ڕێگای گەشەپێدان؛ وەرچەرخانى ئابوورى لە عێراق و خاڵێکى دیکەى ناکۆکى لە نێوان هەولێر و بەغداد

پەرەگراف- سەنگەر سالار

هەرێمی كوردستان هەموو كارتەكان بۆ تێپەڕینی ڕێگای گەشپێدان بە خاكەكەیدا بەكار دەهێنێت، پرۆژەکە بووە بە خاڵێکى دیکەى ناکۆکى لە نێوان هەولێر و بەغداد. ڕێگاکە هەنگاوێكی گەورە بە ئابووریی عێراق دەدات و كوردستان نایەوێت لێی بێبەش بێت، بەڵام بەغداد كە پلانێكی دیكەی داناوە، هێشتا وەڵامی پێشنیازەكەی هەرێمی كوردستانی بۆ گۆڕینى ئاراستەى ڕێگاکە نەداوەتەوە.

ڕیگای گەشەپێدان كە بە "ڕێگای ئاوریشمی عێراقی" وەسف دەكرێت، پرۆژەیەكی ستراتیژیی بازرگانی و گەشتیاریی چوار وڵاتی ناوچەكەیە كە عێراق گرنگترین ڕۆڵی تێیدا هەیە. هەرێمی كوردستان لەناو پلانی عێراقدا نییە بۆ تێپەڕینی ڕێگاكە بەناو خاكەكەیدا، بەڵام بەرپرسانی باڵای هەرێم هەوڵەكانیان لەسەر ئاستی عێراق و وڵاتانی بەشدار لە پرۆژەكە چڕ كردووەتەوە بۆ ئەوەی پلانەكەی عێراق لە بەرژەوەندیی هەرێم بگۆڕن.

حكومەتی هەرێم دوو پێشنیاری دەربارەی ڕێگای گەشەپێدان ئاراستەی بەغداد كردووە و پێشنیاری یەكەم ڕەت كراوەتەوە، بەغداد لێكۆڵینەوە لەبارەی پێشنیاری دووەمەوە دەكات و هێشتا یەكلا نەبووەتەوە، بەڵام بەرپرسانی هەرێم گەشبینن كە حكومەتی عێراق لە بەرژەوەندیی هەرێم دەستكاریی پلانەكەی خۆی بكات.

ڕێگای گەشەپێدان كە دوو ڕێگای شەمەندەفەر و ڕێگای خێرای ئۆتۆمبێل (ئۆتۆبان)ـە بە تەنیشت یەكەوە، كەنداوی عەرەبی لە ڕۆژهەڵاتی جیهان بە ئەورووپا لە ڕۆژئاوای جیهان دەبەستێتەوە، بە پرۆژەیەكی گەورە بۆ بووژانەوەی ئابووریی عێراق دادەنرێت.

پرۆژەكە بە بەشداریی قەتەر، ئیمارات، عێراق و توركیا ئەنجام دەدرێت و تا ئەورووپا دەڕوات. لە پرۆژەكەدا، عێراق كەنداو بە توركیاوە دەبەستێت، توركیاش نیوەكەی دیكەی پرۆژەكە تەواو دەكات و بە دوو ڕێگای وشكانی و ئاوی دەیگەیەنێتە ئەورووپا.

تێچووی پرۆژەكە لە عێراقدا 17 ملیار دۆلارە و داهاتی ساڵانەی بە زیاتر لە چوار ملیار دۆلار خەمڵێندراوە. هەروەها پرۆژەكە دەبێتە هۆی خێراكردنی جووڵەی بازرگانی و بە كەمتر لە نیوەی كاتی پێشوو كاڵا و شمەك لەناو عێراقدا دەگوازرێتەوە.

پرۆژەكە لە بەندەری فاو لە بەسرە دەست پێ‌ دەكات، كە خاڵی دەستپێكی بەستنەوەی كەنداوی عەرەبییە بە ناوچەكانی دیكەوە، پاشان بە شارەكانی عێراقدا تێدەپەڕێت و لە دەروازەی فیشخاپووری هەرێمی كوردستانەوە دەچێتە توركیا، پاشانیش بۆ ئەورووپا، شاری ڕۆتردام لە هۆڵەندا خاڵی كۆتایی ڕێگاكەیە.

