پەرەگراف- هەكار مەحمود
خۆپیشاندانێكی هێمن و ئاشتییانە 10 ساڵ پێش ئێستاو لەم مانگەدا دژی ڕژێمی بەشار ئەسەد سەرۆكی سوریا لە چەند شارێكی ئەو وڵاتە دەستی پێكرد، گۆڕا بۆ جەنگێكی فراوانی ناوخۆیی، سەدان هەزار كوژراو و ملیۆنان ئاوارە و كۆچبەری لێكەوتەوە، چەند شارێكیش خاپوور بوون.
جەنگ لە سوریا چۆن دەستی پێكرد؟
پێش سەرهەڵدانی ململانێكان، بەشێكی زۆری سورییەكان ناڕازیی بوون لە بەرزبونەوەی ڕێژەی بێكاری و بڵاوبونەوەی گەندەڵی و نەبونی ئازادی سیاسی لەژێر دەسەڵاتی بەشار ئەسەد، كە لە ساڵی 2000وە دوای كۆچی دوایی حافز ئەسەدی باوكی، بووبووە سەرۆكی وڵات.
لە مانگی ئازاری 2011 خۆپیشاندان بۆ داواكردنی ئازادی لە شاری درعای باشوری سوریا دەستیپێكرد، ئەوەش لەژێر كاریگەریی شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی كە لە چەند وڵاتێكی ناوچەكە خەڵك ڕاپەڕین دژی حوكمی سەركوتكەری دەسەڵاتداران.
حكومەت هێزی بۆ بڵاوەپێكردن و سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكان بەكارهێنا، ئەوەش توڕەیی و ناڕەزاییەكانی دژی بەشار ئەسەد زیاتر كردو خۆپیشاندان چەند شارێكی دیكەی گرتەوە.
خۆپیشاندان تادەهات فراوان دەبوو، دۆخی ئەمنیی بەتەواوی تێكچوو، ئۆپۆزسیۆن چەكی هەڵگرت، كە مەبەستی یەكەمی پاراستنی خۆی بوو، دواتر ڕوبەڕوبونەوەی چەكداریی لەگەڵ هێزە ئەمنییەكان ڕوویداو بەشار ئەسەد خۆپیشاندانەكانی بە "تیرۆری پاڵپشتیكراو لە دەرەوە" ناوبرد.
توندوتیژی بەخێرایی زیادیكرد و وڵاتی نوقمی جەنگێكی ناوخۆیی كرد، دەیان گروپی چەكداری ئۆپۆزسیۆن دەركەوتن، دواتر بەشێوەیەكی خێرا بابەتەكە لەوە دەرچوو ڕوبەڕوبونەوەكان لە نێوان لایەنگران و نەیارانی ئەسەددا بێت، بەڵكو دۆخەكە بەرەو خراپترچوو.
لایەنەكانی دەرەوە بە پارە و چەك پشتگیری چەكدارەكانیان كرد، ئەوەش پشێوییەكی زیاتری دروستكرد، ڕێكخراو و گروپە جیهادییە تیرۆریستەكان بە ئامانجێكی تایبەت و دیاریكراو دەركەوتن، لەوانە؛ ڕێكخراوی قاعیدە و داعش، ئەوەش مەترسییەكانی لەسەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی زیاتر كرد، بەوپێیەی ئەو ڕێكخراوانە بە هەڕەشەیەكی گەورە دەبینن.
ڕەهەندێكی دیكەش كە دەركەوت بوون و پێگەی كوردەكانی سوریا بوو، كە هەمیشە لە هەوڵی بەدەستهێنانی حوكمی زاتیدا بوون، هەرچەندە دژی ڕژێمی ئەسەد شەڕیان نەكرد، بەڵام بەهێزترین هێزی شەڕكەربوون لە دژی ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان بەتایبەت داعش كە لەسەر دەستی ئەوان كۆتایی بە خەلافەتەكەی هێنرا.
ژمارەی كوژراوەكان چەندە؟
ڕوانگەی سوری بۆ مافەكانی مرۆڤ كە لایەنی چاودێریكاری دۆخەكەیە و بارەگاكەی لە بەریتانیایە، سەرچاوەی تایبەتی خۆی لە سوریا هەیە، ئاماژەی بەوە كردووە ژمارەی كوژاراوان تا مانگی كانونی یەكەمی 2020 نزیكەی 387 هەزار و 118 كەس بووە، كە 116 هەزار و 911 كەسیان مەدەنی بوون.
