پەرەگراف- هەولێر
حیزبە سیاسییەکانی هەرێم بە تایبەت پارتی و یەکێتی وەک دوو هێزی دەسەڵاتدار، لە چوار ساڵی ڕابردوودا دەیان کۆبوونەوەیان ئەنجامدا بە شێوەی دوو قۆڵی و بە بەشداریی حیزبەکانی دیکەو تەنانەت نەتەوە یەکگرتووەکانیش لەسەر هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن، بەڵام نەیانتوانی بەربەستی سەرەکیی بەردەمیان چارەسەر بکەن کە ١١ کورسییەکەی پێکهاتەکانە لە پەرلەمانی کوردستان.
یەكێتی و بەشێك لە حیزبەكانی دیكەش ڕەخنەیان لە نوێنەرایەتیی پێكهاتەكان لە پەرلەمان هەیەو پێیان وایە نوێنەرایەتیی ڕاستەقینەی پێكهاتەكان ناكەن، بەڵكوو "لەلایەن پارتییەوە لە ململانێ سیاسییەكاندا بەكار هێنراون"و یاسای هەڵبژاردن بە جۆرێکە هەر ١١یان لە بەرژەوەندیی پارتی یەکلا دەبنەوە، هەربۆیە داوای گۆڕینی شێوازی هەڵبژاردنی کاندیدەکانی پێکهاتەکان دەکەن.
بەهۆی نەگەیشتنە ڕێککەوتن لەسەر هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن و کورسیی پێکهاتەکان، نەتوانرا هەڵبژاردن لە ماوەی یاسایی خۆی ئەنجام بدرێت کە بەرلە مانگی ١١ی ٢٠٢٢ بوو، دواجار پەرلەمانی کوردستان تەمەنی خۆی بۆ ساڵێک درێژکردەوە بە ئامانجی ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام دادگای فیدراڵی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی هەڵوەشاندەوەو هەرێمی کوردستان بێ پەرلەمان مایەوەو کەوتە بۆشایی یاساییەوە.
هەرچەندە 25ی شوباتی داهاتوو دیاریکراوە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و کۆمسیۆنی عێراق ئامادەیی پیشانداوە لەو ماوەیەدا ئەنجام بدرێت و حکومەتی عێراقیش ٦٩ ملیارو ٢٣٠ ملیۆن دیناری بۆ بەڕێوەچوونی پڕۆسەکە دیاری کردووە، بەڵام هێشتا ئەنجامدانی لەو وادەیەدا مسۆگەر نییە. لە دوای یەكەم هەڵبژاردنەوە لە ١٩-٥-١٩٩٢، هیچ پڕۆسەیەكی هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی كوردستان لە وادەی یاسایی و دیاریكراوی خۆیدا بەڕێوەنەچووە.
پاش گەیشتنە بنبەستی گفتوگۆکان لەسەر کورسی پێکهاتەکان، یەکێتی ئەو پرسەی بردە دادگای فیدراڵی عێراق و تانەی لە یاسای هەڵبژاردنی هەرێم داو پێیوایە چەند ماددەیەکی "پێچەوانەی دەستووری عێراقە" یەکێک لەوانەش کورسی پێکهاتەکانە، دادگای فیدراڵی کە پارتی چەندینجار هێرشی تووندی کردووەتەسەرو تۆمەتباری کردووە بە "لایەنگریی کردن و زاڵبوونی هەژموونی سیاسیی بەسەر بڕیارەکانیدا"، ٢٧ی ئەم مانگەی دیاریکردووە بۆ بڕیاردان لە سکاڵاکەی یەکێتی دوای ئەوەی شەش دانیشتنی دادگای لەسەر دۆسیەکە بەڕێوەچووە.
پارتی و پێکهاتەکان ترسیان هەیەو نیگەرانن
لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان لە چوار ساڵی ڕابردوودا، ١١ پەرلەمانتارەکەی پێکهاتەکان لە تەواوی دۆسیە گرنگەکاندا دەنگیان لەگەڵ فراکسیۆنی پارتیدا بووە کە ٤٥ پەرلەمانتاری هەبووەو لەگەڵ کورسیی پێکهاتەکان بە ٥٦ دەنگ خاوەنی نیوە+١ی پەرلەمان بووە، ئێستا ترس لە تێکدانی ئەو هاوکێشەیە بەهۆی سکاڵاکەی یەکێتییەوە بە تەواوەتی پارتی و ئەو لایەنانەی پێکهاتەکانی نیگەران کردووە کە نزیکن لەو حیزبەوە.