ڕێگاكە لەسەر سنووری توركیاوە بە باكووری كوردستاندا تێدەپەڕێت، لە پارێزگای ئامەدەوە و دەچێتە مێرسین، پاشان لە ڕێگەی بەندەری مێرسینەوە ڕێگاكە بەناو دەریای سپیی ناوەڕاستدا بە ئەورووپاوەوە دەبەسترێتەوە. هەر لەناو توركیادا بە ڕێگای وشكانی لەڕێی شارەكانی ئەنقەرە و ئیستانبووڵەوە جووڵەی بازرگانی و گەشتیاری بە بولگاریا، ڕۆمانیا، سڕبیا و مەكەدۆنیا دەبەسترێتەوە.

ڕێگای گەشەپێدان لەناو عێراقدا

وەكوو ئامادەكارییەك بۆ پرۆژەی ڕیگای گەشەپێدان كە بەندەری فاو لە بەسرە خاڵی دەستپێكیەتی، عێراق دەستی كردووە بە دروستكردنی بەندەرێكی گەورەی نوێ‌ لە فاو لەسەر كەنداو، كە دەبێتە گەورەترین بەندەر لە ناوچەكە و دەیەم گەورەترین بەندەری جیهان. پرۆژەكە بە بودجەی چوار ملیار و 600 ملیۆن یۆرۆ جێبەجێ‌ دەكرێت و لە ساڵی 2025 تەواو دەبێت. بەندەرەكە ساڵانە توانای گواستنەوەی 99 ملیۆن تەن كاڵا و شمەكی هەیە.

ڕێگای گەشەپێدان بە 10 پارێزگای عێراق و پارێزگایەكی هەرێمی كوردستاندا كە دهۆكە، تێدەپەڕێت.

تێچووی پرۆژەكە لەناو عێراقدا 17 ملیار دۆلارە، 10 ملیار و 500 ملیۆن دۆلار بۆ ڕاكێشانی هێڵی ئاسنین، هەروەها شەش ملیار و 500 ملیۆن دۆلار بۆ ڕێگای خێرای وشكانی (ئۆتۆبان)

قۆناغەكان و توانای ڕێگای گەشەپێدان

پرۆژەی ڕێگای گەشەپێدان بڕیارە لە ساڵی 2028 قۆناغی یەكەمی دەست پێ‌ بكات و لە ماوەی پێنج ساڵدا تەواو ببێت، پاشان قۆناغی دووەم لە ساڵی 2033 دەست پێ‌ دەكات و لە 2038 كۆتایی دێت، قۆناغی سێیەمی پرۆژەكەش لە ساڵی 2050 تەواو دەبێت.

پێشبینیی كراوە پرۆژەكە ساڵانە توانای گواستنەوەی 15 ملیۆن كەس و 22 ملیۆن تۆن كەلوپەلی بازرگانیی هەبێت.

خێرایی ئەو شەمەندەفەرانەی لە پرۆژەكەدا دەخرێنە كار، دەگاتە 300 كیلۆمەتر لە كاتژمێرێكدا، ئەمەش وا دەكات جووڵەی بازرگانی لە ئەورووپاوە بۆ كەنداو خێراتر بێت، بە جۆرێك تەنیا لەناو خاكی عێراقدا گواستنەوەی كاڵا لە باشوور بۆ باكوور كە 33 ڕۆژی پێویستە، بۆ 15 ڕۆژ كەم ببێتەوە.

پلانی عێراق و پێشنیازی هەرێم

بەپێی ئەو پلانەی عێراق بۆ ڕێگای گەشەپێدانی داڕشتووە، ڕێگاكە لە خاڵێكی بچووكدا بەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا تێدەپەڕێت، ئەویش خاڵی گەیشتنە بە توركیا لە دەروازەی فیشخاپوور لە پارێزگای دهۆك.

كاروان یاروەیس، ئەندامی لیژنەی گواستنەوە و پەیوەندییەكان لە پەرلەمانی عێراق، بۆ پەرەگراف دەڵێت "چەند جارێك دەستكاریی نەخشەی ڕێگاكە كراوە، دوایین گۆڕانكاری ئەوەیە كە حەوت بۆ هەشت كیلۆمەتر بەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا تێدەپەڕێت".

