پەرەگراف
لەگەڵ ئەو چەوساندنەوە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئەمنییەی ڕوبەڕوی نەتەوەو پێكهاتە ئاینی و مەزهەبییەكانی ئێران دەبێتەوە، بەڵام پەرلەمانتاری ئەو پێكهاتانە كە وەك نوێنەرانیان ناسێنراون، بەیاننامەیەكی هاوبەش دەردەكەن و داوا لە خەڵك دەكەن بە فراوانی بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بكەن كە سبەینێ ئەنجام دەدرێت.
چاودێرانی دۆخی ئێران، ڕەفتارو بەیاننامەكەی ئەو پەرلەمانتارانە بە جیابونەوەیەكی دیار و دابڕانیان لە لە دۆخی نەتەوە و پێكهاتە ئاینییەكان دەبینن، چونكە ئەوان "لە لایەن دەسەڵاتەوە دانراون و ئاگاداری دۆخی خراپی ڕۆڵەكانیان نین".
بەدرێژایی چەند ڕۆژی ڕابردوو لە چوارچێوەی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا، هیچ یەكێك لە كاندیدەكانی پۆستی سەرۆككۆماری ئێران، باسی دۆخ و كێشەی نەتەوە و ئاین و مەزهەبەكانی دیكەی ئێرانی نەكردووە، بەتایبەت كە دەستوری ئێران دەڵێت "ئیسلام و مەزهەبی جەعفەری دوانزە ئیمامی(شیعە) ئاینی فەرمی ئێرانە، بۆ هەمیشەش وا دەمێنێتەوە".
عەبدولناسر هیممەتی كاندیدی چاكسازیخوازان لەچوارچێوەی خستنەڕووی پرۆگرامی بانگەشەی هەڵبژاردندا، باسی كێشەی پێكهاتە ئاینی و مەزهەبییەكانی كرد، ئەگەر ببێتە سەرۆك، بەشداریی پێكهاتەكان‌و ژنان لە دامەزراوەكانی وڵاتدا زیاد دەكات، بێ ئەوەی هیچ ڕونكردنەوەیەكی زیاتر لەو بارەیەوە بدات، بەتایبەت لەڕووەكانی سیاسی و بژێویی ژیانەوە.
ئیبراهیم ڕەئیسی كە تاڕادەیەك خۆی بەبراوە دەزانێت و پێشتر سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری بووە، بەشێوەیەكی دیپلۆماسییانە وەڵامی ئەو پرسیارانەی داوەتەوە كە دەربارەی چارەسەری كێشەی پێكهاتەكان لێیكراوە.
ڕەئیسی بەپێی پۆستەكەی ڕابردووی تۆمەتبارە بە دەركردنی چەند بڕیارێكی یاسایی نادادپەروەرانە لەدژی پێكهاتە ئاینی و مەزهەبییەكانی ئێران.
ترساندنی پێكهاتەكان
بەپێی ئامارەكان ژمارەی هاوڵاتیانی ئێرانی كە غەیرە موسڵمانی شیعەن، بە زیاتر لە 10 ملیۆن كەس دەخەمڵێندرێن، كە 12%ی دانیشتوانی وڵات پێكدەهێنن، نەتەوەكان لە؛ كورد و عەرەب و بەلوچ پێكهاتوون كە زۆرینەیان موسڵمانی سوننە مەزهەبن، پێكهاتە ئاینییەكانیش لە مەسیحی و زەردەشتی، مەندائی و بەهائی و جولەكەكان پێكهاتون، ئەوانیش پێكەوە 2%ی دانیشتوانی وڵاتەكە پێكدەهێنن، بەڵام ژمارەیان بەردەوام لە كەمبونەوەدایە بەهۆی ئەو فشارە زۆرەی دەخرێتە سەریان.
بەپێی ڕاپۆرتی ساڵانەی ئەمریكا بۆ ئازادیە ئاینیەكان لە 2020دا كە ئەنتۆنی بلینكن وەزیری دەرەوەی ئەمریكا پشتی پێبەستووە، لە یەكەم كۆمێنتدا لەبارەی ئێرانەوە دەڵێت "ئێران بەردەوامە لە ترساندن و بێزاركردن و دەستگیركردنی پێكهاتە ئاینییەكان، لە نێوانیاندا بەهائی و مەسیحی و زەردەشتی، هەروەها سوننەی موسڵمان و سۆفییەكان".
سینان زانجیری لێكۆڵەری سیاسی لە دۆخی ئێران، باس لەو ئالیەتانە دەكات كە دەسەڵاتی ئەو وڵاتە لەبارەی دۆسیەی پێكهاتە ئاینیی و مەزهەبییەكان كاری لەسەر دەكات و دەڵێت "ئەوەی بەلای دەسەڵاتی ئێرانەوە گرنگە ڕوماڵی سیاسی و ڕۆژنامەوانییە كە بەجۆرێك بێت ئەو چەوسانەوەیە بشارێتەوە كە 10 ملیۆن ئێرانی ڕوبەڕوی دەبنەوە، بۆ ئەوەش كۆمەڵێك نوێنەری سیاسی و فەرمانبەر لەو پێكهاتانە دادەنێت كە سەر بەخۆیانن، ئەوانە هەوڵی داپۆشینی دۆخی ئەندامانی پێكهاتەكانیان دەدەن، وای پیشاندەدەن گوزەرانیان باشە و لەوپەڕی ئازادی و یەكسانیدا دەژین".
"هامیۆن سامیح ئابادی ئەندام پەرلەمانێكی جولەكەیە، یەكێكە لە نمونەكان بۆ ئەو ڕۆڵە، ئەو لە ڕاگەیاندنەكاندا وێنەیەكی باشی دۆخی جولەكەكانی ئێران نیشان دەدات، لەكاتێكدا لە ساڵی 1979 ژمارەیان 80 هەزار كەسبووە و ئێستا بۆ 15 هەزار كەمبونەتەوە، زۆرینەیان بەهۆی ئەو فشارانەی لەسەریانە كۆچیان كردووە" زانجیری وادەڵێت.
ڕاكردن لە وەڵام
كۆمەڵێك دەستەی لاو لە ئەندامانی پێكهاتە ئاینی و مەزهەبییە جیاوازەكانی ئێران، بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ پرسیاریان لە كاندیدانی سەرۆكایەتی كرد لەبارەی "پێناسی نیشتمانی" هەروەها ڕۆڵی لە چاودێریكردنی چەوساندنەوەی پێكهاتە ئاینی و مەزەهەبییەكانی وڵات، بەڵام كاندیدەكان یان خۆیان لە وەڵامەكە دزیوەتەوە یاخود بەكاری دامەزراوەكانی دیكەی دەوڵەتیان زانیوە.
سەرەتای ئەمساڵ ئێران فۆڕمی بەسەر هاوڵاتیانی وڵاتەكەیدا دابەشكرد، پڕكردنەوەی بەشێوەیەكی ناچاری بوو، تاكە ڕێگابوو بۆ ڕێگەدان بە بەكارهێنانی ئینتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەو وڵاتەدا.
لە فۆڕمەكەدا داوای چەند زانیارییەك كراوە لەوانە ئاین و مەزهەب، بەو شێوەیەش دەسەڵات دەتوانێت چاودێری چالاكییەكانی ئەو كەسانە بكات، هەروەها بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ دەبینێت ئەوانەی لەسەر ئاین و مەزهەبێكی دیكەن گرنگی بەچی دەدەن و گفتوگۆ لەگەڵ كێدا دەكەن.
دۆخەكە چۆنە؟
دۆگان شەرەفانی نوسەری ئێرانی بەشێوەیەكی جیاواز باس لە ئاستی چەوسانەوەی سیاسی پێكهاتەكان دەكات و دەڵێت "ڕەنگە هەمووان شۆك بن ئەگەر بڵێین مەسیحی و جولەكە كەمتر ڕوبەڕوی چەوسانەوە دەبنەوە بەراورد بە پێكهاتەكانی دیكە، ئەو دوو پێكهاتەیە ژمارەیان نزیكەی 150 هەزار كەسە، ڕژێمی ئێران بۆ جۆری پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوا بەكاریاندەهێنێت، لەگەڵ ئەوەشدا سێ بەشیان لەو چەند ساڵەی ڕابردوودا كۆچیان كرد، بەهۆی فشارەكان و دۆخی ئابوری و سەركوتكردنی سیاسی".
"موسڵمانانی سوننە بەتەواوی لە وڵاتدا پشتگوێ خراون، گرنگی بە ناوچەكانیان نادرێت، ناتوانن بەشێوەیەكی ئازادانە پەیڕەوی پەرستشەكانیان بكەن، ئەوانەش كە زۆرترین سەركوت دەكرێن بەهائییەكانن كە ژمارەیان زیاتر لە 350 هەزار كەسە، شوێنكەوتوانیان ئەشكەنجە دەدرێن، گۆڕستانەكانیان دەڕوخێندرێن، گەورەكانیان بەهۆی بیروباوەڕیانەوە بۆ ساڵانێكی درێژ زیندانی دەكرێن" شەرەفانی بەو شێوەیە باسی دۆخی پێكهاتە ئاینییەكان دەكات.
لە ساڵی نەوەدەكاندا بەتایبەت كە بزوتنەوەی چاكسازی لە وڵاتدا بە سەرۆكایەتی محەمەد خاتەمی سەریهەڵدا، مشتومڕێكی زۆر لەسەر ئاستی پەرلەمان و سیاسییەكان تەنانەت لەناو خەڵكیشدا لەبارەی مافی پێكهاتە ئاینیی و مەزهەبییەكان سەریهەڵدابوو، بەڵام دوای پشتگوێخستنی خودی پێكهاتە ئاینییەكان لەلایەن چاكسازیخوازان، تائێستا قسە لەوبارەیەوە نەكراوە.