ئامارەكە ئەو 205 هەزارو 300 كەسە ناگرێتەوە كە چارەنوسیان نادیارە و خراونەتە ڕیزی مردووانەوە، لەو ژمارەیەش 88 هەزار كەسیان مەدەنین، زۆرینەیان لە زیندانەكانی ڕژێمی سوریا لەكاتی ئەشكەنجەداندا گیانیان لەدەستداوە.
ئەو لایەنانە كێن تێوەگلاون؟
دوو گەورەترین لایەنی پشتگیریكەری حكومەتی سوریا، ڕوسیا و ئێرانن، لە بەرامبەردا توركیا و چەند وڵاتێكی ڕۆژئاوا و كەنداو زیاتر پشتیوانی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بوون.
ڕوسیا
پێش جەنگ بنكەی سەربازیی لە سوریا هەبوو، چەندین ئۆپەراسیۆنی ئاسمانیی بۆ پشتیوانی حكومەت ئەنجامدا بەتایبەت لە ساڵی 2015 كە بە ساڵی یەكلاكەرەوەی مانەوەی دەسەڵات لە چنگی ئەسەد دادەنرێت.
سوپای ڕوسیا دەڵێت، هێرشە ئاسمانییەكانی دژی تیرۆریستان بووە، بەڵام چالاكوانان دەڵێن، زیاتر ئۆپۆزسیۆن و كەسانی مەدەنی كراونەتە ئامانج.
ئێران
سەدان كەسی بۆ پشتگیری حكومەتەكەی ئەسەد ناردۆتە سوریا و ملیاران دۆلاری لەو بوارەدا خەرجكردووە، ئەمە جگە لەوەی هەزاران چەكداری شیعەی خستۆتە ڕیزی سوپای سوریاوە، كە لە چەندین گروپی ڕاهێنراو پێكهاتوون و لەلایەن ئێران‌و حزبوڵای لوبنان پشتگیری دەكرێن، چەندین چەكداری دیكەش لە عێراق و ئەفغانستان و یەمەنەوە براونەتە ئەو وڵاتە.
ئەمریكا و بەریتانیا و فەڕەنسا
لەسەرەتادا پشتگیر و پشتیوانی ئۆپۆزسیۆن بوون، بەڵام ئەوان ئەولەویەتی كارەكانیان پێشكەشكردنی یارمەتییە نا جەنگییەكان بوو، بەتایبەت دوای ئەوەی گروپە جیهادییەكان كۆنتڕۆڵی ئۆپۆزسیۆنیان كرد.
هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە سەركردایەتی ویلایەتە یەكگرتووەكان چەندین هێرشی موشەكی ئەنجامدا، ساڵی 2014 هێزێكی سەربازی تایبەتی بۆ وڵاتەكە نارد تا یارمەتی هێزەكانی سوریای دیموكرات(هەسەدە) بدەن كە لە چەكدارانی كورد و عەرەب پێكهاتوون و چەندین ناوچەی باكوری ڕۆهەڵاتی سوریایان لەدەستی داعش ڕزگاركرد.
توركیا
گەورەترین پشتیوانی ئۆپۆزسیۆنە، بەڵام تەركیزی خسۆتە سەر بەكارهێنانی هێزە چەكدارەكانی ئۆپۆزسیۆن بۆ ڕوبەڕوبونەوەی یەكینەكانی پاراستنی گەلی كورد كە سەركردایەتی هەسەدە دەكەن، توركیا یەپەگە بە بەشێك لە پارتی كرێكارانی كوردستان(پەكەكە) لە قەڵەم دەدات.
توركیا و گروپەكانی سەر بەو وڵاتە، ڕوبەرێكی فراوانیان بە درێژایی سنورەكانی باكوری سوریا لەژێر دەستدایە، ڕوبەڕوی هێرشەكانی حكومەتی سوریاش بونەتەوە بۆسەر دوا پێگەی ئۆپۆزسیۆن لە ئیدلب.
سعودیە
هەوڵی ڕوبەڕوبونەوەی لایەنەكانی سەر بە ئێران دەدات، لە سەرەتای جەنگدا بە پارە و چەك پشتگیری ئۆپۆزسیۆنی كردووە، ئەمەش هەمان ئەو كارەیە كە ڕكابەرەكەی لە كەنداو كە وڵاتی قەتەرە، ئەنجامیداوە.
ئیسرائیل
مەترسییەكانی خۆی نەشاردۆتەوە لە هەڵكشانی هەژمونی ئێران لە ناوچەكە و بارە چەكەكانی ئەو وڵاتە بۆ حزبوڵا و میلیشا شیعەكانی دیكە، چەند هێرشێكی ئاسمانیشی بە ڕوبەڕبونەوەیان ئەنجامداوە.
