بایدن كوشتاری ئەرمەنەكانی بە جینۆساید ناساند؛ چیرۆكی ڕێپێوانی مردن و كێڵگەكانی كوشتن

پەرەگراف

لە بەرەوپێشچوونێكی نوێی دۆسیەی كوشتاری ئەرمەنەكاندا، جۆ بایدن وەك یەكەم سەرۆك لە مێژووی ئەمریكادا ئەو كوشتارەی بە جینۆساید ناساند.

ئەمڕۆ یادی 106 ساڵەی كوشتاری ئەرمەنەكانە لەسەردەستی دەوڵەتی عوسمانیی كە تێیدا یەك ملیۆن و 500 هەزار ئەرمەنیی كوژران، بەو بۆنەیەوە جۆ بایدن پەیامێكی بڵاوكردەوەو دەڵێت: هەموو ساڵێك لەم ڕۆژەدا یادی ئەوانە دەكەینەوە كە لە سەردەمی عوسمانییەكان لە پڕۆسەی جینۆسایدی ئەرمەنەكان گیانیان لەدەستدا.

سەرۆكی ئەمریكا لە پەیامەكەیدا وشەی "مێدز یێغرن"ی بەكارهێناوە، ئەو چەمك لە زمانی ئەرمەنەكاندا بە مانای جینۆساید دێت، هەروەك چۆن جووەكان هۆلۆكۆست بەكاردەهێنن.

توركیا دەستبەجێ وەڵامی بڕیارەكەی بایدنی دایەوە، وەزارەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە دەڵێت: بە تووندی بڕیارەكە ڕەتدەكەینەوە.

وەزارەتی دەرەوەی توركیا، ئەوەش دەخاتەڕوو، ئەو هەنگاوەی ئەمریكا "برینێكی قوڵ لە پەیوەندیی نێوانمان دروست دەكات و زیان بەو متمانەیە دەگەیەنێت كە لەنێوانماندا هەیە".

هاوكات ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆككۆماری توركیا، ڕایگەیاند، ڕێگەنادەن لایەنی سێیەم قسە لەسەر كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان بكات، "ئێمە مێژووێكی 100 ساڵەی پێكەوەژیان كۆماندەكاتەوە".

توركیا بەردەوام بەرپرسیارێتیی خۆی لەبارەی كوشتاری ئەرمەنەكان ڕەت دەكاتەوە، كە لە كۆتاییەكانی تەمەنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و لە ساڵانی جەنگی یەكەمی جیهانیدا ئەنجام درا، بەڵام چەند وڵاتێكی ڕۆژئاوا وەك جینۆساید ناساندوویانە.

ئەم هەنگاوەی ئەمریكا دەستنانە بینەقاقای توركیایە و گرژی و ئاڵۆزییەكی زیاتر دەخاتە پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵاتەوە.

ساڵێك بەر لە ئێستا و لەم بەروارەدا، بایدن هێشتا پاڵێوراوێك بوو بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكایەتی، لە وتارێكدا وتی "ملیۆن و نیوێك ئەرمەنی لە ژن و پیاو و منداڵ، لە كۆتا ڕۆژەكانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی گیانیان لەدەست دا، پشتگیری هەر هەوڵێك دەكەم ئەو پرۆسەیە بە جینۆساید بناسێنێت".

ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا ساڵی 2019 لە هەنگاوێكی مێژووییدا بڕیاری دا كوشتاری ئەرمەنەكان وەك جینۆساید بناسێنێت، ئەوەش توڕەیی توركیای بەدوای خۆیدا هێنا.

ماوەیەك پێش ئێستاش، ئادەم شیف، ئەندامێكی دیاری دیموكراتەكان لە كۆنگرێس و 100 ئەندامی دیكە لە كۆماری و دیموكراتەكان، داواكارییەكیان پێشكەشی بایدن كردووە و داوایان لێ كردووە وەفای هەبێت بەرانبەر ئەو بەڵێنەی لە كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا داویەتی.