"چوار ساڵە لەگەڵ هێزە سیاسییەكان لە مشتومڕی هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنداین و ویستوومانە بە شێوەی سازان هەمواری یاساكە بكەین، بەڵام نەگەیشتینە ڕێككەوتن، هەر بۆیە پەنامان بردووەتە بەر دەستوور و یاسا" زیاد جەبار، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان کە سکاڵاکەی لە دادگای فیدراڵی تۆمار کردووە بۆ پەرەگراف وای وت.
زیاد جەبار وتیشی "لەسەر مەسەلەی پێكهاتەكان، یەكێتی جەخت لە دوو خاڵ دەكاتەوە. یەكەم، مەبدەئی یەكێتی وا بووە ئەو كورسییانە بۆ نوێنەرایەتیی ڕاستەقینەی پێكهاتەكان بێت. دووەم، لە هەر شوێنێكی هەرێمی كوردستان كە پێكهاتە هەیە، نوێنەرایەتیی هەبێت و بەشداربێت".
یەكێتی سكاڵای لەسەر پێنج ماددەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەمواركراو تۆمار كردووە، واتا تانەیان لە ماددە هەمواركراوەكانی یاسای هەڵبژاردن داوە و داوا دەكەن دادگا هەموارەكان هەڵبوەشێنێتەوە‌و یاساكە بباتەوە سەر كۆپییە ئەسڵەكەی خۆی، ئەو ماددانەی یاساکەش کە تانەیان لێدراوە تایبەتن بە؛ ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان، كورسی پێكهاتەكان و بازنەكانی هەڵبژاردن و تۆماری دەنگدەران، ئامانجی سەرەکیی سکاڵاکە کورسیی پێکهاتەکانە لەگەڵ گۆڕینی شێوازی هەڵبژاردنەکە لە یەک بازنەوە بۆ چوار بازنە کە بۆ ئەمەیان پارتی لاریی نییە.
"سکاڵاکە تەنیا لەسەر پێکهاتەکان نییە، سكاڵامان لەسەر ماددەی یەك تۆمار كردووە كە تایبەتە بە ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان. لە عێراقدا هەر 100 هەزار كەسێك نوێنەرێكی لە پەرلەمان هەیە، بەڵام لە كوردستان ڕوون نییە، ئەمە پێویستی بە ڕێكخستنە" زیاد جەبار وای وت.
ئەگەر دادگای فیدراڵی سکاڵاکەی یەکێتی وەکخۆی پەسەند بکات و لە بەرژەوەندیی ئەو حیزبە بڕیار بدات، ئەوا كورسییەكانی پەرلەمان لە ١١١ كورسییەوە بۆ 106 كورسی كەم دەكرێنەوە و پێنج كورسیی پێكهاتەی توركمان و کورسییەکی ئەرمەنەکان هەڵدەوەشێنەوە، تەنیا پێنج كورسیی پێكهاتەی مەسیحی دەمێنێتەوە كە لە یاسا كۆنەكەدا ھەبووە.
بەپێی ماددەی هەشتەمی (یاسای ژمارەی 2ی ساڵی 2009ی یاسای هەمواركردنی چوارەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نیشتمانیی كوردستان - عێراق ژمارە 1ی ساڵی 1992ی هەمواركراو)، پێنج كورسی بۆ توركمان و پێنج كورسی بۆ كلدان سریان ئاشووری و یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت كە پاڵێوراوانی هەریەك لەو پێكهاتانە كێبڕكێی لەسەر دەكەن.
لەسەر کورسیی پێکهاتەکان و هەوڵەکانی گۆڕین و دەستکاریکردنیان، ١١ی ئەم مانگە مەسرور بارزانی، نامەیەکی بۆ هەریەکە لە فایەق زێدان سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەری عێراق و جینین پلاسخارت نوێنەری سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتووەکان و عومەر ئەحمەد سەرۆکی کۆمسیۆنی هەڵبژاردن نارد.
سەرۆکی حکومەتی هەرێم، لە نامەکەیدا پشتیوانی تەواوی حکومەتی بۆ مافی پێکهاتەکانی کوردستان دووپات کردەوە، "تێیدا نیگەرانیی و ناڕەزایی لە بەرامبەر هەوڵەکانی گۆڕین و دەستکاریکردنی کورسی و مافی پێکهاتەکانی کوردستان دەربڕی و داوایکردووە کە ڕێگری لەم هەوڵانە بکرێت و مافەکانی پێکهاتەکان دەستکاری نەکرێت و پارێزراو بێت".