جەنگەكە چۆن كاریگەریی لەسەر سوریا هەبوو؟
ڕوانگەی سوری ئاشكرای كردووە، جیاواز لەو سەدان هەزار كوژراوە، زیاتر لە 2 ملیۆن‌و 100 هەزار مەدەنیی بریندار و كەمئەندام بوون.
پێش جەنگ، ژمارەی دانیشتوانی سوریا 22 ملیۆن كەس بوو، بەڵام بەهۆی ڕووداوەكانەوە نیوەیان لەسەر ماڵ و حاڵی خۆیان نەمان، زیاتر لە 6 ملیۆن‌و 700 هەزار كەس لە ناوخۆی وڵاتەكەدا ئاوارەبوون و زۆرینەیان لە خێمەكاندا ژیان بەسەردەبەن، 5 ملیۆن‌و 600 هەزار كەسی دیكەش وەك پەنابەر چونەتە وڵاتانی دەرەوە.
لوبنان و توركیا و ئوردون، 93%ی كۆچبەرە سورییەكانیان لەخۆگرتووە، ئەوەش ئەو وڵاتانەی توشی گرفتێكی زۆر كردووە، چونكە كۆچكردنی سورییەكان بە گەورەترین شەپۆلی كۆچ دادەنرێت لە مێژووی نوێدا، لەو ماوەیەشدا زیاتر لە ملیۆنێك منداڵی سوریی لە وڵاتانی دیكە لەدایكبوون.
مانگی كانونی دووەمی 2021، ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ژمارەی ئەو سورییانەی كە پێویستیان بە وەرگرتنی یارمەتی مرۆییە لە ناو سوریادا بە 13 ملیۆن‌و 400 هەزار كەس خەمڵاند، لەو ژمارەیە، شەش ملیۆنیان پێویستییەكی زۆریان بە هاوكارییە، 12 ملیۆنیش ڕۆژانە هەوڵێكی زۆر دەدەن تاوەكو خواردنی ژەمێكیان دەست بكەوێت، نزیكەی نیو ملیۆن منداڵایش توشی گرفتی بەدخۆراكیی درێژخایەن بوون.
ساڵی ڕابردوو قەیرانی مرۆیی، تێكچونی دۆخی ئابوری لێكەوتەوە، بەهای لیرەی سوری بەڕێژەیەكی بەرچاو دابەزی، ئەوەش نرخی خواردن و شمەكی بەڕێژەیەكی خەیاڵیی بەرزكردەوە، ئەمە جگە لەوەی وڵات گرفتی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنای هەیە، بەڵام بەهۆی لاوازیی سیستمی چاودێری تەندروستی و تواناكانی ئەو وڵاتەوە ڕێژەی وردوتەواوی توشبوون و مردن بە ڤایرۆسەكە نازانرێت.
ئێستا كێ حوكمی سوریا دەكات؟
حكومەتی سوریا توانیویەتی دەستبگرێتەوە بەسەر شارە گەورەكاندا، بەڵام بەشێكی زۆری وڵاتەكە لەژێر چنگی گروپە چەكدارەكاندایە، لەوانە گروپە جیهادییەكان، هاوكات هێزەكانی سوریای دیموكرات بە سەركردایەتی كوردەكان حوكمی ڕۆژئاوای كوردستان دەكەن.
گەورەترین پێگەی ئۆپۆزسیۆن ئیدلبە لە باكوری ڕۆژئاوای سوریا و ناوچەكانی نزیكی لە حەمما و ڕۆژئاوای حەلەب.
دەستەی ڕزگاركردنی شام كە سەر بە ڕێكخراوی قاعیدەیە لەگەڵ چەند گروپێكی چەكداریی دیكە ناوچەیەكیان لەژێر دەستدایە، 2 ملیۆن‌و 700 هەزار ئاوارە لەو ناوچانەی ژێر كۆنتڕۆڵی ئەواندا دەژین كە ملیۆنێكیان منداڵن و لە دۆخێكی خراپدا گوزەران دەكەن.
لە مانگی ئازاری 2020 ڕێكمەوتنێك بۆ وەستاندنی شەڕ بە ناوبژیوانیی ڕوسیا و توركیا ئەنجامدرا، لەو كاتەوە كەمێك هێمنیی باڵی بەسەر سوریادا كێشاوە، بەڵام ئەو ئاگربەستە ئەگەری هەیە لە هەر ساتێكدا شكست بهێنێت.