ئەنقەرە قسەی خۆی هەیە

توركیا دەڵێت زۆرینەی ئەو ئەرمەنییانەی لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا ژیاون، لە شەڕ و پێكدادانەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی لەگەڵ سوپای عوسمانی كوژراون، بەڵام ئەوان گومانیان لەو ژمارانە هەیە كە باس دەكرێت، ڕەتی دەكاتەوە كوشتنەكە بە پیلان بووبێت و بەرەو كۆمەڵكوژی برابن.

مەولوود چاوشئۆغلوو، وەزیری دەرەوەی توركیا، باس لەوە دەكات هەر هەنگاوێك لەلایەن بایدنەوە كوشتنی ئەرمەنییەكان بە جینۆساید ناوبەرێت، زیانێكی زۆر بە پەیوەندیی نێوان هەردوو وڵات دەگەیەنێت، كە خۆی لە خۆیدا ئاڵۆزیی تێ كەوتووە.

هەوڵ و ڕێكارەكان بۆ ناساندنی كوشتاری ئەرمەنییەكان بە جینۆساید، دەیان ساڵ لەلایەن كۆنگرێسەوە لە كار دەخرا، سەرۆكەكانی ئەمریكا لە ترسی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ توركیا و ئەو لۆبییە گەورەیەی ئەو وڵاتە لەسەر ئەو بابەتە خستویەتییە سەر واشنتۆن، خۆیان لەو بابەتە بەدوور دەگرت.

چیرۆكەكە چۆنە؟

فەرمانگەی زانیاریی بەریتانی ئاماژە بەوە دەكات، كوشتاری ئەرمەنەكان سەرەتا لەڕێی ڕاگواستنیان بووە بەشێوەیەكی زۆرەملێ، دواتر بە كۆمەڵ لەلایەن حكومەتی ئەو كاتەی توركیاوە لە ساڵانی (1914-1918) كە ساڵانی جەنگی یەكەمی جیهانییە، كوژراون.

ئەرمەنییەكانیش دەڵێن ئەو هەڵمەتە هەوڵێك بووە بۆ جینۆسایدكردنیان، ئەوەش بە كۆمەڵكوژی دادەنرێت، بەڵام حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی توركیا، هەستیارییەكی زۆریان بەرانبەر ئەو بابەتە هەیە و دەڵێن ئەوەی ڕووی داوە سیاسەتێكی دیاریكراو و فەرمی نەبووە بۆ جینۆسایدكردنی گەلی ئەرمەنی.

ئەرمەنییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ

ناوچە شاخاوییە سەختەكانی ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ كە ڕۆژهەڵاتی توركیای ئێستایە، بۆ چەندین سەدە شوێنی نیشتەجێبوونی ئەرمەنییە مەسیحییەكان بووە، كە ناوچەكەیان لەگەڵ كوردە موسڵمانەكان دابەش كردووە، ئەوەش بەپێی زانیارییەكانی فەرمانگەی زانیاریی بەریتانی.

لە سەردەمی كۆندا ئەو ناوچانە لەلایەن زنجیرەیەك بنەماڵەی ئەرمەنییەوە حكومڕانی دەكرا، بەڵام زۆركات ڕووبەڕووی هێرشی هێزە دەرەكییەكان دەبوونەوە.

دوای زنجیرەیەك هێرشی هێزە توركەكان لە سەرەتای سەدەی یازدەیەمەوە، ئەرمەنییەكان سەربەخۆییەكی سیاسییان نەما، لە سەدەی پازدە و شازدەدا بە تەواوی كەوتنە ژێر دەستی توركەكانەوە، دواتریش بوون بە بەشێك لە ئیمپراتۆرییەتە فراوانەكەی عوسمانییەكان.