ڕۆژێک پێشتریش هەر لەسەر هەمان پرس، بارەگای مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی، ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردەوەو وتی "سەبارەت بە بابەتی میكانیزمی دابەشكردنی كورسیی پێكهاتەكان لە هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان و بوونی هەندێ هەوڵ بۆ گۆڕین و دەسكاریكردنی كورسی و مافەكانی پێكهاتەكان و چۆنیەتیی بەشدارییان لە هەڵبژاردن، تێڕوانینی سەرۆك بارزانی بەمشێوەیەیە كە پێویستە ڕێگە بەوە بدرێت پێكهاتەكان خۆیان بڕیار لە چارەنووسی خۆیان بدەن و هیچ چوارچێوەیەكی دیاریكراو بەسەریاندا نەسەپێندرێت".
"پێكهاتەكان بەشێكی ئازیز و گرنگی كۆمەڵگەی كوردستانین و نابێ ئیستحقاق و مافەكانیان تێكهەڵی هیچ بەرژەوەندییەكی سیاسی و نادادپەروەرانە بكرێت" بارەگای بارزانی وای وت.
دەرچوونی كاندیدی ١١ کورسییەکەی پێکهاتەکان بۆ پەرلەمان ڕێژەیەكی كەمتر دەنگی پێویستە بەراورد بە كاندیدانی 100 كورسییەكەی دیكە، بە جۆرێك پەرلەمانتاری پێكهاتەكان لە کۆتا خولی پەرلەمان تێیاندابوو بە كەمتر لە 200 دەنگ بووەتە پەرلەمانتار. چەندین خولە لەسەر یەك، پارتی كورسیی پێكهاتەكان بۆخۆی مسۆگەر دەكات‌و هاوكاری دەرچوونی ئەو كاندیدانە دەكات كە نزیك لەو حیزبەن، ئەوەش زیاتر بە دەنگدانی تایبەت دەكات، بەوپێیەی دەنگی هێزی چەكدارەو زیاتر ئاڕاستەكراو و كۆنتڕۆڵ كراون بۆ دەنگدان بەهەر كەسێك حیزب بۆیان دیاریی بكات.
کۆمسیۆن پێشنیاری فرەبازنەیی دەکات و پێکهاتەکانیش ناکۆکن
ئەو ناکۆکییەی لە ناو حیزبە دەسەڵاتدارەکاندا هەیە، شۆڕبووەتەوە بۆ ناو پێکهاتەکان و ئەوانیش دابەش بوون بەسەر بۆچوونەکانی پارتی و یەکێتیدا، لە کۆبوونەوەیەکی پێکهاتەکان لەگەڵ نوێنەرانی نەتەوەیەکگرتووەکان لە هەولێر لە مانگی ٤ی ئەمساڵ، نوێنەرانی پێکهاتەکانی تورکمان و مەسیحیی، بۆچوونی جیاوازیان هەبووە لەسەر پرسی هەڵبژاردن.
تورکمانەکان داوایان کردووە کوردستان یەک بازنەی هەڵبژاردن بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەدا نەبوون تۆمارێکی تایبەت بە دەنگدان بۆ ئەوان دروستبکرێت، بەڵام نوێنەرانی مەسیحییەکانی سلێمانی و کۆیە؛ لە دیداری نەتەوە یەكگرتوەكاندا داوایانكردووە هەڵبژاردن بۆ ئەوان فرە بازنە بێت و لە دەنگدانی تایبەت جیابکرێنەوەو تۆمارێکی تایبەتیش بە خۆیان هەبێت.
رامسی حیکمەت، وەک کەسایەتییەکی مەسیحی گوندی هەرمۆتە بەشداری لە کۆبوونەوەکەدا كردووە و بۆ پەرەگراف وتی "داوامانكرد کورسییەک بۆ کۆیە و سلێمانی دەستنیشانبکرێت". ژمارەی مەسیحییەکان بە وتەی رامسی لە کۆیە و هەرمۆتە زیاتر لە چوار هەزار کەس دەبن.
