بکرێت، کە حکومەتی هەرێم ناتوانێت مووچە دابەش بکات و چاوەڕێی دەستی بەغدایە با بەغداد ڕاستەوخۆ مووچەکانمان بداتێ و حکومەتی هەرێممان بۆ چییە؟" ئارام ڕەسوڵ کە لە خۆپیشاندانەکەی سلێمانی بە تەنیشت مامۆستا ئەحمەدەوە دروشمی دەگوتەوە وای بە پەرەگراف وت.
ئارام فەرمانبەرە، هاوسەرەکەی بێکارەو دوو منداڵیان هەیە، وتیشی "خێزان و دوو منداڵ مانگانە چاوەڕێی دەستی منن پارەیان بدەمێ و مەسرەفیان بکەم، منیش چاوەڕێی حکومەتی هەرێمم و ئەویش نایدات، ئەمە کەی وەزعە دوای ٣٢ ساڵ لە حکومڕانیی کوردی".
مامۆستاو فەرمانبەران لە خۆپیشاندانەکەی سلێمانیدا ڕایانگەیاند "یەکشەممەی ئایندە ئاڕاستەی خۆپیشاندانەکان ڕوو دەکەینە بەغدادو دەچینە گۆڕەپانی تەحریر"، مووچەخۆران داوا دەکەن عێراق ڕاستەوخۆ مووچەکانیان پێبدات، بەڵام حکومەتی هەرێم بە تووندی ئەوە ڕەتدەکاتەوەو هەنگاوێکی لەو جۆرە بە نادەستووری و لێدان لە قەوارەی هەرێم وەک قەوارەیەکی فیدراڵیی لە قەڵەم دەدات.
خۆپیشاندەران داوا دەکەن؛ مووچەی مانگی ٩ و ١٠ پێکەوە دابەش بکرێت و مانگانە لەکاتی خۆیدا مووچەکانیان پێ بدرێت، هەروەها دەستپێكردنەوەی پلەبەرزكردنەوەی مامۆستایان و فەرمانبەران، لەگەڵ دامەزراندنی مامۆستایانی وانەبێژ بە هەمیشەیی کە ژمارەیان زیاتر لە ٣٥ هەزار مامۆستایەو چەند ساڵێکە بە گرێبەست و مووچەیەکی کەم وانەدەڵێنەوە، داوایەکی دیکەیشیان دیاریكردنی چارەنووسی مووچە پاشەكەوتكراوەكانی ساڵانی ڕابردوویانە.
پاشەكەوتی موچە، بڕینی ڕێژەی لە سەدا 10 تا سەدا 70 بوو لە پارەی مانگانەی موچەخۆران و فەرمانبەران لە نێوان ساڵانی (٢٠١٤ بۆ ٢٠١٩)، لە هەندێك ساڵدا چەند مانگێك بە تەواوی موچە نەدرا و مانگەكانی دیكەش بە پاشەكەوت یان لێبڕینی بەشێكی موچە دابەشكرا؛ لەو چەند ساڵەدا 12 موچە بە تەواوی نەدرا و زیاتر لە 30 موچەش بە پاشەكەوت و لێبڕینەوە دابەشکران.
زیاتر لە دوو مانگە پڕۆسەی خوێندن دەستی پێ كردووە، بەهۆی بایکۆتەوە چارەنووسی ٧٠٠ هەزار خوێندکار لە سنووری پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەكانی ڕاپەڕین و گەرمیان نادیارە، ئەوەش وایکردووە خوێندکارانی پۆلی ١٢ داوای کەمکردنەوەی مەنهەجی خوێندن بکەن و چەندجارێک بە خۆپیشاندان ئەو داوایەیان ئاڕاستەی وەزارەتی پەروەردە کردووە.
ئالان حەمەسەعید، وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێم، ڕۆژی 16-11-2023 دەربارەی داواكاریی قوتابیانی پۆلی 12ی ئامادەیی بە ڕۆژنامەنووسانی وت، "كاتێك وەزارەتی پەروەردە دەڵێت: پرۆگرامەكانی خوێندن كەم ناكەینەوە، مەبەستی ئەوەیە بەرژەوەندیی قوتابی و خوێندكاران بپارێزێت".