ئەوان هەستێكی نەتەوایەتیی بەرزیان هەبوو، بە تایبەت لە ڕووی قسەكردن بە زمانی ئەرمەنی و پاراستنی كەنیسە، هەڵسوكەوتی عوسمانییەكانیش زیاتر ئەو هەستەیان لا تۆختر كردنەوە، چونكە ڕێگە بە كەمینە ناموسڵمانەكان نەدەدرا سەربەخۆیی ئیداری و گردبوونەوەی گەورەیان هەبێت.

لە سەرەتای سەدەی بیستدا، زیاتر لە دوو ملیۆن و 500 هەزار ئەرمەنی لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ لەژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا دەژیان، ژمارەیەكی زۆرتریش لە دەرەوەی ئەو سنوورانە و لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی ڕووسیادا بوون.

ژیانی ئەرمەنییە گوندنشین و ئەوانەش لە شارەكانی دەوڵەتی عوسمانی بوون، زۆر قورس بوو، زۆر جار ڕووبەڕووی مامەڵەی خراپی كوردەكان دەبوونەوە كە لەو ناوچانە باڵادەست بوون، دادگا ناوخۆییەكان دادوەرەكانیش لە كاتی بوونی كێشەیەكدا پشتی موسڵمانەكانیان دەگرت، ئەوان كاتێك ڕووبەڕووی توندویژی دەبوونەوە، هیچ پەناگەیەكیان نەبوو، دەست بەسەر زەوی و بەروبوومەكانیاندا دەگیرا.

ئەرمەنییەكان زۆرینەیان جووتیاری هەژار بوون، ژمارەیەكی كەمیان وەك بازرگان و پیشەوەر سەركەوتنیان بەدەست هێنا، ئەو بەشدارییەی ئەرمەن لە بازرگانیی نێودەڵەتەیدا لە سەدەی حەڤدە و هەژدەدا هەیبوو، وای كرد كۆمەڵگەی ئەرمەنی گرنگ لە ئیستەنبوڵ و شارەكانی دیكەی سەر ڕووبەرە ئاوییەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەكان دروست بێت، تەنانەت لە وڵاتانی ئەورووپا و هیندش ئەوان كۆمەڵگەی خۆیان هەبوو.

لەگەڵ باڵادەستیی موسڵمانەكاندا لە كۆمەڵگەی عوسمانی، ژمارەیەكی كەم لە خێزانە ئەرمەنییەكان توانییان بگەنە پلەیەكی بەرز لە حكومەت و بانك و بازرگانیدا.

هەستی دژەئەرمەنی

فەرمانگەی زانیاریی بەریتانی ئاماژە بەوە دەكات، هەستی دژەئەرمەنی لە كۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیست، گۆڕا بۆ ئەنجامدانی توندوتیژی لە دژیان، بە تایبەت ساڵی 1894 ئەرمەنییەكانی ناوچەی ساسۆن ڕەتیان كردەوە باج بدەن، بەو هۆیەشەوە هەزارانیان لێ كوژرا.

دواتر لە پایزی ساڵی 1895 زنجیرەیەكی نوێی كرداری توندوتیژی دژیان ئەنجام درا. دەسەڵاتدارانی عوسمانی خۆپیشاندانێكی ئەرمەنییەكانیان لە ئیستەمبوڵ كردە گۆمی خوێن.

بە شێوەیەكی گشتی لە نێوان ساڵانی 1894 بۆ 1896 سەدان هەزار ئەرمەنی كوژران كە دواتر ناونرا كوشتاری حەمیدیە، 20 هەزار ئەرمەنیی دیكەش لە كوشتاری ئەدەنە لە ساڵی 1909 كوژران.

كوشتاری ئەرمەنەكان

دوای كۆمەڵێك ڕووداوی سیاسی و توندوتیژی لە توركیا و هەڵگیرسانی جەنگی جیهانیی یەكەم، لە كانوونی دووەمی 1915 عوسمانییەكان تووشی گەورەترین شكستی جەنگ بوون، ئەویش لە جەنگی ساری قامیش.

