پەرەگراف
ساڵێك لەمەوبەر و لەم كاتەدا بانكی ناوەندیی عێراق بڕیاری دا بەهای دیناری عێراقی لە 1200 دینار بەرامبەر دۆلارێك بۆ 1460 دینار كەم بكاتەوە كە ڕێژەكەی 22%بوو.
ئەو كاتە بانكەكە هۆكاری دابەزاندنەكەی گێڕایەوە بۆ تێكچوونی پەیكەری ئابووریی عێراق و كەمبوونەوەی داهاتی گشتی، ئەوەشی بە هەوڵێك دانا بۆ ئەنجامدانی ئەو چاكسازییەی حكومەت و وەزارەتی دارایی هەوڵی بۆ دەدەن.
دابەزینی نرخی دینار بەرامبەر دۆلار، هاووڵاتیانی تووشی شۆكێكی گەورە كرد، چونكە هەنگاوێكی وایان بە خەیاڵدا نەهاتبوو، ئەمە جگە لەوەی دابەزینەكە گەرمەی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنادا بوو، كە هۆكاربوو بۆ وەستانی زۆر كار و پرۆژە، ڕاگرتنی خوێندن و داخستنی بازاڕەكان و قەدەغەی هاتوچۆ بەهۆی كۆرۆناوە، ئەمە جگە لە دابەزینی نرخی نەوت كە عێراق پشتی تەواوی پێ دەبەستێت و 95%ی بوودجەی وڵاتی لەسەر دابین دەكات.
سوودەكانی دابەزاندنی نرخی دینار
بڕیاری دابەزاندنی نرخی دیناری نیشتمانی لەگەڵ بڵاوكردنەوەی پرۆژەیەكی حكومەتدابوو بۆ چاكسازیی دارایی كە ناوی "پەڕەی سپی" لێ نرابوو، حكومەت جەختی كردەوە لەسەر ئەوەی هەنگاوەكە زۆر گرنگ بووە بۆ چاكسازی لە پەیكەری ئابووریی وڵاتدا.
مەزهەر محەمەد، ڕاوێژكاری دارایی و ئابووری لە حكومەتی عێراق، لەبارەی سوودەكانیەوە ئاماژەی بەوە كردووە، دابەزاندنی بەهای دینار سوودێكی زۆر هەبوو، كە ناكرێت بەهەند وەرنەگیرێت، قسەكردنیش لەبارەی گەڕانەوە بۆ نرخە كۆنەكەی شتێكە لە ڕابردوودا ماوەتەوە.
ئەو ڕاوێژكارە پێی وایە گۆڕینی نرخەكە هێزێكی زیاتری لە جومگە ئابوورییەكانی وڵات بەخشیوە، هاوكات بووەتە هۆی ئەوەی بەرهەمی ناوخۆی كێبڕكێی بەرهەمی هاوردە بكات، ئەوەش بەدیهاتنی پێشبینییەكانی بانكی ناوەندییە كە لەگەڵ هۆكاری دابەزاندنی نرخی دینار باسی لە كاریگەرییە باشەكانی لەسەر بەرهەمی ناوخۆیی كردبوو، ئەمە جگە لەوەی بووەتە هۆی كەمبكنەوەی فشار لەسەر نەفەقاتی وەزارەتی داریی بە ڕێژەی 23%، ئەوەش وای كرد وەزارەتەكە ئەو قەیرانە تێپەڕێنێت كە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت لە 2020 و سەرەتای 2021 دروست بووبوو.
حكومەت چی دەستكەوت؟
هەمام شەماع، پسپۆڕی ئابووری، ئاشكرای كردووە، گۆڕانكاری لە نرخی دینار بەرامبەر دۆلار لایەنی ئیجابیی بۆ حكومەت و سلبیی بۆ هاووڵاتیان هەبوو، بەجۆرێك حكومەت توانی لەو ڕێگایەوە بوودجەكەی باشتر بكات و 23%ی داهات لە مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و كڕێی ڕۆژانە بگێڕێتەوە.
ئەو داهاتە بەهۆی ئەوە گەڕاوەتەوە كە مووچەی فەرمانبەران بە دیناری عێراقییە، داهاتی دەوڵەتیش لەڕێی نەوتەوە بە دۆلارە، بۆیە دەوڵەت لەبریی پەنابردن بۆ كەمكردنەوەی مووچەی فەرمانبەران كە ڕووبەڕووی ڕەخنە و ناڕەزایەتییەكی زۆری دەكردەوە، بەهای دیناری دابەزاند، بەوەش كاردانەوەكە كەمتربوو هەرچەندە ئەنجامەكە یەك شت بوو.
بەڕای جەمال كۆچەر، ئەندامی خولی پێشووی پەرلەمان و براوەی ئەم خولە، لەم حاڵەتەدا حكومەتی عێراق بە براوەی یەكەمی ئەم دۆخە بووە، چونكە بە دابەزاندنی نرخی دینار 20 بۆ 23 ترلیۆن دیناری لە مووچەی فەرمانبەران پاشەكەوت كردووە.
