پەرەگراف
لەگەڵ ئەو زیانەی بەر ئابووریی ئەفغانستان كەوتووە لە ڕووی نەچوونی هیچ كەلوپەل و پێداویستییەك بۆ وڵاتەكە و بوونی گرفتێكی زۆری ناوخۆیی، بزووتنەوەی تاڵیبان جگە لە هەڕەشەی سەربازی، ڕووبەڕووی مەترسییەكی دیكەش بووەتەوە، ئەویش داڕووخانی ئابوورییە، كە ڕەنگە ناچاری بكات بۆ پێكهێنانی حكومەتێك كە دانپێدانانی نێودەوڵەتیی هەبێت، پەنا بۆ نەیارەكانی ببات، ئەوەش بەپێی وتەی دوو بەرپرسی پێشووی ئەفغانی كە قسەیان بۆ ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆست كردووە.
ئەو بارودۆخە نوێیەی لە ئەفغانستان دروست بووە، وای كردووە دنیای دەرەوە چاوی لەسەر ڕەفتار و بڕیارەكانی تاڵیبان بێت بۆ پرسە جیاوازەكان، بەتایبەت ئەوانەی پەیوەندییان بە ئابووری و ژیانی خەڵك، مافی مرۆڤ، دۆخی ژنانەوە هەیە.
دوای ئەوەی لە 15ی ئاب كابوول لەلایەن چەكدارانی بزووتنەوەكەوە كۆنترۆڵ كرا، بانك و نووسینگەكانی گۆڕینەوەی دراو داخراون، چالاكییە ئابوورییەكان بە تەواوی وەستاون و نرخی شمەك و كاڵا بەشێوەیەكی بەرچاو بەرز بووەتەوە.
لەژێر ناونیشانی "لەپێناو شەرعییەتدان و بەردەوامی پێدانی پارە، تاڵیبان فشار دروست دەكات بۆ ڕێككەوتنی ژێربەژێر لەگەڵ نەیارەكانیدا"، ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆستی ئەمریكی، ڕاپۆرتێكی لەبارەی مەیلی بزووتنەوەكە بۆ ڕێككەوتنی ژێربەژێر لەگەڵ بەرپرسانی پێشوو ئامادە كردووە، تاوەكو حكومەتەكە دانپێدانانێكی نێودەوڵەتیی هەبێت و لە یارمەتییە داراییە نێودەوڵەتییەكان بێبەش نەكرێت.
هاوكاریكردن و دابینكردنی پێداویستییەكان لە دەرەوە، بەشێكی گەورەی ئابووریی ئەفغانستان پێك دەهێنێت.
بڕیاربوو وڵاتەكە 440 ملیۆن دۆلار لەڕێی مافی ڕاكێشان لە سندووقی دراوی نێودەوڵەتی وەربگرێت، بەڵام سندووقەكە هەفتەی ڕابردوو ڕایگەیاند، دوای دەستبەرسەرداگرتنی كابول، ناڕوونییەك لە دانپێدانان بە حكومەتەكەیان هەیە، بۆیە ناتوانرێت ئەو پارەیەی پێ بدرێت.
هەفتەی ڕابردوو سەركردەكانی تاڵیبان كۆمەڵێك كۆبوونەوەیان لە كۆشكی سەرۆكایەتی و نووسینگەكانی پێشووی حكومەت، لەگەڵ بەرپرسانی پێشووی ئەفغانستان ئەنجام دا، لەنێوانیاندا حەمید كارزای سەرۆكی پێشوو، عەبدوڵڵا عەبدوڵڵا سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی ئاشتەوایی نیشتمانی، قەلبەدین حیكمەتیار سەركردەی سیاسی و سەربازیی پێشوو.
بەپێی ڕاپۆرتەكە، دەكرێت تاڵیبان ڕێككەوتن لەگەڵ نەیارەكانیدا بكات بۆ پێكهێنانی حكومەت، بۆ ئەوەی لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە پشتگوێ نەخرێت، دوو بەرپرسی پێشووی ئەفغانیش پێیان وایە، دەكرێت لەڕێی ئەو ڕێككەوتنەوە تاڵیبان بگەڕێتەوە بۆ دەسەڵات.
لای خۆیەوە زەبیحوڵا موجاهید، وتەبێژی تاڵیبان، لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیدا ئاماژەی بەوە كرد، كۆبوونەوەكان لەگەڵ بەرپرسانی پێشوو بۆ ئەوەیە ئامۆژگاریی ئەوان لەبارەی حكومەتی داهاتووەوە بزانین، بۆ ئەوەی لە ئەفغانستان "حكومەتێكی بەرپرسیار كە لە خزمەتی هەموواندا بێت، پێك بهێنرێت".
