پەرەگراف- هەكار مەحمود
زەوی بەشێك لە گوندەكانی سەر بە پارێزگای دیالە لە باكوری ڕۆژهەڵاتی بەغدادی پایتەخت، تا ماوەیەكی كەم پێش ئێستا بەپیتترین ناوچەی عێراق و سەبەتە خۆراكییەكەی بووە، لەگەڵ كەمبونەوەی ئاوی ناوچەكە دۆخەكە بە تەواوی گۆڕا.
لەنێوان ئەو گوندانەدا كوڵەجۆ، حەبیب، ئیسلاح و گوڵاڵە هەن، كە دەكەونەسەر ڕوباری سیروان كە بەیەكێك لە لقە سەرەكییەكانی ڕوباری دیجلە دادەنرێت.
لەو گوندانەدا هەزاران كێڵگە و بێستانی كشتوكاڵی دوا هەناسە دەدەن، لەكاتێكدا پێشتر بەتەواوی سەوزایی دایپۆشیبوون، هۆكارەكەشی كەمئاوییە كە تادێت لە عێراق دۆخی خراپتر دەبێت.
پارێزگای دیالە باشترین نمونەیە بۆ ئەو دۆخە خراپەی ناوچەكەی تێكەوتووە، لەكاتێكدا پێشتر عێراقییەكان ئەوێیان بە هاوشێوەی دەلتای نیل ناودەبرد، نزیكەی نیو ملیۆن هێكتار زەوی كشتوكاڵی بە ئاوی ئەو ڕوبارانە ئاو دەدران كە لە چیای زاگرۆس لە ئێرانەوە دەهاتە بێستانەكان.
كارەساتی پارێزگای دیالە كە بە"وڵاتی پرتەقاڵ" ناودەبرێت گەیشتۆتە ئەو ڕادەیەی مەترسی بەبیابانبوونی لێبكرێت لەماوەی كەمتر لە 10 ساڵی داهاتوودا، بەوەش دانیشتوانی ناوچەكە كە ژمارەیان زیاتر لە دوو ملیۆن كەسە، باجێكی گەورە دەدەن و ناچار دەبن بەرەو ناوچەكانی دیكە كۆچ بكەن.
دۆخی ئاو لە ناوچەكانی دیكەی عێراق زۆر باشتر نییە، ئاستی ئاوی ڕووبارەكانی دیجلە و فورات و ئەو سەدان لقانەی لەتوركیاوە هەڵدەقوڵێن و تێیان دەڕژێن بەڕێژەیەكی بەرچاو دابەزیوە، لەگەڵ كەمبونەوەی ئاستی ئاوی دەیان ڕوباری بچوك كە لە ئێرانەوە دێن.
ئەو ڕوبەرە ئاوییانە ڕێژەی 80%ی پێویستییە ئاوییەكانی عێراق پڕدەكەنەوە، ئێستا ئاستیان بۆ كەمتر لە نیوە كەمبۆتەوە، واتە 40%ی عێراقییەكان و زەوییە كشتوكاڵییەكان لە ئاوی پاكژ بێبەشن.
قاسد جەمولی پسپۆڕی ئاو باس لەوە دەكات، ئەو دۆخەی عێراق تێیكەوتووە بەسەر سێ ئاستدا دابەش دەبێت.
جەمولی دەڵێت "گۆڕانكارییە جیهانییەكانی كەشوهەوا، كە وایكردووە عێراق لە پانزە ساڵی ڕابردوودا ڕوبەڕوی كەمترین پاڵەپەستۆی نزم بووەتەوە بەراورد بە سەدەونیوێك پێشتر، بەوەش ئەو ڕێژە ئاوەی عێراق دەیتوانی لەسەر زەوییەكان كۆیبكاتەوە، بەتایبەت لە هەرێمی كوردستان، زۆر كەمی كردووە".
ئەو پسپۆڕەی ئاو دەشڵێت "هۆكارێكی دیكە سیاسییە، عێراق ئێستا ناتوانێت یاساكان بەسەر توركیا و ئێراندا بسەپێنێت، بەتایبەت لەبارەی ئەو ڕووبارە هاوبەشانەی لەنێوانیاندا هەن، كە بوون بە ڕووباری نیشتیمانی بۆیان، خۆیان لە بەشی عێراق دەبڕن و كەمیدەكەنەوە".
بەڕای قاسد جەمولی هۆكاری سێهەم، پەیوەندی بە ستراتیژی ئاوی عێراقەوە هەیە، كە هیچ ئاسۆیەكی ڕوون و دیاری نییە، هەروەها گرفت و ناكۆكییەكان لەگەڵ هەرێمی كوردستان، هاوكات حكومەتی عێراق لە دە ساڵی ڕابردوودا هیچ بەنداوێكی بونیاد نەناوە.
توركیا و ئێران، عێراقیان بێئاو كردووە
عێراق نزیكەی 50 ڕووباری هاوبەشی لەگەڵ ئێران و توركیا هەیە، بە ژمارە زۆرینەیان لەگەڵ ئێراندایە، بەڵام ئەو بڕە ئاوەی لە توركیاوە دێت زۆرترە و دەچێتەوە 40 ڕوباری هاوبەشی نێوان عێراق و ئێرانیش.