بەپێی ئەو پلانەی حكومەتی عێراق بڵاوی كردووەتەوە، ڕێگای گەشەپێدان كە لە بەندەری فاو دەست پێ‌ دەكات، لەناو عێراقدا بەم پارێزگایانەدا تێدەپەڕێت (بەسرە - ناسریە - سەماوە - دیوانیە - نەجەف - حیللە - كەربەلا - بەغداد - تكریت - مووسڵ - دهۆك (تەنیا دەروازەی فیشخاپوور).

حكومەتی هەرێم دوو پێشنیازی سەبارەت بە ڕێگای گەشەپێدان پێشكەش بە بەغداد كردووە، پێشنیازی یەكەم ئەوەیە كە ڕێگاكە لەناو سنووری هەرێمی كوردستاندا بە (سحێلا - سیمێل - دەشتی نەینەوا - هەولێردا بڕواتە كەركووك و پاشان پارێزگاكانی دیكەی عێراق تا بەندەری بەسرە)، بەو جۆرە 180 كیلۆمەتری دەكەوێتە ناو خاكی هەرێمی كوردستان. ئەم پێشنیازە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە ڕەت كراوەتەوە.

پێشنیازی دووەمی حكومەتی هەرێم ئەوەیە كە ڕێگای گەشەپێدان بە ڕۆژهەڵاتی ڕووباری دیجلەدا بڕوات بۆ دەشتی نەینەوا، دواتر بۆ سیمێل و پاشان بۆ دەڤەری دێرەبوور لە گوندی قەرەبوڵڵا و دواتر بۆ دەروازەی فیشخاپوور. ئەم پێشنیازە وەكوو ئانۆ جەوهەر، وەزیری گواستنەوە و گەیاندنی هەرێم دەڵێت، لەلایەن وەزارەتی گواستنەوەی عێراقەوە وەرگیراوە بۆ "دیراسە كردن".

پەرەگراف هەوڵی زۆری دا لێدوانی بەرپرسانی وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندنی هەرێم لەبارەی ئەنجامی گفتوگۆكانیان لەگەڵ حكومەتی عێراق و گرنگیی ئابووریی پرۆژەكە بۆ هەرێمی كوردستان وەر بگرێت، بەڵام ئامادە نەبوون لێدوان بدەن.

سەرچاوەیەكی ئاگادار لە وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندنی هەرێمی كوردستان كە نەیویست ناوی ئاشكرا بكرێـت، بە پەرەگرافی وت "هێشتا گفتوگۆكان لەگەڵ حكومەتی ناوەندی لەبارەی ڕێگای گەشەپێدانەوە نەگەیشتوونەتە ئەنجام، تا ئێستا بەغداد وەڵامی ئەرێنیی پێشنیازەكەی ئێمەی نەداوەتەوە، بەڵام گفتوگۆكانمان بەردەوامن".

حكومەتی هەرێم پێی وایە "هەوڵێك لە حكومەتی فیدراڵییەوە هەیە كە هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی گەشەپێدان سوودمەند نەبێت"، ئەوەش بەپێی لێدوانی پێشەوا هەورامانی، وتەبێژی حكومەتی هەرێم، بۆ کەناڵی کوردستان24 لە ڕۆژی 23-5-2024.

هەروەها كاروان یاروەیس بۆ پەرەگراف ئەوەش پشتڕاست دەكاتەوە كە "نەخشەی ڕێگای گەشەپێدان چەند جارێك دەستكاری كرا، هەموو گۆڕانكارییەكانیش بەو ئاراستەیە بوون كە مەودای تێپەڕینی ڕێگاكە بەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا كەم بكرێتەوە".

مەسروور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم، لە کۆنفرانسێکدا لە هەولێر ڕۆژی 12-5-2024، وتی "ئەوەی كە ڕێگاكە لە مووسڵەوە بە ڕۆژئاوای دیجلەدا بڕوات، پلانێكی هەڵەیە، چونكە هێندە دانیشتوانی نییە و ناوچەیەكی چۆڵە".