هەروەها پاساوی بۆ داواكارییەكەیان ئەوەیە؛ لە پێنج خولی رابردووی پەرلەماندا یەک پەرلەمانتاری مەسیحی سەردانی مەسیحییەکانی کۆیە و سلێمانییان نەکردووە، تا لە کێشە و گرفتەکانیان بپرسنەوە، "ناکرێت کورسییەکانی مەسیحییەکان هەر قۆرغ بکرێت بۆ هەولێر و دهۆک، ئەوان نوێنەرایەتی مەسحییەکان ناکەن بەڵکو نوێنەرایەتی حیزبێکی دیاریکراو دەکەن".
پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان كە پێكهاتەی نەتەوەیی و ئاینین، نەتەوەكان بریتین (توركمـان، كـلدانی، سـریانی، ئاشووری و ئەرمـەنی)، كە لە ڕووی ئاینییەوە بریتین لە (مەسیحی، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، كاكەیی، شەبەك، فەیلی و زەردەشتی).
رامسی دەڵێت "لایەنە مەسیحییەکانی نزیک لە دەسەڵات، داوای یەک بازنەییان کرد، چونکە ئەوان لەلایەن دەسەڵاتەوە لە دەنگدانی تایبەت دەنگیان بۆ دەچێت".
لە دواین دانیشتنی دۆسیەی سکاڵاکەی یەکێتی دا کە ڕۆژی ٣ی ئەم مانگە بەڕێوەچوو، دادگای فیدراڵی عێراق داوای بۆچوونی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراقی كرد لەبارەی بازنەكانی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان و دابەشكردنی كورسیی پێكهاتەكان.
كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە پێشنیارەكەیدا ئەوەی خستووەتەڕوو، هەرێمی كوردستان بكرێت بە ٣ بازنەی هەڵبژاردن و كورسییەكانی پەرلەمان و كورسییەكانی كۆتاكان دابەشی ئەو سێ بازنەیە بكرێن، بە جۆرێك ١٠٠ كورسییەكەی پەرلەمانی كوردستان؛ ٤١ی بۆ سلێمانی و ٣٤ بۆ هەولێرو ٢٥ی بۆ دهۆك دیاری بكرێت.
١١ كورسییەكەی پێكهاتەكانیش دابەشی ئەو سێ بازنەیەی هەڵبژاردن بكرێن، بە جۆرێك؛ ٤ كورسیی پێكهاتەكان بۆ سلێمانی كە ٢یان بۆ كلدان، سریان و ئاشووری و ٢ كورسییەكەی دیكە بۆ توركمان، ٤ كورسیی دیكەش بۆ هەولێر كە بە هەمان شێوە ٢یان بۆ كلدان، سریان و ئاشووری و ٢ كورسییەكەی دیكە بۆ توركمان، دهۆكیش ٣ كورسیی پێكهاتەكانی بۆ دیاریكراوە كە 1 كورسی بۆ كلدان، سریان و ئاشووری، 1 كورسی بۆ توركمان و 1 كورسی بۆ ئەرمەنەكان.
بەشێك لە حیزب و نوێنەرانی پێكهاتەكانی توركمان، كلدان و سریان و ئاشووری و ئەرمەن، ٩ی ئەم مانگە لە هەولێر كۆبوونەوە و پێشنیارەكەی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراقیان بۆ دابەشكردنی كورسیی پێكهاتەكان بەسەر پارێزگاكاندا ڕەت كردەوەو جەخت دەكەنەوە كە دەبێت هەڵبژاردن بۆ كورسیی پێكهاتەكان دەبێت بە یەك بازنە بێت.
مونا قەهوەچی، یەكێك لە نوێنەرانی پێكهاتەی توركمان، وتی "ئەو پێشنیازەی كە كۆمیسیۆن ئاراستەی دادگای فیدراڵیی كردووە، تەنیا بۆ پارچە پارچەكردنی كۆتاكانە". هەروەها وتیشی، كە ئەگەر وەڵامی داواكارییەكانیان نەدرێتەوە، پەنا بۆ "بایكۆتی هەڵبژاردن و خۆپیشاندانی مەدەنی" دەبەن.
"لە ڕووی یاساییەوە كە ئێستا پەرلەمانی كوردستان ناتوانێت كاری یاسایی خۆی بكات، هیچ دەسەڵاتێك بۆی نییە دەستكاریی هەمواری یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكات، دەبێت هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت و دوای ئەوە پەرلەمانی كوردستان دەتوانێت بە پرۆژەیاسایەك هەمواری یاساكە بكات" مونا قەهوەچی کە سكرتێری خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بوو لە پشكی پێكهاتەی توركمان، وادەڵێت.