وەزیر وتیشی "هەموو قوتابی و خوێندكارانی پۆلی 12ی ئامادەیی لە سلێمانی دڵنیا دەكەمەوە كە درەنگ دەستیان بە خوێندن كردووە، یان تا ئێستا دەستیان پێ نەكردووە، ماف و بەرژەوەندییان پارێزراو دەبێت".
ئەمساڵ قەیرانی مووچە دوای ئەوە سەری هەڵدا کە لە ٢٥ی ئازاردا دادگای ناوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای دژی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە بەرژەوەندیی حكومەتی عێراق یەكلا كردەوە و توركیای ناچار كرد هەناردەی نەوتی هەرێم و کەرکوک ڕابگرێت، لەو کاتەوە هەناردەی نەوت ڕاگیراوەو زیانی ٧ ملیار دۆلار بە ئابوریی عێراق گەیشتووە کە زۆربەی بەر هەرێمی کوردستان کەوتووە.
جەوهەری کێشەکانی نێوان هەولێرو بەغداد سەربەخۆیی ئابوری و دۆسیەی دەرهێنان و هەناردەی نەوتە کە بە بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لە هەرێم سەندراوەتەوەو دراوەتە دەست بەغداد.
بەگوێرەی یاسای بودجەی سێ ساڵی عێراق(2023 – 2025)، پشكی ساڵێكی هەرێمی کوردستان 16 تریلیۆن و 609 ملیار و 639 ملیۆن و 162 هەزار دینارە، بەڵام بەغداد ئامادەنییە بودجەی هەرێم بنێرێت چونکە بەپێی هەمان یاسای هەرێم پابەندکراوە بە ڕادەستکردنی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەو بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەی نەوت و جۆری گرێبەستەکانی هەرێەوە، عێراق ناتوانێت سوود لە نەوتی هەرێم وەربگرێت.
حكومەتی عێراق بەو گرێبەستانە ڕازیی نییە كە حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت كردوویەتی و لە جۆری هاوبەشیپێكردنە، عێراق پێیوایە هەرێم بەو جۆرە گرێبەستانە دەرفەتی زۆری بە كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان داوە بۆ بەدەستهێنانی قازانجی زۆر، هەروەها كۆنتڕۆڵكردنی بەرهەمی كێڵگەكان دەكەوێتە دەستی كۆمپانیاكان و دەشتوانن مامەڵە بە پشكەكانیانەوە بكەن، ئەوانەش پێچەوانەن لەگەڵ گرێبەستەكانی جۆری خزمەتگوزاریی كە وەزارەتی نەوتی عێراق كاریان پێ دەكات.
بەڵام كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان، مۆدێلی گرێبەستی هاوبەشیی لە بەرهەمهێنان كە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی كوردستان هەیانە بە سەركەوتوو لەقەڵەم دەدەن و ئاماژە بەوە دەكەن، سەرەڕای ئاستەنگە سیاسی و ئەمنیی و جیۆلۆجییەكان لە هەرێم، بەڵام كۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتیەكان لە ماوەی ١٥ ساڵدا بەرهەمهێنانی نەوتیان لە نزیكەی سفرەوە گەیاندووەتە دەوروبەری ٢٥٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا.
هەفتەی ڕابردوو ماوەی دوو ڕۆژ وەزیری نەوتی عێراق لە هەولێر بوو، گفتوگۆی چڕ ئەنجام دران و جەخت لە پێویستیی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت کرایەوە، پاشان وەزیری نەوت گەڕایەوە بەغدادو ئەنجامی کۆبوونەوەو پێشنیارەکانی بردەوە بۆ سەرۆکوەزیرانی عێراق، ئێستا هەرێم چاوەڕێی بڕیاری کۆتایی عێراقە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتەکەی و پێدانی بودجەکەی بەپێی یاسای بودجەی عێراق، تا کێشەی مووچەخۆران چارەسەر ببێت و مانگانە لەکاتی خۆیدا وەریبگرن و کۆتایی بە بایکۆتی مامۆستاو فەرمانبەران بێت.