مەسروور بارزانی جەخت دەکاتەوە كە "سەرۆكوەزیرانی عێراق بە هەڵە تێگەیەندراوە لەوەی ئەگەر ڕێگاكە بە ڕۆژهەڵاتی دیجلەدا بڕوات، تێچووی زۆرترە، لەبەر ئەوەی شاخ و ڕووبار و بەرزونزمیی زۆرە، بەڵام ئەمە ڕاست نییە و با خۆیان بچن لێكۆڵینەوەی تێدا بكەن".

هەوڵەكانی هەرێم بۆ بەشداری لە ڕێگای گەشەپێدان

حكومەتی هەرێم جگە لە دانوستانە ناوخۆییەكانی لەگەڵ حكومەتی عێراق، لەسەر ئاستی دەرەوەش لەگەڵ وڵاتانی بەشدار لە پرۆژەی ڕێگای گەشەپێدان و وڵاتانی دیكەش، لە هەوڵدایە بۆ ئەوەی بەشێك لە ڕێگای گەشەپێدان بەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا تێپەڕێت. هەوڵەكان بەو ئاراستەیەن كە پلانی عێراق بۆ ڕۆیشتنی ڕێگاكە بە ڕۆژئاوای ڕووباری دیجلەدا، بگۆڕدرێت بە ڕۆژهەڵاتی دیجلە، ئەوكات بەشێكی زیاتری ڕێگاكە دەكەوێتە ناو خاكی هەرێم.

پێشەوا هەورمانی، وتەبێژی حكومەتی هەرێم، دەڵێت "سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە كۆبوونەوەی لەگەڵ محەمەد شیاع سوودانی، سەرۆكوەزیرانی عێراق و كۆبوونەوەی لەگەڵ ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆككۆماری توركیا لە (22-4-2024)، وتوویەتی: نابێت هەرێمی كوردستان بخرێتە دەرەوەی ڕێگەی گەشەپێدان و دەبێت بەشێك بێت لە پرۆژەكە".

ئەمە جگە لەوەی لە 24-5-2024، نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان، سەردانی ئیماراتی كرد كە یەكێكە لە وڵاتە بەشدارەكانی پرۆژەكە. پاڵپشتی لە تێپەڕینی ڕێگاكە بەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا، یەكێك بووە لە تەوەرەكانی گفتوگۆی سەرۆكی هەرێم لەگەڵ محەمەد بن زاید ئال نەهیان، سەرۆكی ئیمارات.

دوایین جار شاندێكی وەزارەتی گەیاندنی عێراق بە سەرۆكایەتیی بەڕێوەبەری گشتیی هێڵی ئاسنین، سەردانی هەولێری كرد و سەبارەت بە ڕێگای گەشەپێدان لەگەڵ وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندنی هەرێمی كوردستان كۆبووەوە

پاش كۆبوونەوەی شاندی عێراق و هەرێم لە 24-5-2024، وەزیری گواستنەوەی هەرێم ڕایگەیاند "گەیشتینە لێكتێگەیشتنێك لە نێوان ئەو پێشنیارەكەی هەرێم و بەرنامەكەی وەزارەتی گەیاندنی عێراقی بۆ پرۆژەكە".

بەپێی لیكتێگەیشتنی نێوان وەزارەتی گەیاندنی عێراق و وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندنی هەرێم، عێراق لە ڕێگەی لیژنەیەكی تایبەتەوە بەواداچوون بۆ پێشنیارەكەی هەرێم دەكات و لیژنەكە بە مەیدانی سەردانی ئەو شوێنانە دەكات كە حكومەتی هەرێم پێشنیاری كردووە ڕێگای گەشەپێدانی پێدا تێپەڕێت.

وەزیری گواستنەوە و گەیاندنی هەرێم دەڵێت "ئەو ڕێگایەی هەرێم پێشنیاری كردووە، 32 كیلۆمەتر كورتترە لەو پلانەی كە هەیە، هەروەها هەرزانترە و لە ڕووی ئەمنییەوە پارێزراو ترە".