هەرچەندە خراپیی سەرپەرشتیكردنی جەنگ و كەشی سارد، هۆكاری شكستەكە بوو، بەڵام حكومەتی توركیا بەستیەوە بە "خیانەتی ئەرمەنییەكان"ـەوە، بۆیە سەربازە ئەرمەنییەكان و ناموسڵمانەكان لە سەربازی دوورخرانەوە و كران بە كرێكار، دواتر ئەو سەربازانەی لە چەك داماڵرابوون، لەسەر دەستی هێزە عوسمانییەكان كوژران، ئەوەش بە سەرەتای دەستپێكی كوشتاری ئەرمەنەكان دادەنرێت.

هەر لەو كاتەدا هێزە نافەرمییەكان هەڵمەتێكی كوشتنی بەكۆمەڵیان لە گوندە ئەرمەنییەكان نزیك سنووری ڕووسیا ئەنجام دا.

ئەو ڕووداوانە وای كرد بەشێكی ئەرمەنییەكان بۆ بەرگری لە گەڕەكێكی تایبەت بە خۆیان لە شاری وان، كۆببنەوە، لەوێوە شەڕیان دژی سوپای عوسمانی دەكرد. دواتر لە 24ی نیسانی ساڵی 1915 تەڵعەت پاشا یەكێك لە دیارترین كاربەدەستانی دەوڵەتی عوسمانی، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ 250 بیرمەند و ڕۆشنبیر و كەسایەتیی سیاسیی ئەرمەنی لە ئیستەمبوڵ دەركرد، كە چەند پەرلەمانتارێكیشیان تێدابوو، دواتر زۆرینەی ئەو كەسانە كوژران.

ماوەیەكی كەم دوای شكستەكەی شەڕی ساری قامیش، عوسمانییەكان دەستیان كرد بە ڕاگواستنی ئەرمەنییەكان بە بیانووی ئەوەی بوونیان لە هێڵەكانی پێشەوە، هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانی.

لە مانگی ئایاردا پەرلەمان لە ڕێی یاساوە بڕیاری ڕاگواستنی زۆرەملێی ئەرمەنییەكانی دەركرد. بە درێژایی هاوین و پایزی 1915 مەدەنییە ئەرمەنییەكان لە ماڵەكانیان دەركران و بە دۆڵ و شاخەكانی ئەنادۆڵدا بەرەو سەربازگەی ناو بیابانەكان بران تاوەكو لەوێ دەستبەسەر بكرێن.

ئەو هەڵمەتی ڕاگواستنە كە بەرپرسانی مەدەنی و سەربازی سەرپەرشتییان دەكرد، هەڵمەتی كوشتنی بەكۆمەڵی لەگەڵدا بوو كە هێزە نافەرمییەكان ئەنجامیان دەدا.

بەشێكی ئەوانەی لە كوشتن ڕزگاریان بوو، برانە بیابانەكانی سووریا و لە سەربازگەكاندا دەستبەسەر كران، ژمارەكی زۆریان لە برسا مردن.

بەپێی ئامارەكان، ژمارەی ئەوانەی لەو كاتەدا كوژراون یاخود لە هەڵمەتی ڕاگواستنەكەدا مردن، لەنێوان 600 هەزار بۆ ملیۆنێك و 500 هەزار ئەرمەنیدایە.

بەشێكی ڕۆژنامەنووسان و دیبلۆماتكار و موبەشیرەكان لە ئەڵمانیا و ڤایتیكان و ئیتاڵیا و یۆنان، شاهێدی ئەو ڕووداوانە بوون لە گێڕانەوەكانیاندا باسیان لە ترسناكیی ئەو ڕووداوە كردووە.

بەپێی زانیارییەكانی ئەرشیفی نیشتمانیی بەریتانی، ئەوانەی ڕزگاریان بوو ژمارەیان نزیكەی 400 هەزار كەس دەبوو، دۆخیان لەو كوژراوەكان باشتر نەبوو، نەخۆشی و برسێتی لەناویاندا بڵاوبووەوە و ژمارەكی زۆریان بەو هۆكارە مردن.