كۆچەر پێی وایە دابەزاندنی بەهای دینار بووە هۆی ڕزگاركردنی عێراقییەكان، هەرچەندە لە ئێستادا زیانیان بەركەوتووە، بەڵام بەو پێیەی ئابووریی عێراق زیاتر پشت بە دەوڵەت دەبەستێت و كەرتی تایبەت چالاكییەكی ئەوتۆی نییە، بەڵام بۆ داهاتوو هاووڵاتیان سوودێكی زۆری لێ دەبینن.
لەبارەی زیادبوونی پارەی نەختینەیی لە بانكی ناوەندیش، گۆڕانكاریی نرخی دینار بووە هۆی زیادكردنی لە 15 ملیار دۆلارەوە بۆ 65 ملیار دۆلار.
زیانەكانی گۆڕانی نرخی دینار بەرامبەر دۆلار
هەرچەندە زۆر كەس ستایشی هەنگاوەكەی حكومەت دەكات، بەڵام زیانی خۆیشی هەبووە، هەمام شەماع، پسپۆڕی ئابووری، ئاماژەی بەوە كردووە، زۆرینەی نرخەكان بەرزبوونەتەوە، بەجۆرێك نرخی عەقارات بە ڕێژەی 50% زیادی كردووە، ئەمە جگە لەوەی بەشێكی پێداویستی و خواردن بە ڕێژەی 23% بەرزبووەتەوە.
شەماع باسی لەوە كردووە یەكێكی دیكە لە خراپییەكانی نەمانی متمانە بووە بە حكومەت لە ڕووی ئابوورییەوە و ترس لە گۆڕانكاریی نوێ لەو نرخەدا، ئەمە جگە لەوەی هەنگاوەكەی حكومەت بێكاری بە ڕێژەیەكی بەرچاو زیادی كرد بە جۆرێك لە ساڵی 2003 نەگەیشتووەتە ئەو ئاستە.
ئەو پسپۆڕە ئابوورییە بۆ باسكردنی زیانەكان،پشتی بە لێدوانێكی عەبدولزەهرە وەندوی، وتەبێژی وزارەتی پلاندانان بەستووە، كە چەند ڕۆژێك پێش ئێستا باسی لە ڕێژەی هەڵئاوسان كرد لە عێراق، كە بەراورد بە ساڵی ڕابردوو لەم كاتەدا 6.8% زیادی كردووە.
لای خۆیەوە جەمال كۆچەر ئاماژەی بەوە كردووە، عێراقییەكان لە سێ خاڵدا زیانیان بەركەوتووە، یەكێكیان ئەوەیە كە داهاتی تاك لە هەردوو كەرتی گشتی و تایبەت بە ڕێژەی 23% پاشەكشەی كردووە، هەروەها نەمانی متمانە بە حكومەت كە ئەوەی بووە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی شمەك بەڕێژەیەكی زۆر.
ئەوەی پەیوەندیی بە خاڵی سێیەمەوە هەیە، ئەو داواكارییانەیە كە لە پەرلەمانەوە پێشكەش دەكرێن بۆ گەڕانەوە بۆ نرخە كۆنەكە، ئەوەش بووەتە هۆی كشانەوەی دراوی قورس لە بازاڕدا و ناجێگیری لە نرخەكاندا.
ئامانجە ئابوورییەكان چین؟
عەبدولڕەحمان مەشهەدانی، مامۆستای ئابووری، لە یەكێك لە زانكۆكانی عێراق باس لەوە دەكات، حكومەت پلانی جێبەجێكردنی دوو ئامانجی هەیە بۆ گەشەپێدانی ئابووری، ئەوەش لەڕێی دابەزاندنی بەهای دینار كە دەبێتە پشتگیرییەك بۆ بەرهەمی پیشەسازی و كشتوكاڵیی ناوخۆیی، هاوكات پارێزگاریی لە یەدەكی نەختینەیی دراو دەكات.
بە ڕای مەشهەدانی دابەزاندنی بەهای دینار بەس نییە بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجانە، چونكە عێراق لە بواری كشتوكاڵ و پیشەسازیدا هەژارە و بەرهەمی كەمە، هاوكات سنوورەكانی عێراق كراوەن بە ڕووی وڵاتانی داروسێ بە تایبەت توركیا و ئێران كە ئەوانیش بەهای دراوەكەیان پاشەكشێی زۆریان كردووە، ئەوەش هانیداون هەناردەی زیاتر بكەن.
ئەو پێی وایە دابەزاندنی بەهای دینار هەڵە بووە لە كاتێكدا وڵات بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییەكانی بە ڕێژەی 90% پشت بە كەلوپەلی هاوردە دەبەستێت، هەروەها بەرهەمی خامی ناوخۆیی بوونی نییە تا بچێتە ناو پیشەسازییەوە.
لەبارەی زیادبوونی دراوی نەختینەیی لە بانكی ناوەندی، عەبدولڕەحمان مەشهەدانی دەڵێت ئەوە بەهۆی دابەزاندنی نرخی دینارەوە نەبووە، بەڵكوو هۆكارەكەی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و بوژاندنەوەی بازاڕەكەیەتی، بۆیە جارێكی دیكە دابەزینی و داڕمانی نرخی نەوت هەمان دۆخ دروست دەكاتەوە، جەختیش دەكاتەوە لەسەر ئەوەی بوونی بڕێكی زۆر لە دراوی نەختینەی ئابوورییەكی بەهێز دروست ناكات، لە كاتێكدا وڵات كشتوكاڵ و پیشەسازی نەبێت.