ڕاپۆرتەكە لە زاری یەكێك لە گەورەبەرپرسانی پێشوو كە خۆی ئامادەی كۆبوونەوەكان بووە، ئاشكرای كردووە، بەرپرسانی تاڵیبان جەختیان كردووەتەوە لەسەر ئەوەی "دەیانەوێت حكومەتێكی هاوبەش پێك بهێنرێت".
بەرپرسەكە دەڵێت "تاڵیبان وتوویەتی بێ یارمەتیی ئێمە ناتوانێت وڵات كۆنترۆڵ بكات".
بە دانپێدانانێكی نێودەوڵەتی، ئەو ملیاران دۆلارانە ئازاد دەبن كە ئێستا بزووتنەوەكە ناتوانێت دەستی پێی بگات، بەتایبەت كە دوای دوو ڕۆژ لە كۆنترۆڵكردنی كابول، ئیدارەی ئەمریكا پارە یەدەكەكانی حكومەتی ئەفغانستانی بلۆك كرد، پاشان بڕیارەكەی سندووقی دراوی نێودەوڵەتیی بەدوادا هات.
ژنان بە لە ماڵەوە دابنیشن
دوای دۆخی ئابووری، زۆرترین چاو لەسەر ئاستی مافەكانی مرۆڤ و گوزەرانی ژنانە لە سایەی حوكمی تاڵیباندا. لە یەكەم ئاماژەشدا لەسەر شێوازی مامەڵە لەگەڵ ژن، وتەبێژی تاڵیبان داوای لێ كردن لە ماڵەكانیان دابنیشن و جارێ نەیەنە دەرەوە.
زەبیحوڵا موجاهید، وتەبێژی بزووتنەوەی تاڵیبان، ڕایگەیاند "ئەو ژنانەی ئەرك و كارێكیان لە ئەفغانستان هەیە، دەبێت لە ماڵەوە بمێننەوە تا بزووتنەوەكە كۆمەڵێك ڕێنمایی نوێ لەوبارەیەوە دەردەكات".
ئەو لێدوانە ترسێكی زۆری لای چاودێرانی دۆخی ئەفغانستان دروست كردووە، بەتایبەت ڕێخراوەكانی مافی مرۆڤ و ژنان، كە دەترسن ئەمە دەستپێكی سەركوتكردنی ژنان بێت لەو وڵاتە و كۆمەڵێك ڕێكاری دیكەشی بەدوادا بێت.
حەبیبات مەلا ئیبراهیم، یەكێكە لەو ژنە ئەفغانییانەی فەرمانبەر بووە لە بەڕێوەبەرایەتیی باخچە گشتییەكان لە شارەوانیی كابوول، بەڵام ئەو لە دوای هاتنەوەی تاڵیبان، نەچووەتەوە سەر كارەكەی.
"وەك هاوڕێ ژنەكانی دیكەم، لەوەتەی تاڵیبان كابوولی كۆنترۆڵ كردووە، نەچووم بۆ دەوام، هەرچەندە ئەوان والی و سەرۆكێكی نوێی شارەوانییان داناوە، بەڵام ئێمەی فەرمانبەرە ژنەكان هیچ یەكێكمان نەچوینەتەوە بۆ بەڕێوبەرایەتییەكەمان"، حەبیبات وا دەڵێت.
ئەو ژنە ئاماژەی بەوە كردووە كە نازانن ئەو بڕیاری مانەوە لە ماڵەوە تایبەتە بە ژنانی فەرمانبەر لە كەرتی گشتی، یاخود سەرجەم كەرتەكان، یاخود ئایا فەرمانبەران دەگرێتەوە، یان گشتگیرە بۆ سەرجەم ژنان.
ئەو بڕیارەی بزووتنەوەكە كە وتەبێژەكەیان ڕایگەیاند، دوای وتارێكی نووسینگەی كۆمسیارانی باڵای نەتەوە یەكگرتووەكان هات بۆ مافەكانی مرۆڤ، كە لە دانیشتنێكی ئەنجومەنی ئاسایشدا میشێل باشلیت پێشكەشی كرد و تێیدا هۆشیداری دا بە تاڵیبان لە ڕەفتار و بڕیارەكانی بەرانبەر ژنان و وتی "مافەكانی ژنان وەك هێڵێكی سوور و سەرەكی وایە".
بزووتنەوەكە كە ڕووبەڕووی فشارێكی زۆر بووەوە بەهۆی ئەو دوابڕیارەیانەوە، ڕوونكردنەوەی زیاتریان داوە و باسیان لەوە كردووە ئەوە ڕێكارێكی كاتییە.
زەبیحوڵا موجاهید، وتەبێژی تاڵیبان، وتی "هێزەكانمان ڕانەهێنراون لەسەر چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ژنان، نازانن چۆن قسەیان لەگەڵ بكەن، بەڵام كاتێك ئاسایشی پێویستمان هەبوو، بڕیاری نوێمان دەبێت".