ئەندامەكەی لیژنەی گواستنەوە و پەیوەندییەكانی پەرلەمانی عێراقیش بۆ پەرەگراف دەڵێت "ڕێگایە بۆ ئەوەی پارێزراو بێت و جووڵەی بازرگانی تێیدا سەركەوتوو بێت، پێویستی بە هەماهەنگیی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیە، بە تایبەت لەو ناوچانەی كە بە دەشتی نەینەوادا تێدەپەڕێت".

ئێستا حكومەتی هەرێم چاوەڕێی حكومەتی عێراقە كە وەڵامی پێشنیارەكەی بداتەوە. مەسروور بارزانیی سەرۆكی حكومەتی هەرێمیش دەڵێت "لەگەڵ سەرۆكوەزیرانی عێراق لە گفتوگۆدا دەبین بۆ ئەوەی ڕوونی بكەینەوە كە پێشنیارەكەی ئێمە سوودی ئابووریی زۆر زیاترە بۆ هەموو عێراق و هەموو پێكهاتەكانیش لێی سوودمەند دەبن".

گرنگیی ئابووریی پرۆژەكە بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان

پرۆژەی ڕێگای گەشەپێدان، ڕێگای ئاسنین و ئۆتۆمبێل، بەندەر و شاری نوێ‌ و چەندین ناوچەی پیشەسازی و پرۆژەی بازرگانیی گرنگ لەخۆ دەگرێت.

تەنیا بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ، 100 هەزار هەلی كار لە عێراقدا دەڕەخسێنێت، جگە لە دەیان هەزار هەلی كاری دیكە كە بەهۆی هاتنە ئارای پرۆژەی پیشەسازی و بازرگانییەوە دەڕەخسێن.

تێپەڕینی ڕێگاكە بەناو خاكی هەرێمی كوردستانیشدا، دەبێتە هۆی بووژانەوەی زیاتری ئابووری و ڕەخسانی هەزاران هەلی كار و پرۆژەی ئابووری، ئەمە جگە لە ئاسانبوون و زیادبوونی جووڵەی گەشتیاری و گەشەكردنی ئەو كەرتە.

د. خالید حەیدەر، مامۆستای زانكۆ و ئابووریناس، بۆ پەرەگراف دەڵێت "پرۆژەكە گرنگیی زۆری ئابووریی بۆ هەرێمی كوردستانیش هەیە، لەو شوێنانەی كە بەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا تێدەپەڕێت، لە نزیك و دوور لە ڕێگاكە كۆمەڵێك چالاكیی ئابووری ئەنجام دەدرێت كە هەلی كار دەڕەخسێنێت".

د. خالید حەیدەر دەشڵێت "بەهۆی ئەم ڕێگەیەوە، ئاسانكاری لە بازرگانیكردن لە نێوان ئاسیا و ئەورووپا دێتە كایەوە. هەروەها جگە لە نەوت، سەرچاوەیەكی دیكەی داهات بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان پەیدا دەبێت".

بەپێی لێدوانی بەرپرسانی عێراق، پرۆژەكە بازێكی گەورە بە ئابووریی عێراق دەدات، بە جۆرێك داهاتی ساڵانەی زیاتر لە چوار ملیار دۆلار دەبێت، ئەمە جگ لەوەی كە بە وەرچەرخان و پێشكەوتنێكی گەورەی ئابووری لە عێراق دادەنرێت، جووڵەی بازرگانی و گەشتیاریی عێراق لەگەڵ ئەورووپا زیاتر و ئاسانتر دەكات.

كاروان یاروەیس، ئەندامی لیژنەی گواستنەوە و پەیوەندییەكانی پەرلەمانی عێراق، ئاماژە بەوە دەكات كە "داهاتی عێراق بەشێوەیەكی سەرەكی پشت بە نەوت دەبەستێت، بە جۆرێك لە یاسای بودجەدا لە كۆی 200 ترلیۆن دینار، 183 ترلیۆنی پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، بۆیە ڕێگای گەشەپێدان هەلی ئەوە بۆ عێراق دەڕەخسێنێت كە بۆ داهات زیاتر پشت بە سەرچاوەكانی دیكەی جگە لە نەوت ببەستێت".