هەردوو وڵاتی دراوسێ لە 10 ساڵی ڕابردوودا، ستراتیژێكی تایبەتیان بۆ گلدانەوەی ئاو پەیڕەو كردووە، بەتایبەت ئەو ئاوەی لە چیاكانەوە دێتەخوارەوە و دووبارە لەناوخۆی خۆیان دابەشی دەكەنەوە، ئەوەش لەسەر حسابی ڕێڕەوی ڕۆیشتنە سروشتییەكەیەتی كە بەرەو دەشتەكانی عێراق دێت.
ئەوە مەترسییەكی زۆری لەسەر عێراق دروستكردووە، زەوییە كشتوكاڵییەكانی ڕۆژهەڵاتی وڵات، ئەوانەی بەدرێژایی ڕووبارەكانی دیجلە و فورات بونیان هەیە، هەڕەشەی بەبیابانبوونیان لەسەرە.
لەگەڵ كاریگەریی سیاسەتە ئاوییەكانی ئێران‌و توركیا، كەمیی بڕی باران بارینی ئەمساڵیش هۆكارێكی دیكەی كەمبوونەوەی ئاوە لە عێراق‌و هەرێمی كوردستانیش ئاستی ئاوی بەنداوەكانی دوكان‌و دەربەندیخان كەمبوونەتەوە.
مەهدی ڕەشید وەزیری سەرچاوە ئاوییەكانی عێراق، ئەمڕۆ سەردانی بەنداوی دەربەندیخانی كرد‌و بۆ بەدواداچوونی كێشەكانی بەنداوەكەو كەمبوونەوەی ئاوی ڕوباری سیروان كە دەڕژێتە بەنداوەكەوەو لە ئێرانەوە دێت.
وەزیری سەرچاوە ئاوییەكانی عێراق لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەنوسیدا ئاماژەی بەوەكرد، كەمبوونەوەی ئاوی بەنداوی دەربەندیخان بەهۆی كەمی بارانبارینەوەیە، وتیشی "لە داھاتوودا سەردانی ئێران دەكەین بۆ چارەسەركردنی كێشەی كەمئاوی".
هەڕەشە گەورەكە زیادبونی خوێ و بەبیابانبوونە
پسپۆڕان پێشبینی دەكەن عێراق توانای بەرهەمهێنانی كارەبای خاوێنی نەمێنێت، چونكە بەهۆی كەمئاوییەوە زیاتر لە 15 بەنداوی عێراق لەكار دەكەون.
بەڵام ئەوەی زۆرترین كاریگەری هەیە، زیادبونی ڕێژەی خوێ و بەبیابانبوونی زەویی عێراقە، بەجۆرێك پسپۆڕان پێشبینی دەكەن ناوچەكانی باشور لە چەند ساڵی داهاتوودا بەبیابانبوونێكی خێرا بەخۆیەوە ببینێت، لەنێوانیاندا ناوچەی هۆڕەكان كە زۆر ئاودار و سەوزبوون.
ئەو ڕێژە خوێیەش كە لە كەنداوی عەرەبەوە بەرەو شەتلعەرەب دەهات، لەماوەیەكی كەمدا دەچێتە ئەودیو شاری بەسرە، ئەوەش هۆكارێكی دیكە دەبێت بۆ زیادبونی خوێ لە زەوییەكانی ناوچەكە.
لێكەوتەكانی كەمئاوی و مەترسی شەڕی ناوخۆ
خەلدون نەقرە توێژەر لە زانستی كۆمەڵناسی سیاسی باس لە لێكەوتەكانی كەمبونەوەی ئاو دەكات و دەڵێت "ئەو وشكبونە خێرایە وا لە ملیۆنان گوندنشین دەكات بەرەو شارە گەورەكان كۆچ بكەن، بەپێی پێشبینییە سەرەتاییەكان ژمارەیان نزیكەی پێنج ملیۆن كەس دەبێت لەماوەی سێ ساڵی داهاتوودا، ئەو ژمارە زۆرەی دانیشتوان ناتوانن ژیانێكی خۆشگوزەران، هەلی كار، چاودێری تەندروستی و كۆمەڵایەتییان هەبێت، بەوەش دەبنە بارێكی گران بەسەر شارەكانەوە، هەروەها دەستكەوتێكی باش دەبن بۆ لایەنە سیاسییە توندڕەوەكان، كە سود لەو دۆخە تایبەتەی كۆچبەران وەردەگرن".
"ژمارەكە بەدیاریكراوی لە بەغدادی پایتەخت و شارەكانی باشور زیاد دەكات، بەجۆرێك لەماوەی ئەم دە ساڵەدا ژمارەی ئەو شارانەی دانیشتوانیان زیاتر لە ملیۆنێك كەسە، 10 شار تێدەپەڕێنێت، لەكاتێكدا ئێستا تەنیا چوار شارن، ئەو شارانە لەڕووی ژێرخانی خزمەتگوزارییەوە بۆ ئەوە ئامادەنین، دامەزراوەكانی هەژار و لاوازن، بەتایبەت پیشەسازییەكان" نەقرە وادەڵێت.
ئەو توێژەرە لە زانستی كۆمەڵناسی سیاسی لە كۆتایی قسەكانیدا باس لەوەدەكات "ئابوری عێراق لەسەر تێكەڵەی نەوت و كشتوكاڵی ناوخۆییە، بەنەمانی كەرتی كشتوكاڵی، دەبێت نەوت پێویستی 40 ملیۆن عێراقی دابین بكات، ئەوەش بەپێی هەموو پێوەرەكان كارێكی مەحاڵە، هەڕەشەیە بۆ ئەوەی عێراق ببێتە وڵاتێكی شكستخواردوو، هەروەها دەبێتەهۆی سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی".