پەرەگراف
چەند ڕۆژێك لەمەوبەر زۆرینەی شارەكانی عێراق جگە لە هەرێمی كوردستان، سیستمی كارەبایان بە تەواوی تێدا وەستا، لە ڕووداوێكدا كە لە دوای جەنگی دووەمی كەنداو لە 1991 هاوشێوەی نەبووە.
میدیاكان باسیان لەوە كرد، گرفتێكی تەكنیكیی گەورە وای كردووە سەرجەم وێستگەكانی بەرهەمهێنانیی كارەبا لە عێراق لە كار بوەستن، بەوەش نەتوانراوە لەم گەرما تاقەتپڕوكێنەی عێراقدا، كارەبای نیشتمانی بۆ هاووڵاتیان دابین بكرێت، بە تایبەت دوای ئەوەی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما 50 پلەی تێپەڕاند، لەو كاتانەشدا خواست لەسەر بەكارهێنانی كارەبا زیاتر دەبێت، بە تایبەت بۆ كارپێكردنی ئامێرەكانی فێنككەرەوە.
ڕۆڵی ئێران
خراپبوونی سیستمی كارەبای عێراق لە كاتێكدابوو، ئێران ئەو بڕە كارەبا و غازەی بڕیبوو كە هەناردەی عێراقی دەكرد، ئەوەش بەهۆی پەبەندنەبوونی بەغداد بە پێدانەوە قەرزی كارەبا و غاز و كەڵكەبوونی كە بە چەند ملیار دۆلارێك دەخەمڵێنرێت.
ئێران خودی خۆی گرفتی گەورەی كەمیی كارەبای هەیە، ئەوەش بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەكان، عێراقیش سێ بەشی پێویستی وڵاتەكەی بە كارەبا لە ئێرانەوە دابین دەكات.
ئەوەی وای كردووە دۆخی ئێران خراپ بێت، قەیرانی ئابووری و دابەزینی نرخی نەوت و سزاكانی ئەمریكا و وڵاتانی ڕۆژئاوایە لەسەری، لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا كە بە تەواوی ئابووریی ئێرانی داتەپاند.
ئەگەر حكومەتی عێراق بیەوێت قەرزەكانی ئێران بداتەوە، بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە ناتوانێت ئەو كارە بكات، چونكە پێشتر واشنتۆن تەنها ڕێگەی دا بە دانەوەی قەرزی كەلوپەلە ئێرانییەكان، بێ ئەوەی بڕیارەكە كارەبا و گاز بگرێتەوە.
ئەو گازەی لە ئێرانەوە دێت، بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی كارەبا لە باشووری عێراق بەكار دێت، كاتێكیش تاران ئەو بڕە گاز و كارەبایە ڕادەگرێت، حكومەت ناتوانێت سێ بەشی خواست لەسەر كارەبا دابین بكات، چونكە ئەو سێ بەشە بە كارەبا و گاز پڕ كراوەتەوە.
بەپێی ئامارەكان، عێراق ڕۆژانە بڕی 1.5 بۆ 1.8 ملیار پێ چوارگۆشە گاز لە ئێرانەوە هاوردە دەكات، ئێستاش لەوپەڕی پێویستیی عێراق بەو گاز و كارەبایە، ئێران لێی بڕیوەتەوە و داوای قەرزەكانی دەكات.
پاشەكشێیەكی گەورە
بەرهەمهێنانی كارەبا لە باشووری عێراق بە ڕادەیەك پاشەكشێی كردووە، كەمبووەتەوە بۆ كەمتر لە هەزار مێگاوات، ئەوەش هێمایە بۆ نەهاتنی گازی ئێرانی بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا. ئەو گازە لە ڕێی چوار هێڵەوە دەگەنە وێستگەكانی بەسرە، سەماوە، ناسریە، دیالە، لە ئێستاشدا بەهۆی نەهاتنی گازەوە بەرهەمهێنانیان زۆر كەمی كردووە.
ناوەندی كارگێڕیی زانیارییەكانی وزە لە ئەمریكا، ئاشكرای دەكات كە 23%ی ئەو كارەبایەی عێراق بەرهەمی دەهێنێت، پشت بە گازی ئێرانی دەبەستێت، هەروەها 5%ی پێویستیی كارەباش ڕاستەوخۆ لەو وڵاتەوە دەهێنێت.
پارێزگای بەسرە كە گەورەترین كێڵگەكانی نەوتی تێدایە، پێوستی بە بڕی چوار هەزار مێگاوات كارەبا هەیە، بەڵام ئێستا كەمتر لە هەزار مێگاوات بەرهەم دەهێنرێت، ئەوەش وای كردووە پێدانی كارەبا زۆر كەم بێت.
بڕی ئەو قەرزانەی ئێران كە لای عێراقە و تایبەتە بە كڕینی كارەبا و گازی سروشتی، چوار ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە.
هێرشی پلان بۆ داڕێژراو
ئەوانەی سەرەوە لەگەڵ زیادبوونی هێرشەكان بۆ سەر هێڵە سەرەكییەكانی گواستنەوەی كارەبا، دۆخەكەی هێندەی تر خراپ كردووە، بەتایبەت تاوەرەكان كە ژمارەیان زیاتر لە 46 هەزار تاوەرە.
مانگی ڕابردوو هێڵی سەرەكیی گواستنەوە وزە لە كەركووك، بەهۆی تەقاندنەوەی دوو تاوەری سەرەكییەوە، زیانێكی زۆری بەركەوت، ئەوەش لە كاتێكدایە تەنها لەمساڵدا 35 جار هێرش كراوتە سەر هێڵ و تاوەرەكانی گواستنەوەی كارەبا.
هێرشەكان تەنها بۆ سەر هێڵ و تاوەرەكانی نەبووە، بەڵكو وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبایش بێ بەش نەبووە.
یەكێك لە هێرشەكان بە مووشەكی كاتیۆشا كرابووە سەر وێستگەی كارەبای سامەڕا، كە ماوەیەك پێش ئێستا لە لایەن مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانەوە كرایەوە، ڕێكخراوی تیرۆرستیی داعش بەرپرسیارێتیی خۆی لە هێرشەكە ڕاگەیاند.
وەزارەتی كارەبا لە بەیاننامەیەكدا ئاشكرای كرد، هێرشەكە زیانێكی زۆری گەیاندووە بە چەند یەكەیەكی بەرهەمهێنانی كارەبا.
شانەی ڕاگەیاندنی حكومەتی عێراق ڕۆژی شەممە ئاشكرای كرد، بەهۆی هێرشەكانەوە حەوت كەس كوژراون و 11ی دیكەیش بریندار بوون، 61 هێڵی سەرەكییش پەكیان كەوتووە كە دواهەمینیان هێرشێك بوو بۆ سەر تاوەرەكانی نێوان شارەكانی حەدیسە و قائیم لە ڕۆژئاوای عێراق و بەهۆیەوە كارەبا بە تەواوی لە قەزاكانی قائیم و ڕوومانەی سەر بە ئەنبار بڕا.
زیادبوونی خواست
ساڵی 2018 پێویستیی عێراق بە كارەبا لە ناوەڕاستی وەرزی هاوین، گەیشتە 27 گێگاوات، لە كاتێكدا ئەو بڕەی بەردەست بووە و بەرهەم دەهات 19.3 گێگاوات بوو.
لە نێوان ساڵی 2008 بۆ 2018 بڕی ئەو وزەی كارەبایەی عێراق لە دەستی داوە 52% بووە، ئەوەش بەرزترین ڕێژەیە لە جیهاندا و بەهۆی خراپیی تۆڕكە و دزینێكی زۆر لەو بڕەی بەرهەم دێت، وڵات بەو دۆخە گەیشتووە.
چارەسەر
دوای كاركردنێكی زۆر بۆ چاككردنەوەی هێڵەكان و كەمێك ئاساییكردنەوە دۆخەكە، توانرا بڕی كارەبای بەرهەمهاتووە بگەیەندرێتە 16 هەزار مێگاوات، بەوەش بەشێكی زۆری وێستگەكان كەوتنەوە كار و تا ڕادەیەك كێشەكە چارەسەر كرا.
مستەفا كازمی، سەرۆكوەزیرانی عێراق، دوای كۆبوونەوەیەكی بە پەلە لەگەڵ پارێزگارەكان، بڕیاری دا ئەركی پاراستنی وێستگە و هێڵەكان بە سوپا بسپێرێت، هەروەها سەركردایەتیی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكان پارێزگاری لە تاوەرەكانی گواستنەوە وزەی كارەبا دەكەن، هێزێكی تایبەتیش بۆ ئەو ئەركە پێكدەهێنرێت.
كازمی لە كۆبوونەوەكەدا وتویەتی، حكومەتەكەی ناتوانێت "بەرپرسیارێتیی 17 ساڵی ڕابردوو لە لە گەندەڵی و پشێوی و بەهەدەردان لە ئەستۆ بگرێت".