لێكەوتەكانی وشكبوونی بەنداوی زاوێتە لە دهۆك و تۆماركردنی ژمارەی پێوانەیی لە بەرزیی پلەی گەرمیدا

17-11-2021 09:47
بەهۆی كەمبارانییەوە بەنداوی زاوێتە بە تەواوی وشكی كردووە.

پەرەگراف

لە ساڵانی ڕابردوودا تا بەرەو ناوچەكانی باكوور بڕۆشتیتایە،ڕێژەی ئاو زیادی دەكرد، پلەكانی گەرما زیاتر دادەبەزی، بڕێكی زیاتر باران و بەفر دەباری، بەڵام ئێستا لەوپەڕی باكووری هەرێمی كوردستان و عێراق، بەنداوێك بەهۆی وشكەساڵییەوە وشك بووە و زیانێكی زۆری لە زەوییە كشتوكاڵییەكان دەوروبەری داوە.

بەهۆی كەمیی بارانبارین، بەنداوی زاوێتە لە سنووری دهۆك بە تەواوی وشكی كردووە و ئاوی تێدا نەماوە، ئەوەش بەرهەمی هەنار و هەنجیری كێڵگەكانی نزیك بەنداوەكەی لەناو بردووە، بەهۆیەوە زیان بە 25 جووتیاری ناوچەكە گەیشتووە كە یەكێكیان بازید یوسفە.

ئەو پیاوە كە 21 ساڵە كاری كشتوكاڵی دەكات، دەڵێت "بەهۆی وشكبوونی بەنداوەكەوە زیانێكی زۆری ماددی بە زەوییەكانمان گەیشتووە، زۆرینەی دارهەنار و هەنجیرەكان وشك بوون، نزیكەی پێنج بۆ شەش هەزار مێوی ترێ لەناو چوون".

بەنداوی زاویتە لەسەر ڕێگای دهۆك ئامێدییە، ساڵی 2009 دروست كراوە و شوێنی 50 هەزار مەتر سێجا ئاوی هەیە، 150 دۆنم زەویی كشتوكاڵی پێ ئاو دەدرێت.

عێراق لە خراپترین دۆخدا

قەیرانی وشكەساڵی بە تەواوی تەنگی بە عێراق هەڵچنیوە، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ مەترسییەكانی زیاتر دەست بە دەركەوتن دەكەن، لە ناوچەكانی باكوور و باشوور و ناوەڕاست، جووتیاران زەوییە كشتوكاڵییەكان جێدەهێڵن و بەرەو شارە گەورەكان كۆچ دەكەن.

ڕۆجەر گریو، بەڕێوەبەری ناوەندی توێژینەوەكانی (سۆشیال ئینكویری) لە هەولێر، ئاشكرای دەكات كە ئەو دۆخە كۆمەڵێك قەیرانی دیكە دروست دەكات، بە جۆرێك "كۆچی بێ بەرنامە بەرەو شارەكانی وەك مووسڵ و كەركووك، دەبێتە هۆی دروستبوونی حاڵەتێكی ناسەقامگیری، چونكە ئەو شارانە ئامادەی ئەوە نین ئەو خەڵكە زۆر بەكۆمەڵ ڕووی تێ بكات، شارەكان لە خۆیان لە دۆخێكی خراپدان".

زهێر ئەعرەجی، قائیمقامی ناوەندی قەزای مووسڵ، دەڵێت تا هاوینی ڕابردوو، واتە چوار ساڵ دوای دەركرنی داعش لە مووسڵ، 80% ژێرخانی شارەكە بونیاد نرابووەوە، بەتایبەت ڕێگاوبان، بەڵام دامەزراوە تەندروستییەكان 30 بۆ 40% چاكرابوونەوە، واتە شارەكە ئامادە نییە بۆ كۆچی ژمارەیەكی زۆر لە هاووڵاتیانی ناوچەكانی دوروبەری.

مانگی تشرینی یەكەمی ڕابردوو، ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆستی ئەمریكی لە ڕاپۆرتێكیدا هۆشداریی دا لە ئەگەری دروستبوونی قەیرانی خۆراك لە عێراق بەهۆی كاریگەرییەكانی وشكەساڵییەوە، هەروەها گۆڕانی زەوییە كشتوكاڵییە بەپیتەكان بۆ زەوییەكی وشك و بەبیابانبوو.

بەپێی ڕاپۆرتەكە، دانیشتوانی باشووری عێراق بێهیوا بوون، بەهۆی وشكەساڵی و بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرمی بۆ ئاستێكی پێوانەیی، ئەوەش بووەتە هۆی خراپبوونی زەوییەكانیان و كۆچكردنی دانیشتوانی ئەو ناوچانەی بە لانكەی یەكەمی شارستانییەتی جیهان دادەنرێت.

بەپێی دواین ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان، زیاتر لە 160 كیلۆمەتر چوارگۆشە لە زەویی كشتوكاڵی بووە بە بیابانێكی تەواو.

كەمبوونەوەی ڕێژەی بارانبارین و پشتبەستنی جووتیارەكان بە ئاوی دیجلە و فورات بۆ ئاودان، كە ئەوانیش بەهۆی بنیادنانی بەنداوەكان لە توركیا و ئێران ئاستی ئاوەكەیان زۆر دابەزیوە، هۆكاری دروستبوونی ئەو دۆخەیە.

جگە لەوانە، ڕێژەیەكی زۆری خوێ لە ئاوی كەنداوی عەرەبەوە دزەی كردووەتە ئاوی شەتولعەرەب لە باشووری عێراق، لەوێشەوە گەشتووەتە ڕووبارەكانی دیجلە و فورات، كە مەوداكەی 100 كیلۆمەتر دەبێت لە ناوەڕاستی شاری بەسرەوە.

دیجلە و فورات لە ناوچەی كرەمە لە باكووری بەسرە، یەك دەگرن و شەتولعەرەب پێكدەهێنن، ئەویش دەڕژێتە ئاوی كەنداوی عەرەبەوە.

ناوچەی هۆرەكان كە مێژوویەكی درێژی هەیە و لە سەردەمی سۆمەرییەكانەوە بە ڕووبەرە ئاوییەكانی بەناوبانگە، هەمان گرفتی زیادبوونی ڕێژەی خوێی هەیە، دانیشتوانی ئەو ناوچەیە ڕووبەڕووی مردنی گامێشەكانیان بوونەتەوە، خەڵكەكەی بەرەو شارە گەورەكان كۆچ دەكەن، چونكە بەرگەی ئەو بەرزبوونەوە زۆرەی پلەی گەرمی ناگرن.

ئەوەی لە عێراق ڕوو دەدات، ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی جیهان لە داهاتوودا بەخۆیەوە دەبینێت.

هاوینی ڕابردوو پلەی 51ی سەدی تۆمار كرا، بەوە عێراق بووە ئەو وڵاتەی بەخێراترین شێوە پلەكانی گەرمی تێیدا بەرز دەبێتەوە بەراورد بە وڵاتانی دیكەی جیهان.

یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی زیادبوونی ڕێژەی خوێ لە ئاوە سازگارەكاندا، بەرزبوونەوەی پلەی گەرمییە، ئەوەش گروزێكی كوشندەیە كە بەر كەرتی كشتوكاڵی عێراق دەكەوێت، كە 5%ی بەرهەمی ناوخۆیی دابین دەكات و ڕێژەی 20%ی دەستی كاری وڵات پێكدەهێنێت.

بەهۆی وشكەساڵی و كۆچی ناچارییەوە، لە كۆی 40 ملیۆن كەس كە ژمارەی دانیشتوانی عێراقە، زیاتر بەر حەوت ملیۆنیان كەوتووە، ئەوەش بەپێی ڕاپۆرتێكی بەرهەم ساڵح سەرۆكۆماری عێراق كە هاوینی ڕابردوو لەبارەی گۆڕانكارییەكانی كەش و هەواوە بڵاوی كردەوە.

ئەمە تەنها سەرەتایەكە، لە ساڵانی داهاتوودا كاریگەریی زیاتر دەردەكەوێت، وەك بەرهەم ساڵح دەڵێت "بەرزبوونەوە زۆرەكەی ڕێژەی دانیشتوان لە عێراق پێمان دەڵێت، لە ساڵی 2050 ژمارەی دانیشتوان دەبێتە 80 ملیۆن كەس، ئەوەش مەترسییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی وشكەساڵی زیاتر دەكات ئەگەر دۆخەكە بێ چارەسەر بمێنێتەوە".

پرۆگرامی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگە لە ساڵی 2019 هۆشداریی دا لە گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا، كەمبوونەوەی ڕێژەی باران لە عێراق، ئەوە دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی خۆڵبارین، كەمبوونەوەی بەرهەمی كشتوكاڵی و بەفیڕۆدانی زیاتری ئاو.

پرۆگرامەكە ئاشكرای كردووە، لە ساڵی 2015 هەر عێراقییەك دوو هەزار 100 چوارگۆشە ئاوی بەركەوتووە لە ساڵێكدا، بەڵام لە 2025 بڕەكە بۆ 1750 مەتر چوارگۆشە كەم دەكات، ئەوەش هەڕەشەیە لە سەقامگیریی كشتوكاڵ و پیشەسازی لە وڵاتاندا بەتایبەت بۆ داهاتوو، ئەمە جگە لەو هەڕەشەی لەسەر تەندروستیی هاووڵاتیان دروستی دەكات.